Lesbók Morgunblaðsins - 22.03.2003, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 22. MARS 2003 7
inum sæist fólkið sveima, langt inni í honum líkt og lifandi
skuggar sem áttu frummynd sína og hugarfar leynt og
grafið í öðrum tíma, á öðru sviði, langt aftur í forneskju og
þess vegna æddi það um einmana, ruglað og sjálfu sér
verst. Skammdegið ríkti.12
Hér er ekki ætlunin að þvertaka fyrir
möguleikann á duldri samkynhneigð frá-
skilda sálfræðingsins. Umræddur hellir getur
hins vegar tæplega verið sérhannaður fyrir
samkynhneigða. Það eru heldur tæplega orð
Geirs Svanssonar. Líkt og gildir um grein
Sigríðar Þorgeirsdóttur er grein Geirs um-
fangsmikil, fræðilega séð. Hún er líka um hin-
segin fræði til jafns við túlkun á skáldskap,
eða öllu heldur það sem Geir kallar „hinsegin
sögur“. Spurningin er hin vegar sú hvort hin-
seginfræði – sem eiga upptök sín í almennri
og á síðari tímum opinni baráttu samkyn-
hneigðra gegn ofríki kenninga um rétta og
ranga kynhegðun og æskilegt sambúðarform
– hafi tilhneigingu til að snúast upp í kenning-
arlegt ofríki, þegar og ef skáldskapur er ann-
ars vegar. Við skulum snúa okkur að Þeirri
kvöldu ást sem hugarfylgsnin geyma, en hún
hefur líka verið kölluð hinseginsaga.
Sú kvalda ást sem
hugarfylgsnin geyma
Efni skáldsögunnar Sú kvalda ást sem hug-
arfylgsnin geyma er í grófum dráttum eft-
irfarandi: Í Reykjavík samtímans situr nafn-
laus maður í kjallara og skráir í dagbók leit
hugar og líkama að farvegi ástarinnar. Eftir
að hafa lifað vammlausu lífi sem eiginmaður,
faðir, kennari og starfsmaður í menntamála-
ráðuneytinu erfir hann íbúð og elskhuga
æskuvinar síns og hellir sér af fullum þunga
út í ástarsamband með manni, sem á líka
konu. Líkt og tilfinningar séu enn alvöru við-
fangsefni í nútímanum spyr hann myrkranna
á milli um ástina og möguleika hennar: Er
hjónabandið raunverulegur farvegur ástar?
Ef svo er hvers vegna þrífast svo mörg sam-
bönd á mörkum þess? Fara ástir samkyn-
hneigðra tilfinningalífinu betur? Ef svarið er
já hvers vegna finnur maðurinn ekki sálarró?
Hvers vegna er dauðinn friðlaus á hælum ást-
arinnar? Er þetta dauðinn sem er brenni-
merktur eyðni eða er samband ástar og dauða
mun eldra í menningarsögunni? Leit þessa
manns vekur í stuttu máli djúpstæðar spurn-
ingar um samband ástar og dauða í lífi og list
nútímans. Í þessu efni er líka freistandi að slá
fram tilgátu og smíða í beinu framhaldi hald-
góða kenningu. Hér verður það ekki gert. Í
þessari sögu sem ekki er tileinkuð fólki held-
ur guði er spurningin um möguleika tilfinn-
inga of fyrirferðarmikil til þess að túlkandi
hennar hitti með góðu móti tiltekinn nagla á
höfuðið. Hér þjónar dagbókarskrifarinn líka
sem víti til varnaðar. Í þrotlausri leit að
möguleikum ástarinnar gerir hann tilraun – í
huganum – til þess að negla sig fastan á ást-
mann sinn, án teljandi árangurs. Það sem
hægt er að gera er að halda af stað og leita í
sögunni að möguleikum tilfinninga sem virð-
ast á víxl raunverulegir og óraunverulegir, lif-
andi og dauðir, af þessum heimi og heimi
skáldskapar. Það sem skiptir máli fyrir um-
fjöllunina hér og nú er að líkt og í Hjartanu
sem býr enn í helli sínum má í þessari sögu
þreifa á óræði hvatalífsins. Eins má nálgast
hugsun höfundarins um og samræðu hans við
hugmyndir og kenningar um siðferði hvata-
lífsins. Sagan kemur út árið 1993 og nútími
hennar er yfirþyrmandi, eins og líf félagans
vitnar um:
Núna er ég búinn að missa tvær eiginkon-
ur, vera í lausri sambúð með fimm, ég hef
skilið í alvöru við tvær kerlingar, á samtals
sjö börn með öllum og er ekki nema rúmlega
fertugur og í fullu standi hvað það varðar.
Vildirðu vera í mínum sporum? 13
Kenningakerfi kristninnar og þá sér í
lagi tvíhyggja holds og anda á þó mögulega
vinninginn. Sú kenning ríður ekki við ein-
teyming í sögunni, kannski vegna þess að
dagbókarskrifarinn kann sér ekki hóf í bar-
áttunni gegn tómhyggju tvíhyggjunnar, þess-
ari hugmynd um syndsamlegar ástir líkam-
ans, beini andinn honum ekki í góðan og
fallegan farveg: hið „kristna“ fjölskyldulíf.
Nú fá fleiri persónur sögunnar ekki alfarið
svarað boðun kenningarinnar. Sé litið yfir
sviðið finna líka fleiri en dagbókarskrifarinn
fyrir djúpstæðum vanda í sjálfu höfuðvígi
sambúðarformanna; hinu blessaða hjóna-
bandi. Eins er þetta með framhjáhald manns-
ins og flöktandi kynhneið. Dagbókarskrifar-
inn er ekki einn í framhjáhaldinu. Hann er
heldur ekki stakur í því að halda framhjá kon-
unni sinni með fráteknum manni. Ólíkt hinum
persónunum hins vegar afræður dagbókar-
skrifarinn að lifa tómhyggju tvíhyggjunnar
og það með ástir líkamans að vopni. Eins og
ég minntist á hefur sagan verið kölluð hinseg-
insaga. Það er skiljanlegt. Í formála verður
dagbókarhöfundi tíðrætt um ástina á tímum
eyðni. Þetta er líka maður sem nauðugur vilj-
ugur hellir sér af fullum þunga út í ástarsam-
band með öðrum manni. Geir Svansson hefur
í áðurnefndri grein sinni, „Ósegjanleg ást“,
lesið söguna á hinsegin nótum og þá sem
greiningu á hlutskipti og stöðu samkyn-
hneigðra í vestrænu nútímasamfélagi. Geir
talar um að ást sögunnar sé í svo miklum
„þjóðfélagslegum meinum“ að hún geti ekki
þrifist og taki á sig „skæðustu og óttalegustu
mein nútímans; ást í meinum (mein) varpast
yfir í ást í meini!“. Hér á Geir við sjúkdóm nú-
tímans, segir kennarann og að öllum líkindum
elskhugann vera með alnæmi eða eyðni, að
dauðinn voki yfir frásögninni og að öll túlkun
á skáldsögunni hljóti að taka mið af þessu. Ég
tek undir það sjónarmið Geirs að dauðinn
voki yfir frásögninni. Spurningin er hins veg-
ar sú hvaða merkingu túlkandi sögunnar
leggur í dauðann. Ég tek nefnilega líka undir
það sjónarmið Álfrúnar Gunnlaugsdóttur að
fræðimenn neyðist til að stíga varlega til jarð-
ar þegar þeir nota bókmenntir sem sam-
félagsheimild.14 Varnagli af þessu tagi varðar
ekki síst umrætt samband ástar og dauða. Því
hvað ef kvölin sem nefnd er í bókinni verði
ekki eingöngu skýrð með umræddum fé-
lagslegum aðstæðum? Er sagan kannski um
dauðann í lífinu, hvernig allir eru dauðans
matur? „Maður er ekki bara í þessu dauðans
matur heldur í öllu frá því við fæðumst15,“
segir dagbókarskrifarinn við elskhuga sinn í
framhaldi af umræðu þeirra um eyðni. Í um-
ræðu um leit þessa manns að möguleikum til-
finninga, um þá tilvistarskynjun sem hún vek-
ur, um það sem er á vissan hátt raunverulegt í
sögunni og þá atburði hennar sem gerast í
margvíslegum skilningi getur þáttur eyðni í
ástarsambandi tveggja samkynhneigðra karl-
manna frekar kallast nútímalegur formáli en
meginatriði. Önnur skáldsaga frá lokum 20.
aldar kann að varpa ljósi á þetta grundvall-
aratriði, en sagan The Married Man eftir Ed-
mund White fjallar við fyrstu sýn um keimlíkt
efni.16 Í báðum sögunum er í forgrunni ást-
arsamband tveggja karlmanna sem eru smit-
aðir af HIV-veirunni. Og í báðum sögunum er
annar maðurinn giftur konu. En ólíkt The
Married Man er Sú kvalda ást sem hugar-
fylgsnin geyma ekki byggð á félagslegu
raunsæi þegar kemur að ástarsambandi
tveggja karlmanna á tímum eyðni. Átök sögu
Guðbergs eru margræðari. Þau snúast ekki
um sjúkdóminn sem slíkan, um viðbrögð við
honum og áhrif hans á líf persóna. Átök sögu
Guðbergs hverfast ekki heldur einvörðungu
um þá möguleika tilfinninga sem raungerast í
ástarsamböndum persóna við aðrar persónur,
heldur einnig og ekki síður í bráðfeigri ást að-
alpersónu á hugsuninni um lífið.17 – Líkt og
Geir Svansson nefnir í grein sinni „Ósegj-
anleg ást“ vill hann freista þess að „skoða/
túlka/skilgreina“ Þá kvöldu ást sem hugar-
fylgsnin geyma, sem og tvær aðrar íslenskar
skáldsögur síðari tíma, „í tengslum við nálgun
sem kölluð hefur verið „hinsegin fræði““.18 En
á meðan hugtökin samkynhneigð og gagn-
kynhneigð kunna að gegna lykilhlutverki í
hinsegin fræðum – rétt eins og á hinum opna
og almenna baráttuvetttvangi gegn ofríki
gagnkynhneigðra kenninga og viðhorfa í
vestrænu nútímasamfélagi – er beiting þeirra
í skáldskap vandkvæðum bundin. Í hugsun
um Þá kvöldu ást sem hugarfylgsnin geyma
er ekki víst að umrædd hugtök segi alla sög-
una. Samkynhneigð kemur þar óneitanlega
við sögu, bæði í eiginlegri og óeiginlegri
merkingu. Fyrir utan áþreifanlega glímu
dagbókarskrifans við kynhneigð sína ræðir
hann á einum stað um iðju sína, skrifin, og
hvernig sá sem skrifar stundi samkynhneigð-
ar ástir með sjálfum sér. Ástarsamband
skálds og lesanda er einnig til umræðu í þess-
ari sögu, eða hvernig lesandi leggst með
skáldinu, í huganum. Kannski getur hugtak
eins og hringkynhneigð komið til greina í
þessu sambandi. Í umræddri sögu má ekki
aðeins þreifa á óræðu hvatalífinu andspænis
ofríki kenninga um það, heldur því ómælis-
djúpi sem ástin á hugsuninni um lífið getur
skapað. Lítum á eitt sögubrot:
Þegar ég tók til við að skrifa varð strax betra að vera með
honum í orði en í verki. Orð veita manni ekki annað en það
sem hægt væri að kalla rykið af trumbuslættinum. Þau
færa okkur ekki í hendur trumbuna sjálfa, umfang hennar,
belginn, og ekki heldur lófann sem slær á strengt skinnið,
því að orðin eru tákn fyrir hjóm sem maður ornar sér við
þegar það vantar sem þau spretta af. Þau hita upp hugann
en eru varla annað en sárabætur fyrir að maður hefur ekki
fengið hlutinn og heiminn upp í hendurnar. Góðu heilli er
það ekki hægt. Ef við fengjum allt upp í hendurnar
umyrðalaust mundi málið týnast úr munni okkar og við
færum að rymja í staðinn, draga endalaust seiminn og
bölva á sama hátt og dýrin gera en aðallega tuddinn.
Með orðum er flest hægt en ekki fengið.19
Lokaorð
Sú barátta sem á upptök sín í opnum og al-
mennum félagasamtökum í lífinu gegn ofríki
kenninga um siðferði hvatalífsins og æskileg
sambúðarform hefur augljóslega öðlast lið-
styrk frá fræðasamfélaginu. Hér hefur ekki
verið efast um mikilvægi þess. Vandinn snýr
hins vegar að sambandi kenninga og túlkunar
skáldskapar, en svo er að sjá sem kenningar
úr baráttuátt geti umbreyst í ofríki, ekki síst í
þeim skáldskap sem geymir enn róttækari
hugsun um samband hvatalífs og samfélags-
sýnar. Það er freistandi að spyrja: Hvað veld-
ur? Er það vísindatrúin sem býr ofríkinu að
baki? Engu er líkara en hugvísindin renni um
þessar mundir hýru auga til „þarflegu grein-
anna“. Er þá fokið í flest skjól? Í grein sem
ber heitið „Maðurinn í náttúrunni“ segir Guð-
bergur Bergsson eftirfarandi:
„Leyfum manninum og náttúrunni að varðveita ögn af
leyndardómum sínum, og höldum aftur af okkur í þeirri oft
kjánalegu þörf að vilja komast að niðurstöðum í nafni vits
og vísinda og þarfa fyrir þægindi og lífsgæði eða skraut-
sýningar á vísindaafrekum.“
Hann segir einnig þetta í sömu grein:
öllu sem maðurinn tekur sér fyrir hendur verður hann að
gæta að því hann er í eðli sínu einkum fernt; nálægð, fjar-
lægð, hæð og dýpt. Hann ætti öðru fremur að varðveita
fjarlægðina í sér. Það sama á við um náttúruna og um-
gengni manna við hana. Vegna þess að maður og náttúra
án fjarlægðar er kveljandi nálægð. (87)
Látum þetta vera lokaorðin.
Greinin byggist á erindi sem var flutt 16.
mars í afmælisfyrirlestraröð Samtakanna 78.
Heimildir:
1. Um skeið átti sér stað mikilvæg umræða í Skírni um
hlutverk rithöfunda í nútímaþjóðfélagi og samband
lífs og skáldskapar. Umræðan hófst með grein Páls
Skúlasonar, „Spurningar til rithöfunda“, í hausthefti
1990. Guðbergur Bergsson svaraði fyrstur með grein
sinni: „Er skáldskapurinn leið til hjálpræðis?“, haust-
hefti 1991. Síðan svaraði Álfrún Gunnlaugsdóttir, „Að
blekkja og blekkja ekki“, hausthefti 1994 og að lokum
Sigurður A. Magnússon, „Er gagn að skáldskap?“, í
hausthefti 1995. Hér er vísað í grein Guðbergs, „Er
skáldskapur leið til hjálpræðis?“, s. 445.
2. Ágústínus: Játningar, þýð. Sigurbjörn Einarsson,
Reykjavík: Bókaútgáfa Menningarsjóðs 1962, s. 37.
3. Guðbergur Bergsson: Hjartað býr enn í helli sínum,
Reykjavík: Mál og menning 1982, s. 87–88.
4. Sjá Holdið hemur andann. Um fagurfræði í skáldskap
Guðbergs Bergssonar, sem er væntanleg hjá Há-
skólaútgáfunni vor 2003.
5. Þorvaldur Kristinsson: Tímarit Máls og menningar,
3. hefti 1983, s. 337–340.
6. Ástráður Eysteinsson, „Að gefa í boðhætti“, Umbrot.
Bókmenntir og nútími, Reykjavík: Háskólaútgáfan
1999, s. 127.
7. Sigríður Þorgeirsdóttir: „Meintur dauði femínism-
ans“, Ritið, Tímarit Hugvísindastofnunar Háskóla Ís-
lands, Reykjavík: Hugvísindastofnun Háskóla Ís-
lands 2002, s. 85.
8. Sama grein, s. 77.
9.Guðbergur Bergsson: Hjartað býr enn í helli sínum, s.
122.
10. Sama rit, s. 173.
11. Sjá Geir Svansson, „Ósegjanleg ást. Hinsegin sögur
og hinsegin fræði í íslensku samhengi“, Skírnir, haust
1998, s. 509.
12. Guðbergur Bergsson: Hjartað býr enn í helli sínum, s.
160.
13. Guðbergur Bergsson: Sú kvalda ást sem hugarfylgsn-
in geyma, Reykjavík: Forlagið 1993, s. 188.
14. Álfrún Gunnlaugsdóttir: „Að blekkja eða blekkja
ekki“, Skírnir, haust 1994, s. 490.
15. Guðbergur Bergsson: Sú kvalda ást sem hugarfylgsn-
in geyma, s. 17.
16. Edmund White: The Married Man, London: Vintage
2001.
17. Sjá nánar um þetta atriði grein mína „Þegar spurt er
um tilfinningar. Sú kvalda ást sem hugarfylgsnin
geyma“ í Heimi skáldsögunnar, ritstj. Ástráður Ey-
steinsson, Reykjavík: Bókmenntafræðistofnun Há-
skóla Íslands 2000, s. 93–102.
18. Geir Svansson: „Ósegjanleg ást“, s. 479.
19. Guðbergur Bergsson: Sú kvalda ást sem hugarfylgsn-
in geyma, s. 48–49.
20. Guðbergur Bergsson: „Maðurinn í náttúrunni“, Tíma-
rit Máls og menningar, 2. hefti 1997, s. 74.
21. Sama grein, s. 87.
Höfundur er bókmenntafræðingur.
„Listin er aldrei skírlíf,“ sagði Pablo Picasso. Verkið heitir Kossinn (1969).