Lesbók Morgunblaðsins - 22.03.2003, Blaðsíða 13

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 22. MARS 2003 13
TVÆR bækur í bókaflokknum
um minnisverð tíðindi aldanna
eru komnar út hjá bókaútgáf-
unni Iðunni. Viðfangsefni bók-
anna er þrettánda öldin og
fjalla þær um fyrri og seinni
hluta hennar í tveimur bindum.
Óskar Guðmundsson fræðimað-
ur ritaði bækurnar, en hann
hefur jafnframt skrifað bækur í
sama bókaflokki um fjórtándu
og fimmtándu öldina.
Þrettánda öldin er jafnan tal-
in ein sú viðburðaríkasta í sögu
Íslands og koma þar við sögu
margir nafnkunnir menn Ís-
landssögunnar, á borð við Guð-
mund góða biskup og bræðurna Sturlusyni,
þá Þórð, Sighvat og Snorra. „Þetta er af-
skaplega litríkur tími,“ segir Óskar í samtali
við Morgunblaðið. „Það geisar borgarastyrj-
öld í landinu fyrri hluta þrettándu aldarinnar
– Sturlungaöldin. Þar koma við sögu þessir
frægu menn, Sturlusynirnir, Gissur Þorvalds-
son, Kolbeinn Tumason og fleiri eft-
irminnilegir kappar. Þetta eru allt miklir bar-
áttumenn, en það eru mikil átök á þessum
tíma og margir frægustu bardagar Íslands-
sögunnar urðu einmitt á þessari öld. En að
sama skapi er þetta mikil menningaröld.
Þarna eru menn að skrá söguna í klaustrum
og á stórbýlum, bæði sögu Noregskonunga
sem og Íslendingasögurnar, sem flestar eru
skrifaðar á þessum tíma. Við höfum heimildir
okkar allt aftur til landnámsaldar einmitt frá
tólftu og þrettándu öldinni, þess-
ari miklu ólguöld. Á seinni hluta
þrettándu aldarinnar var landið
hins vegar friðað. Bæði kirkju-
valdið og konungsvaldið í Noregi
komu þar við sögu. Íslendingar
voru reyndar alltaf konungsins
menn, og það var bara fram-
kvæmdaatriði að innsigla þjóð-
félagsþróunina með Gamla sátt-
mála, sem ég lít frekar á sem
friðarsáttmála en annað. Á þess-
um tíma var kirkjan líka að
styrkja stöðu sína, bæði sem al-
þjóðastofnun og hérlendis sem
þjóðleg valdastofnun, ekki síst
með tengslum við erkibisk-
upsdæmið í Niðarósi.“
Skrifaðar í fréttastíl
Óskar segir að ástæðu þess hve mikið er
vitað um atburði þrettándu aldarinnar megi
að vissu marki rekja til þess hve mikið var
skrifað um atburði líðandi stundar á þeim
tíma. „Sturlunga er næstum eins og dagbók
um viðburði aldarinnar, sérstaklega fyrri
hluta hennar. Við fylgjumst með ein-
staklingum, ættum og atburðum nánast frá
ári til árs. Svo er ýmislegt að gerast í trú-
málum á þessum tíma – öldin hefst með upp-
reisnarklerknum Guðmundi Arasyni góða,
sem varð biskup. Öndvert við marga biskupa
á þessum tíma sem voru hluti af veraldlega
valdakerfinu, var hann til hliðar við það.
Undir lok aldarinnar hafði Árni Þorláksson
biskup tögl og hagldir í þjóðfélaginu og kirkj-
an orðin sterk og nokkuð sjálfstæð valda-
stofnun.“
Bókin er sett upp á aðgengilegan hátt, í
eins konar fréttastíl á einföldu máli, þar sem
grípandi fyrirsagnir og úrdrættir ráða ríkj-
um líkt og um almenn dægurmál væri að
ræða. Dæmi um „frétt“ í bókinni hljómar
svona: „Guðmundur Arason biskup loksins á
fund erkibiskups: Guðmundur Arason biskup
er loks farinn til útlanda. Hann reyndi að fara
í fyrra en varð þá sjúkur og treysti sér ekki.
Mótstöðumenn hans komust hins vegar á kon-
ungsfund og erkibiskups (1214).“ Að sögn
Óskars eru allar bækurnar í bókaflokknum
um aldirnar ritaðar á þennan hátt. „Sturl-
unga er aðalheimild mín að þessari öld, en
mörgum þykir einmitt flókið og erfitt að fara
í gegnum hana, til dæmis vegna þess hve
mörg nöfn koma þar við sögu. Með uppsetn-
ingunni í Öldinni þrettándu ætti að vera auð-
veldara fyrir lesendur að átta sig á hverjir
helstu menn og viðburðir eru,“ segir hann, en
bókin er ennfremur sett upp í tímaröð. Bókin
er aukinheldur ríkulega myndskreytt lit-
myndum, bæði ljósmyndum af gripum sem
rekja má til þessa tímabils, eða handritalýs-
ingum, innlendum sem erlendum. „Myndefnið
er nánast allt frá sögutíma, sem gefur glöggt
til kynna hvað þetta voru litríkir tímar.“
Bækurnar um Öldina þrettándu eru fyrst
og fremst ætlaðar almenningi að sögn Ósk-
ars, líkt og aðrar bækur í bókaflokknum um
aldirnar. Bókaflokkurinn, sem einnig státar
af bókum á borð við Öldina okkar og Öldina
sem leið, er einn sá elsti hérlendis. „Margir
Íslendingar hafa átt sitt fyrsta stefnumót við
sögu þjóðarinnar með því að skoða Aldirnar á
heimilum afa og ömmu eða pabba og mömmu.
Bækurnar hafa mikið verið notaðar í skólum
og eru nemendum hjálpargögn við ritgerðir
og verkefni í Íslandssögu. Vegna þess hve
Aldirnar hafa komið lengi út hérlendis, eru
þetta eiginlega orðnar bækur sem lenda um
síðir á bókahillu inni á flestum heimilum í
landinu,“ segir höfundurinn að lokum.
Rit um hina viðburðaríku þrettándu öld komið út í tveimur bindum hjá bókaútgáfunni Iðunni
AFSKAPLEGA
LITRÍKUR TÍMI
Þrettánda öldin var
mikil óeirðaöld í sögu
Íslands, oft var hart
barist og margir
frægustu bardagar Ís-
landssögunnar urðu
þá. „Þetta var af-
skaplega litríkur
tími,“ segir Óskar
Guðmundsson, höf-
undur bókanna Öldin
þrettánda.
Óskar Guðmundsson
KIRKJUKÓR Fella- og Hólakirkju flyt-ur verk eftir tékknesku tónskáldinJan Dismas Zelenka og Fratisek Xav-er Brixi á kammertónleikum sem
haldnir verða á boðunardegi Maríu, sunnudag-
inn 23. mars. Á tónleikunum, sem hefjast
klukkan 17, mæta kammersveitin Jón Leifs
Camerata og einsöngvararnir Ólafía Linberg
Jensdóttir sópran, Jóhanna Ósk Valsdóttir alt,
Garðar Thór Cortes tenór og Davíð Ólafsson
bassi til liðs við kórinn og stjórnandi er kór-
stjóri og organisti Fella- og Hólakirkju, Lenka
Mátéová.
Með þessum tónleikum vill Fella- og Hóla-
kirkja fagna tíu ára starfsafmæli Lenku, sem
er frá Tékklandi og hefur þeim verið valin yf-
irskriftin „Salve Regina“ – heil sért þú drottn-
ing. Viðfangsefnin eru margvísleg en tengjast
flest þema tónleikanna – Maríu guðsmóður.
Í Kirkjukór Fella- og Hólakirkju eru 28
manns og segir Lenka það einstaka heppni
hversu gott jafnvægi sé á röddunum. En hvað
getur hún sagt okkur um tónskáldin?
„Zelenka er það tónskáld sem hélt uppi
merkjum tékkneskrar tónlistar á barokktím-
anum. Tónlist hans hefur notið mikillar virð-
ingar og hylli fyrir það hversu einlæg og sönn
hún er. Hún er laus við allan þann oflátungs-
lega mikilfengleika sem barokktónlist virðist
stundum hafa á yfirborðinu og núna seinustu
árin hafa tónlistarmenn í Evrópu keppst um að
hljóðrita hana. Það má eiginlega segja að Zel-
enka sé í tísku.
Brixi var eitt mikilvægasta tónskáld Tékka á
18. öld. Tónsmíðar hans falla undir fyrir klass-
íska stefnu og vitað er að hann hafði gífurleg
áhrif á tónsmíðar samtíðartónskálda sinna.“
Efnisskráin óður til Maríu
Hvaða verk flytjið þið á tónleikunum?
„Tónleikarnir hefjast á verkinu Salve Reg-
ina eftir Zelenka, sem er bæn til Maríu guðs-
móður um fyrirgefningu. Verkið er útsett fyrir
kór og hljómsveit sem tónskáldið vann upp úr
tónverki Frescobaldis, Tónlistarblóminu. Þá
verður flutt De profundis, 130. Davíðssálmur,
sem Zelenka samdi fyrir útför föður síns. Í því
verki gefur að heyra gregorískan kór sem
kyrjar ofan í hljóðfæraskipan sem er vandlega
sniðin að röddunum hverju sinni.
Þriðja verkið á tónleikunum er kantata eftir
Brixi, Opus patheticum de septem doloribus
B.V. Mariae, en hana samdi Brixi fyrir Mater
Dolorosa-hátíðarhöldin sem ávallt fóru fram
föstudaginn fyrir pálmasunnudag. Í texta
verksins, sem er miðaldakvæði, er fjallað um
sjö hryggðarefni Maríu meyjar. Verkinu er
skipt upp í kórsöng og aríur og grunntónn
texta og tóna er tjáning um depurð, sorg og
fjarlægan vonarneista.
Síðasta verkið á tónleikunum er Lofsöngur
Maríu, Magnificat, eftir Zelenka. Verkið, sem
er samið 1725, er meistaraverk sem gleður og
það svo mikið að á sínum tíma fékk Bach son
sinn, Wilhelm, til þess að skrifa það niður fyrir
kirkjukór St. Tómasarkirkjunnar í Leipzig.“
Þótt Lenka eigi tíu ára feril að baki sem org-
anisti Fella- og Hólakirkju er býsna fátt sem
við vitum um hana. Því var ekki úr vegi að yf-
irheyra hana dálítið um veru hennar á Íslandi –
og hvers vegna hún talar íslenskuna nánast
hnökralaust.
„Ég kom til Íslands fyrir þrettán árum, í
september 1990, ásamt manninum mínum,
Pétri Máté. Við réðum okkur til starfa á Stöðv-
arfirði og það var vægast sagt mjög skrítið að
koma þangað. Þetta var pínulítið þorp og það
gat enginn talað við okkur ensku. Það töluðu
allir íslensku. Í dag er ég íbúum Stöðvarfjarð-
ar mjög þakklát, vegna þess að þetta varð til
þess að við lærðum bæði íslensku. Í mínum
augum eru þeir hetjur.“
Á þessum tíma var Lenka að ljúka háskóla-
námi í Prag og fannst hún komin á heimsenda.
Það lagaðist þó fljótt, því hún segir fólkið hafa
verið svo elskulegt. „Eftir eitt ár fórum við til
Tékklands í sumarfrí. En þótt við hefðum upp-
haflega aðeins ætlað að vera hér í eitt ár,
kvöddum við íbúa Stöðvarfjarðar ekki þegar
við fórum. Við vissum að við kæmum aftur að
sumri loknu.“
Við hvað vannstu á Stöðvarfirði?
„Ég var organisti í kirkjunum á Stöðvarfirði
og Breiðdalsvík, auk þess að kenna á píanó og
blokkflautu í Tónlistarskólanum á Stöðvar-
firði. Þar var Pétur skólastjórinn, yfirmaður
minn, auk þess að vera skólastjóri Tónlistar-
skólans á Breiðdalsvík og organisti við kirkj-
una á Fáskrúðsfirði. Það var nóg að gera hjá
okkur, með okkar kirkjukóra og skólatónleika-
hald. Það var líka nóg að gera hjá okkur við að
kynnast staðháttum, hugsunarhætti þjóðar-
innar – og horfa á sjónvarpið til þess að reyna
að átta okkur á því hvað var verið að segja þeg-
ar munnarnir hreyfðust!“
Hvarflaði ekki að mér að ég
fengi organistastarfið
Eftir þrjú ár flutti fjölskyldan þó suður á
höfuðborgarsvæðið og Lenka sótti um starf
organista og kórstjóra sem auglýst var hjá
Fella- og Hólakirkju.
„Þegar ég sótti um starfið, var það bara í til-
raunaskyni,“ segir hún. „Ég var ófrísk af öðru
barni mínu og það hvarflaði ekki að mér að ég
yrði valin úr hópi umsækjenda. Sonur minn
fæddist í júní og ég átti að hefja störf í ágúst.
Ég fékk eiginlega sjokk þegar ég var ráðin –
og það í hundrað prósent starf þar sem ég átti,
auk þess að vera organisti og kórstjóri, að
stofna barnakór.
En ég naut mikillar þolinmæði frá sam-
starfsfólki mínu og sóknarnefndinni sem
studdi mig dyggilega fyrstu tvö árin. Það er
helst að ég hafi móral yfir mínu vinnuframlagi
á þessum tíma.
Á endanum tókst þetta þó, með stofnun
barnakórsins og öllu tilheyrandi. Hann hefur
nú starfað í tíu ár. Ég var ein með hann fyrstu
sex árin en þá voru fjörutíu börn í kórnum. Við
skiptum honum þá í tvennt, í undirbúnings-
deild og unglingadeild, auk þess sem þá var
ráðinn aðstoðarkórstjóri, Þórdís Þórhallsdótt-
ir. Hennar starf þróaðist þannig að hún er
núna með kórskóla fyrir sex til níu ára börn og
ég sé um unglingakórinn.“
Ætlaðir þú nokkurn tíma að vera á Íslandi í
þrettán ár?
„Nei, þetta er bara þessi klassíska reynsla
tónlistarmanna sem koma hingað. Ég segi
stundum: Lestin okkar er farin. Núna eru
börnin okkar komin í skóla hér, við höfum bæði
góða vinnu, höfum myndað vináttutengsl og
sambönd sem eru okkur mikilvæg og það er
hættulegt að ætla sér að klippa á slíkt. Okkur
líður mjög vel hér og erum hreint ekki á leið-
inni að flytja héðan.“
HEIL SÉRT ÞÚ
DROTTNING
Morgunblaðið/Sverrir
Lenka Mátéova organisti Fella- og Hólakirkju.
Tónleikar Fella- og Hólakirkju á sunnudag eru haldnir
á boðunardegi Maríu og því tileinkaðir Maríu guðs-
móður. Ástæða tónleikanna er hins vegar sú að verið
er að halda upp á tíu ára starfsafmæli organistans,
Lenku Mátéovu. SÚSANNA SVAVARSDÓTTIR ræddi
við Lenku um tónleikana og veru hennar á Íslandi.