Lesbók Morgunblaðsins - 26.04.2003, Síða 2

2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 26. APRÍL 2003
UMDEILD bók um borg-
arastríðið á Spáni hefur vakið
töluverðar vinsældir þar í
landi, en í nýrri söguskýringu
sem boðið er upp á í bókinni
eru rætur stríðsins raktar til
uppreisnar vinstri manna og
því er haldið fram að Winston
Churchill hafi í raun verið
grimmari maður en Franco
hershöfðingi. El derrumbe de
la Segunda república y la
guerra civil, eða Fall lýðveld-
isins og borgarastríðið eins og
bókin gæti nefnst á íslensku, er
verk Pío Moa, fyrrum skæru-
liða sem síðar tók að bera í
bætifláka fyrir gjörðir Francos.
Bókin hefur vakið töluverða
reiði meðal vinstri sinnaðra
Spánverja sem og fjölda sagn-
fræðinga en vinsældir hennar
eru engu að síður óumdeildar
og virðist sem þorsti manna í
nýja söguskýringu á borg-
arastríðinu hafi þar sitt að
segja. Moa sjálfur er hins vegar
sannfærður um réttmæti eigin
kenninga. „Franco taldi sig
ekki vera að rísa upp gegn lýð-
ræði heldur gegn mikilli upp-
reisnarhættu [...] og óumdeil-
anlega hafði hann á réttu að
standa,“ hefur breska dag-
blaðið Guardian eftir Moa.
Svörtu dalíumorðin
endurskoðuð
TVÖ morðmál sem kennd voru
við svarta dalíu vöktu mikið
umtal í Los Angeles á fimmta
áratugnum, en önnur
kvennanna sem myrt var á
grimmilegan hátt var upprenn-
andi leikkona Elizabeht Short.
Morðinginn fannst aldrei en
ýmsar söguskýringar hafa litið
dagsins ljós sl. áratugi. Sú nýj-
asta kemur frá fyrrum rann-
sóknarlögreglumanninum Steve
Hodel sem í nýútgefinni bók
sinni Black Dahlia Avenger,
eða Hefnd svörtu dalíunnar,
heldur því fram að faðir sinn
George Hodel, virtur læknir
meðal fyrirfólks Hollywood,
hafi í raun verið morðinginn.
Að sögn Hodel var faðir hans
sadisti, fullur kvenfyrirlitn-
ingar og sekur um sifjaspell
með dóttur sinni Tamar, en það
var þó meint ljósmynd af Short
meðal muna föður hans sem
kom honum á sporið. Ýmis
tengsl eru dregin fram milli
Hodel eldri og morðanna í bók-
inni en að sögn blaðamanns Los
Angeles Times sem lagðist í ít-
arlega rannsókn á málinu eru
sannanirnar þó aldrei nema
óbeinar.
Á vit fortíðar
ÞRIÐJA og nýjasta skáldsaga
Gordon Burn er að sögn Daily
Telegraph full fortíðarhyggju
og tilfinningasemi. Sagan nefn-
ist The North of England Home
Service, og gerist á gullald-
artímum norðursins – er mikill
þungaiðnaður, kolanámur og
stálverksmiðjur möluðu íbúum
gull. Sagan er ekki án allrar
kaldhæðni, þótt fortíðarþráin
sé ríkjandi og dregur höfundur
fram lifandi myndir af söguper-
sónunum, sem fær gagnrýn-
anda Daily Telegraph til að
líkja bókinni við Brideshead
Revisited fátæka mannsins.
ERLENDAR
BÆKUR
Pío Moa
Franco
í nýju ljósi
H
INN 16. apríl birtist grein í
Morgunblaðinu eftir Þorvald
Örn Árnason þar sem fram
kom að hann hefði sagt upp
áskrift sinni að blaðinu „vegna
ótrúverðugs fréttaflutnings og
skrifa um innrásina í Írak og
aðdraganda hennar“. Greinin
var skrifuð í framhaldi af tölvuskeytum sem geng-
ið höfðu á milli Þorvaldar og Styrmis Gunn-
arssonar ritstjóra Morgunblaðsins sem hafði ósk-
að eftir að Þorvaldur gerði sér grein fyrir því hvað
í fréttaflutningi blaðsins væri ótrúverðugt og hvað
til marks um að blaðið hefði „ýmist fallið fyrir ein-
hliða áróðri árásaraðilanna“ og „hunsað eða gert
tortryggilegar aðrar skoðanir í málinu“. Sjálfur
taldi ritstjórinn að í fréttum af stríðinu legði blaðið
áherslu á að láta sjónarmið beggja málsaðila koma
fram og hefði auk þess gert rækilega grein fyrir
mótmælum gegn hernaðinum.
Í grein sinni nefndi Þorvaldur ýmis atriði sem
hann taldi sýna að „hjarta Morgunblaðsins (öllu
heldur hjarta þeirra sem ritstýra því) slær með
Bandaríkjunum og fylgifiskum þeirra“ og vitnaði
jöfnum höndum til frétta blaðsins, forystugreina
og dálka sem skrifaðir höfðu verið af blaðamönn-
um. Í leiðara daginn eftir var Þorvaldi svarað og
fundið að því að hann legði að jöfnu leiðaraskrif rit-
stjórnar og fréttamennsku blaðamanna. Þar á
milli væru engin efnisleg tengsl. Blaðamönnum
væri „á fyrsta degi kennt að í fréttum blaðsins
megi ekki vera skoðanir, hvorki blaðamannsins né
blaðsins sjálfs“. Gaf leiðarahöfundur í skyn að Þor-
valdur hefði „gengið mjög nærri starfsheiðri þessa
fólks“ með því „að halda því fram að í stað þess að
skrifa fréttir sé það að skrifa áróður fyrir ákveðin
sjónarmið“.
Í sama blaði birti Davíð Logi Sigurðsson blaða-
maður persónulegra svar undir titlinum „Vegið að
blaðamönnum Morgunblaðsins“. Davíð sagðist
vera meðal þeirra sem skrifað hefðu fréttir um
Írak í Morgunblaðið og var hann mjög ósáttur við
málflutning Þorvaldar. Hann svaraði efnislega
ýmsum þeim athugasemdum sem Þorvaldur hafði
gert og taldi út í hött að halda því fram að blaða-
menn Morgunblaðsins væru „þátttakendur í ein-
hverju samsæri um að þegja um tiltekna hluti“.
Ég hef ekki í hyggju að blanda mér í þessa deilu
og hefði líklega gleymt henni jafnóðum ef ekki
hefði viljað svo til að sama dag og svargreinarnar
birtust mátti á öðrum stað í Morgunblaðinu lesa
eftirfarandi afsökunarbeiðni frá ritstjórninni undir
fyrirsögninni „Óviðeigandi orðalag“: „Í Morg-
unblaðinu í gær, miðvikudaginn 16. apríl, birtist
grein um lífshætti Udays, sonar Saddams Huss-
eins, fyrrverandi Íraksforseta. Þar segir m.a. að líf
hans hafi snúist um „hraðskreiða bíla, áfengi, og
lauslátar konur“. Athugasemdir hafa verið gerðar
við orðalagið „lauslátar konur“. Það var með öllu
óviðeigandi. Ýmislegt annað í þessari frásögn, sem
unnin var á grundvelli fréttar Associated Press-
fréttastofunnar, kann að orka tvímælis. Lesendur
eru beðnir velvirðingar á þessum mistökum.“
Þessi stutta klausa minnti rækilega á þá stað-
reynd að yfirbragð erlendra frétta í íslenskum fjöl-
miðlum mótast með nokkrum hætti af þeim al-
þjóðlegu fréttastofum sem viðkomandi fjölmiðill
skiptir mest við. Í fæstum tilvikum eru íslenskir
blaðamenn á vettvangi færir um að skoða veru-
leikann með eigin augum. Drjúgur hluti af starfi
þeirra felst í að þýða eða endursegja fréttir sem
aðrir hafa skrifað eða endurskrifað eftir enn fjar-
lægari heimildum. Enda þótt blaðamenn Morg-
unblaðsins eða annarra íslenskra fjölmiðla gæti
þess að láta ekki sínar skoðanir né ritstjórnarinnar
koma fram í fréttum sínum getur þeim reynst erf-
itt að átta sig á hvernig erlendu heimildirnar sem
þeir vinna með eru mótaðar af skoðunum annarra,
jafnt fréttamanna sem hagsmunaaðila.
Fréttin um son Saddams er gott dæmi um
þetta. Henni var i raun ritstýrt af haukunum í
Pentagon. Höll Udays var valin af herstjórn
Bandaríkjamanna í Bagdad sem ákjósanlegur
staður til að sýna blaðamönnum í dymbilvikunni
(ákjósanlegri en sjúkrahús til að mynda). Leiðsögn
um húsakynnin annaðist Ed Ballanco höfuðs-
maður og túlkaði hann það sem fyrir augu bar. Til
dæmis um málflutning hans má taka setninguna:
„Þetta er mesta safn mynda af nöktum konum
sem ég hef nokkru sinni séð.“ Fréttamaður AP
skrifaði niður það sem hann sá og heyrði og vænt-
anlega birtu þúsundir fjölmiðla um heim allan
skrif hans án þess að velta þeim frekar fyrir sér.
Þessi frétt og aðrar sambærilegar fréttir eiga frá
sjónarhóli innrásarliðsins að réttlæta innrásina í
Írak og má ætla að mikilvægur markhópur sé
múslimar. Það kaldhæðnislegasta við fréttina er
að það þyrfti ekki að breyta nema nokkrum nöfn-
um (t.d. skipta út Bagdad fyrir Hollywood) til að
gera hana að hversdagsefni í vestrænu slúð-
urfréttablaði. „Skyggnst inn í kvennabúr, dýra-
garð og lastabæli,“ sagði í undirfyrirsögn Morg-
unblaðsins.
Rétt er að taka fram að á sömu síðu í Morg-
unblaðinu þennan dag var álíka löng frétt (frá
AFP-fréttastofunni) um að Alþjóðaráð Rauða
krossins hefði skorað á Bandaríkjaher að gera
fleiri ráðstafanir til þess að vernda sjúkrahús í
Írak og gera hjálparstofnunum kleift að sjá þeim
fyrir lyfjum, lækningaáhöldum, vatni og mat-
vælum. Þar kom fram að aðeins þrjú af tíu sjúkra-
húsum í Bagdad gátu veitt viðunandi læknisþjón-
ustu.
FJÖLMIÐLAR
HALLIR OG SJÚKRAHÚS
Í fæstum tilvikum eru íslenskir
blaðamenn á vettvangi færir
um að skoða veruleikann með
eigin augum.
J Ó N K A R L H E L G A S O N
IFátt er skemmtilegra en að velta fyrir sér skáld-sögunni. Allar safaríkustu umræðurnar nú um
stundir snúast um þetta ólíkindatól. Engin nið-
urstaða er innan sjónmáls. Ef við skoðum skil-
greiningar á skáldsögunni í uppflettiritum um bók-
menntir hljóma þær svona: Skáldsaga „er alllöng
... skálduð frásögn í lausu máli. Þessi frásögn hefur
ákveðinn þráð atburðarásar sem tiltekinn fjöldi
persóna er við riðinn. Lýsingar eða hugleiðingar
söguhöfundar um atburðarásina skiptast oft á við
samtöl sögupersóna sem bæði geta verið tjáð beint
og óbeint. Skáldsöguformið er líka mjög frjálslegt
að því leyti, að oft er skotið inn útúrdúrum eða
efni, sem liggur utan við aðal-söguþráðinn. Yf-
irleitt er s. markað ákveðið landfræðilegt sögusvið,
skáldað eða raunverulegt, hún gerist á ákveðnum
sögutíma, allt frá fjarlægri fortíð til óþekktrar
framtíðar, og í ákveðnu þjóðfélagslegu umhverfi.
Atburðarásin er oftast tengd lífi ákveðinna per-
sóna, einnar eða fleiri, og frásögnin fylgir þeim
mislangan tíma, brot úr ævi einnar persónu eða líf
nokkurra kynslóða. Einnig getur verið um að ræða
tímabil í sögu þjóðar“ (Sveinn Skorri Höskuldsson,
Hugtök og heiti).
II Önnur og knappari skilgreining er svona:„Skálduð frásögn í lausu máli sem er alllöng og
nokkuð flókin að gerð og fæst við mannlega reynslu
með fjörugu ímyndunarafli, hefur atburðarás þar
sem persónur koma við sögu í tilteknu umhverfi
eða sögusviði“ (enskt uppflettirit um bókmenntir.).
III Það er nánast alveg sama hvað við gerumlitlar kröfur, þessar skilgreiningar ná hvergi
nærri utan um skáldsöguna eins og hún hefur látið
undanfarna áratugi. Þetta hljómar ágætlega hjá
Bretanum þar til hann fer að tala um atburðarás
og persónur og tiltekið sögusvið. „... alllöng skálduð
frásögn í lausu máli“ hljómar líka ágætlega hjá
Sveini Skorra. En síðan talar hann líka um þráð
atburðarásar, tiltekinn fjölda persóna, land-
fræðilegt sögusvið, yfirleitt að minnsta kosti, ákveð-
ið þjóðfélagslegt umhverfi og hann talar um at-
burðarás sem oftast tengist lífi ákveðinna persóna.
IV Hvernig ætti til dæmis að koma Bréfi tilLáru undir þennan hatt? Er atburðarás þar?
Er aðalpersóna þar? Jú, kannski höfundarsjálfið,
en heldur það ekki öllum textum saman? Og hvar
stendur Fljótt fljótt sagði fuglinn gagnvart þessum
skilgreiningum svo annað og erfiðara dæmi sé tek-
ið? Hafið þið fundið söguþráð þar? Kannski hafið
þið fundið persónu eða jafnvel persónur eða ein-
hver brotasjálf en hafið þið orðið vör við „ákveðið
þjóðfélagslegt umhverfi“ eins og Sveinn Skorri seg-
ir, tiltekið sögusvið, eða sögutíma sem negla má
niður? Og hvað verður um skáldskapinn ef hann
byggist á reynslu eða ævi höfundarins eins og í
uppvaxtarsögu Sigurðar A. Magnússonar? Þarf
skáldsaga þá ekki að vera skálduð? En bíðið við,
er ekki öll umorðun á mannlegri reynslu skáld-
skapur? Og hvaða texti er þá ekki skáldsaga? Við
bíðum enn frekari umræðna, eftirvæntingarfull.
NEÐANMÁLS
EN hver var þessi Elín Thorarensen?
Ég hafði aldrei heyrt á hana minnst
og fór því með bókina til hennar
ömmu og spurði út í hana. Og aldr-
ei gleymi ég viðbrögðum ömmu:
„Þessi bók er merkileg,“ sagði hún,
„svo merkileg, að merkir menn
lögðu mikið á sig til þess að koma
henni fyrir kattarnef.“ Þegar hún sá
spurnarsvipinn á mér bætti hún við:
„Hann Kristinn Andrésson sá eintak
af þessari bók hérna í hillunum hjá
okkur einu sinni þegar hann var hér
í heimsókn og ætlaði æfur að verða
af bræði. Þegar hann var farinn
fann ég hana hvergi, hún hvarf með
honum.“
Vafalaust hefur spurnarsvipurinn á
mér eflst um allan helming við þessi
orð; var hún amma mín að halda
því fram að hann Kristinn í Máli og
menningu (bróðir hans Einars sem
var giftur Fríðu ömmusystur og hafði
gefið mér stóru bókina, fyrsta bindið
af 1001 nótt, þegar ég lá veik) hefði
stolið bókinni? Þegar ég innti hana
nánar eftir þessu sagðist hún ekki
þjófkenna nokkurn mann, en bókina
fann hún aldrei aftur og keypti sér
því annað eintak næst þegar hún
var svo heppin að rekast á það á
fornbóksölu, sem var fátítt.
Síðar komst ég að því að ætt-
ingjar Elínar Thorarensen hefðu
sjálfir staðið fyrir því að innkalla
bókina úr bókabúðum og eyða
henni, þ.e.a.s. markvisst hafði verið
unnið að því að hylma yfir tilvist
þessarar litlu rauðu bókar með
bleiku síðunum. En hvers vegna?
Hvað var svona hættulegt við bók-
arkrílið Angantý?
[ …]
Angantýr hefur í huga mínum öðl-
ast gildi sem táknmynd fyrir þá til-
hneigingu, meðvitaða og ómeðvit-
aða, að þagga niður í konum – að
leyfa þeirra rödd ekki að heyrast.
Enda er bókin skrifuð í þeim tilgangi
að segja sögu þeirra Jóhanns og
Elínar „eins og hún var“, því „hálf-
sögð er sagan, ef einn segir“ – eins
og Elín orðar það.
Soffía Auður Birgisdóttir
Kistan
www.visir.is/kistan
ÞÖGGUN KVENNA
Morgunblaðið/Golli
Hver man eftir honum?