Lesbók Morgunblaðsins - 14.06.2003, Síða 3

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 14. JÚNÍ 2003 3
LESBOK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING LISTIR
2 3 . T Ö L U B L A Ð - 7 8 . Á R G A N G U R
EFNI
F
JÁRHAGSVANDI Borgarleik-
hússins hefur vakið eftirtekt
leikhúsáhugamanna og annarra
að undanförnu. Ekki þar fyrir,
að Þjóðleikhúsið og önnur leik-
hús landsmanna hafi fullar
hendur fjár, það er nú eitthvað
annað. Menningarfyrirtæki
landsins lifa nær öll frá hendinni til munns-
ins, eins og lögreglan, og þekkja ekki annað.
Hvers vegna? Hvað er til ráða?
Það eru tvær leiðir til að reka leikhús.
Önnur leiðin er sú, sem við Íslendingar kus-
um að fara að evrópskri fyrirmynd fyrir
röskum fimmtíu árum: við vígðum Þjóðleik-
húsið árið 1950, og almannavaldið tók jafn-
framt að sér að styðja við bakið á öðrum leik-
félögum. Fyrir utan Þjóðleikhúsið hefur
löngum munað mikið um stuðning Reykja-
víkurborgar við Leikfélag Reykjavíkur. Um
þessa rekstraraðferð hefur ríkt almenn sátt í
landinu. Enginn hefur stungið upp á því, að
ríki og byggðir dragi sig út úr leikhúslífinu
og leyfi markaðsöflunum að leika lausum
hala á þeim vettvangi.
Til þessa víðtæka samkomulags liggja
góðar og gildar ástæður. Úti í Evrópu rekur
almannavaldið leikhús eða styður þau og aðr-
ar menningarstofnanir, t.a.m. útvarp og
sjónvarp, með eldföstum rökum, sem eru
sömu ættar og rökin fyrir stuðningi ríkis og
byggða við menntir og vísindi. Rökin eru
þessi: ef einkafyrirtæki væru ein um hituna í
leikhúslífinu, þá væri minni árangurs og
ánægju að vænta í leikhúsinu en ella vegna
þess, að einkafyrirtæki hneigjast til að van-
meta félagsgildið, sem svo er nefnt: þau taka
það yfirleitt ekki með í reikninginn, að leik-
hús bæta mannfélagið líkt og menntun, heil-
brigði, listir og vísindi, þau létta okkur lífið,
enda þótt einkarekstur sé jafnan vænleg-
astur til árangurs á flestum öðrum sviðum.
Þetta fyrirbæri kallast úthrif á hagfræð-
ingamáli. Ef atferli eins hefur áhrif á velferð
annars, til góðs eða ills eftir atvikum, þá get-
ur almannavaldið haft gilda ástæðu til að
skipta sér af málinu. Ríkið heldur uppi lög-
gæzlu, af því að allir (afsakið: næstum allir,
ég var næstum búinn að gleyma glæpamönn-
unum) hafa hag af lögum og rétti. Löggæzlan
er því höfð á vegum ríkis og byggða, og
einkalögregla tíðkast hvergi í siðuðum sam-
félögum, enda þótt einn og einn kunni að
kaupa sér frekari öryggisvörzlu til vonar og
vara. Einn hefur með líku lagi hag af því, að
það brenni ekki ofan af öðrum, svo að
slökkviliðið er þá kostað af almannafé og
þannig áfram. Borgarstjórn New York er
nýbúin að banna reykingar á öllum sam-
komustöðum borgarinnar og þá einnig á öll-
um veitingahúsum, af því að reykurinn berst
á milli borða: þetta er enn annað dæmi um
úthrif, sem kalla á afskipti ríkisins.
Hver er þá hin leiðin? Hún er sú, að mark-
aðurinn sjái um leikhúslífið án nokkurra af-
skipta almannavaldsins. Leikhús, sem bera
sig – leikhús, sem skila eigendum sínum við-
unandi arði í beinhörðum peningum – þau
lifa; hin drepast eða sjá aldrei dagsins ljós.
Þetta er sá háttur, sem Bandaríkjamenn
hafa yfirleitt á leikhúslífi í landi sínu.
Látum New York duga sem dæmi. Þar í
borg eru nær öll leikhús í einkaeign og þurfa
því að standa og falla með miðasölu auk smá-
vægilegra tekna af veitingarekstri. Arthur
Miller, helzta leikskáld Bandaríkjamanna á
okkar dögum, hefur lýst ástandinu í prýði-
legri ritgerð, sem hann skrifaði fyrir
skömmu. Vandinn er sá, segir hann, að það
kostar nú eina og hálfa til tvær milljónir doll-
ara að setja upp leiksýningu í New York –
sýningu, sem kostaði kannski fjörutíu þús-
und dollara að setja á fjalirnar fyrir einum
mannsaldri (hann ber saman kostnaðartölur
á ósambærilegu verðlagi, en látum það vera).
Lýsing hans þarf ekki að koma neinum á
óvart. ,,Framleiðslutæknin í leikhúsinu
stendur í stað, þótt henni fleygi fram í öðrum
greinum. Það þarf a.m.k. 20 leikara til að
flytja Hamlet eða Skugga-Svein á nútíma-
sviði, ekki síður en á dögum Shakespeares og
séra Matthíasar. Þess vegna verða leiksýn-
ingar og aðrir listviðburðir, og einnig
kennsla og heilbrigðisþjónusta, sífellt dýrari
í samanburði við afurðir annarra atvinnu-
vega, þar sem tækniframfarir hafa dregið
mjög úr vinnuaflsþörf með tímanum. Með
hækkandi framleiðslukostnaði í leikhúsinu
miðað við ýmislegt annað dregur úr leikhús-
sókn. Eigi að síður eykst aðsókn að leik-
húsum í tímans rás, eftir því sem tekjur fólks
aukast, menntun fleygir fram og tóm-
stundum fjölgar, en það dugir samt hvergi til
að snúa dæminu við. Þess vegna hneigist af-
koma leikhúsa – og listamanna! – til að
versna með árunum. Af þessu stafar þrálátur
fjárhagsvandi leikhúsa og annarra listastofn-
ana um heimsins breiðu byggð.
Arthur Miller reynir ekki að leyna því,
hvað honum finnst jafnan tilkomumest á
Broadway nú orðið: það eru sýningarnar,
sem leikhússtjórarnir flytja inn frá London,
þar sem ríkið ýmist rekur eða styður leik-
húsin. Þannig hafa brezkir skattgreiðendur
sumpart staðið straum af leikhúslífi fólksins í
New York mörg undangengin ár, auk lista-
mannanna sjálfra, sem vinna flestir vinnu
sína fyrir lúsarlaun. Miller segist efast um
það, að nokkurt verka hans hefði verið sett á
svið, hefði hagnaðarkrafa samtímans verið
sett á oddinn, þegar hann var að hasla sér
völl í leikhúsinu. Eigi að síður lifa margir
söngleikir góðu lífi á lýðfrjálsum markaði.
Þeir eru yfirleitt léttmeti eins og eðlilegt er,
og allt gott um það að segja, og miðarnir selj-
ast þá eins og heitar lummur: engin veruleg
vandræði þar. Um óperur gildir enn annað:
þær myndu trúlega líða undir lok á frjálsum
markaði, en í Bandaríkjunum hefur það tek-
izt að laða einstaklinga og einkafyrirtæki til
stuðnings við óperuhúsin í stórum stíl: dýrð-
arljóminn, sem stafar af óperusöng umfram
söngleiki og leik á sviði, laðar menn að, fínt.
Evrópumenn hafa ekki viljað taka Banda-
ríkin sér til fyrirmyndar að þessu leyti. Í
Evrópu er það ennþá nær algild regla, að
ríkið rekur þjóðleikhús og óperuhús og styð-
ur við bakið á ýmsum leikhúsum öðrum.
Þetta er hluti af gamalgróinni eftirsókn Evr-
ópuþjóðanna eftir góðu lífi: það er auðveld-
ara að lifa lífinu innan um leik og söng en upp
á önnur býti. Því hvað er leikhús? Það er ekki
auðvelt að lýsa því, segir Miller, og enn síður
viðeigandi að orðlengja um það, en hann
reynir það samt: leikhús, segir hann, er hóp-
ur fólks, sem á þá ósk helzta og heitasta að
búa til eitthvað fallegt.
Er stuðningur almannavaldsins við leiklist
vond hagfræði? – úr því að hagfræðingar eru
yfirleitt mótfallnir framleiðslustyrkjum og
meðfylgjandi mismunun. Svo er ekki. Máli
mínu til stuðnings langar mig að vitna í
Adam Smith, föður hagfræðinnar. Hann var,
eins og ég, hlynntur ríkisstyrkjum handa
listamönnum og andvígur framleiðslu-
styrkjum handa t.a.m. bændum og útvegs-
mönnum. Hann leit svo á, að hér væri ólíku
saman að jafna. Smith orðar þetta svo í Auð-
legð þjóðanna (1776):
Mótbárur gegn framleiðslustyrkjum eiga
ekki við um styrki af almannafé til lista-
manna og handverksmanna, sem skara fram
úr í iðju sinni. Slíkir styrkir örva afburða-
handverk og hugvit og stuðla með því móti
að heilbrigðri samkeppni í þessum starfs-
stéttum, og þeir eru ekki svo miklir, að
þeir … raski atvinnuskiptingunni. … Kostn-
aður vegna slíkra styrkja er þar að auki smá-
vægilegur, en kostnaður vegna framleiðslu-
styrkja er mjög mikill.
Smith gerði sér sem vonlegt er ekki grein
fyrir því misgengi lista og annarra atvinnu-
vega, sem lýst var að ofan: hann sá það ekki
fyrir, að kostnaður í leikhúsi og listum yf-
irleitt myndi hækka svo miklu örar en í öðr-
um greinum, þar sem vélar leysa vinnandi
hendur af hólmi í ríkari mæli en hægt er á
leiksviði.
Hver er þá lausnin? Blandaður búskapur,
segir Miller. Þessi skoðun hans er í góðu
samræmi við hugsunarhátt flestra hagfræð-
inga. Því hvað er markaðsbúskapur? Mark-
aðsbúskapur er hagskipulag, þar sem al-
mannavaldið, heimili og einkafyrirtæki
skipta svo með sér verkum, að hagur, frelsi
og velferð almennings megi blómgast sem
allra mest. Þetta er kallað blandað hagkerfi –
af þeirri einföldu ástæðu, að stundum bregzt
markaðurinn og stundum ríkið. Við hjálp-
umst að.
SAMKOMULAG
UM LEIKHÚS
RABB
Þ O R V A L D U R G Y L F A S O N
Rúrí
er fulltrúi Ís-
lands á mynd-
listartvíær-
ingnum í
Feneyjum.
Fríða Björk
Ingvarsdóttir
ræðir við
Rúrí um
framlag
hennar til
tvíæringsins
og hugmynd-
irnar sem þar
liggja að
baki.
Hús Jóns
Sigurðssonar
saga þess og íbúar er
viðfangsefni Björns
Th. Björnssonar í
grein er hann nefnir
Þrjár fínar pip-
armeyjar og aft-
urgenginn greifi. Í tíð
Jóns Sigurðssonar bjó
þar franski málarinn
Paul Gauguin og heim-
spekingurinn Sören
Kierkegaard átti þar
heitkonu um hríð.
Sigur Rós
er virt hljómsveit og af ýmsum talin ein
allra besta hljómsveit í heiminum í dag. Sig-
urganga Sigur Rósar hefur nú staðið í tæp-
an áratug. Bergþóra Jónsdóttir spjallaði við
hljómsveitarmenn yfir kaffibolla á dög-
unum.
Kjartan Ólafsson
tónskáld hefur á
umliðnum árum ver-
ið áberandi í ýmsum
störfum sem snúa að
hagsmunum tónlist-
ar á Íslandi. Rætt er
við hann um hags-
munagæslu, fram-
leiðsluhring tónlist-
ar, útflutning og
kynningu á tónlist,
tónlistarhús og sitt-
hvað fleira.
FORSÍÐUMYNDIN
sýnir einn þeirra fossa sem hægt er að skoða og hlusta á í verkinu „Archive –
endangered waters“ sem Rúrí sýnir sem fulltrúi Íslands á Feneyjatvíæringn-
um. Verkið er einskonar gagnasafn um fossa í útrýmingarhættu.
WILLIAM SHAKESPEARE
Ó RÓMEÓ,
Ó RÓMEÓ!
Þú sérð ei fyrir svartri grímu nætur
að meyjarroði nú málar vanga minn
vegna þess sem ég sagði og þú heyrðir.
Fegin fylgdi ég reglum, fegin tæki
ég aftur öll mín orð, en hvað um það.
Elskarðu mig? Ég veit þú segir „já“
og ég mun trúa þér, en þótt þú sverjir
þú gætir svikið. Þeir segja að ástareiður
veki hlátur á himnum. Ó Rómeó
segðu mér í einlægni ef þú elskar
en ef þér finnst ég vera of auðveld bráð
þá skal ég gerast þér erfið og þurr á manninn
ef þú vilt fá að biðla, en annars ekki.
Í raun þá er ég of ör, min kæri Montag,
og þú gætir af því talið mig lausadrós,
en treystu mér, ungi herra, ég reynist trúrri
en þær sem kunna fálætinu að flagga.
Sjálfsagt hefði ég betur sýnt þér kulda
en þar sem þú heyrðir, án þess að ég vissi,
mig játa mína ást, ég bið þig bara
að túlka ei skjóta uppgjöf sem skyndiskot
sem ljómar örskotsstund á næturhimni.
Úr 1. atriði 2. þáttar leikritsins Rómeós og Júlíu eftir William Shakespeare í
þýðingu Hallgríms Helgasonar sem hefur verið á fjölum Borgarleikhússins í all-
an vetur í uppsetningu leikhópsins Vesturports.