Lesbók Morgunblaðsins - 14.06.2003, Blaðsíða 4

KRAFTUR SEM EKKI
MÆLIST Í VÖTTUM
V
ERKIÐ sem Rúrí sýnir á
tvíæringnum, sem opnar
hlið sín fyrir almenningi nú
um helgina, ber heitið
Archive – endangered wat-
ers, en það er eins og nafn-
ið bendir til eins konar
gagnasafn um vatn í „út-
rýmingarhættu“. Rétt eins og Laufey Helga-
dóttir, sýningarstjóri verkefnisins, segir í
bæklingi sem gefinn hefur verið út af þessu
tilefni sameinar Rúrí í verkinu „eindregna
afstöðu sína til umhverfismála, skrásetning-
arþörfina, tilfinningaríka nálgun við efnivið-
inn, höfuðskepnuna vatnið og tímann“.
Rúrí segir blaðamanni að hún líki oft vinnu
sinni við fræðimennsku í listum, segir að list-
in sé til í mörgum lögum þar sem allt fái
þrifist, hvort sem það er skreytilist eða list
er byggist meira á öðrum þáttum; rann-
sóknum og þess háttar. Þetta viðhorf hennar
kemur heim og saman við mörg þeirra stóru
verka sem hún hefur unnið, svo sem Para-
dís? – Hvenær? (1998) þar sem Rúrí safnaði
heimildum um fórnarlömb stríðsátaka, verkið
Tíma (1986) þar sem hún rannsakaði húsa-
rústir og Skóg (1983) þar sem áprentaðir
pappírsstrimlar mynduðu eins konar frum-
skóg er áhorfandinn fetaði sig í gegnum.
Í nýja verkinu er einnig um rannsókn að
ræða, rannsókn á íslenskum fossum, en Rúrí
hefur um nokkurt skeið gert þeim og sögu
þeirra skil í verkum sínum. Hugmyndinni að
nýja verkinu skaut þó upp með óvæntum
hætti vegna ófyrirséðs vanda eins og blaða-
maður komst að þegar hann spurðist fyrir
um tilurð þess.
„Ég var með verk í huga sem ég ætlaði að
hengja upp í loftið á skálanum,“ útskýrir
Rúrí, „ég hef áður gert það í verkum eins og
Glerregninu og Tímanum og Einu sinni var,
þar sem ég nota upphengingu í loft. Það er
svo mikið af sperrum í skálanum í Feneyjum
að mér fannst þetta alveg tilvalið. En þegar
ég kom á staðinn sá ég að þær voru svo létt-
byggðar – bara eins og grind í regnhlíf – að
það þýddi ekkert að ætla sér að hengja neitt
í þær. Að minnsta kosti ekki þessi gler sem
ég var að hugsa um, þakið hefði bara komið
niður,“ segir hún og hlær.
„Þetta var auðvitað svolítið áfall, en ég tók
þann kostinn að nota tímann í að mæla upp
allan skálann og reyndi að „taka hann í æð“
svo ég fengi tilfinningu fyrir honum og hvað
hægt væri að gera. Laufey Helgadóttir, sýn-
ingarstjórinn minn, býr í París mestan hluta
ársins og ætlunin var sú að ég kæmi þar við
á bakaleiðinni og við myndum skipuleggja
sýninguna. Það var því afar mikilvægt að ég
yrði þá komin með nýja hugmynd, þar sem
við höfðum alltaf verið að ræða þá gömlu og
miðað allt út frá henni. Svo ég ákvað að nota
tímann í flugvélinni til að hugsa upp nýtt
verk og vonaði af alhug að það tækist. Þótt
þetta sé nú ekki nema tveggja eða þriggja
tíma flug var ég búin að skissa nýja verkið
niður þegar ég kom til Parísar.“
Hugmyndaflæðið opnast
Svo verkið vitjaði þín á flugi frá Feneyjum
til Parísar?
„Já, og þetta hefur komið fyrir áður hjá
mér, að vera að fljúga svona þegar það opn-
ast fyrir hugmyndaflæðið. Skýringin er
kannski sú að maður er búinn að vera að
undirbúa sig í undirmeðvitundinni – eða yf-
irvitundinni eins og ég kalla hana – og svo
fær maður það næði sem stundum dugar til
þess að tengja. Einu breytingarnar sem hafa
orðið á verkinu síðan eru tæknilegar út-
færslur. Sjálf grunnhugmyndin er alveg
hrein.“
Rúrí segir verkið byggjast á myndum sem
teknar eru inn í fossa. „Þær eru síðan fram-
kallaðar á glæra filmu og settar á milli
tveggja glerja. Myndirnar eru um fermetri,
hver fyrir sig, í stálrömmum, er ganga á
rennibraut inn í eins konar skáp eða hirslu.
Rammarnir eru fimmtíu og tveir og hægt er
að draga hverja mynd fyrir sig út. Þegar
maður dregur út rammann – eða fossinn –
kemur tölvubúnaður til sögunnar og setur af
stað hljóðupptöku af fossinum, svo gnýrinn
af vatninu skilar sér líka. Það mætti því lýsa
verkinu sem mynd- og hljóðorgeli,“ segir
Rúrí og hlær við. „Svo er hægt að taka út
margar myndir í einu með ólíkum hljóðum
og þá er þetta eiginlega eins og lítil kamm-
ersveit.“
En hvaða fossar eru þetta? Hvað réð vali
þínu á þessum ákveðnu fossum?
„Nafn verksins er Archive – endangered
waters sem segir ákveðna sögu. Ég hef verið
að vinna með fossa undanfarin ár og hef kall-
að þann myndaflokk Tímans rás. Vatnið
grefur sér rásir, enda er samlíkingin tíminn
og vatnið ævaforn. Steinn Steinarr var ekki
sá fyrsti sem notaði hana, hún er til í fornum
heimsbókmenntum, frá Indlandi og víðar.
Enda er samlíkingin svo augljós; okkur virð-
ist tíminn vera eins og á eða foss sem rennur
án upphafs og án endis. Mér finnst þetta
mjög falleg myndlíking og ég skil því vel að
hún skuli hafa verið notuð svo víða.“
Þú ert þá að vísa í hringrás lífsins og jafn-
framt það sem safnast saman?
„Já, og reyndar í samsvörun frekar en
endurtekningu. Mér finnst þetta myndmál
nefnilega líka afhjúpa hvað við erum mikil
peð, ekki síst þegar horft er á þá farvegi sem
árnar okkar hafa grafið. Stundum hefur það
hugsanlega tekið hundruð þúsunda ára, en
sjálf lifum við nú ekki nema svona hundrað
ár að hámarki. Mér finnst alltaf mjög athygl-
isvert að skoða okkar líf, eða mitt líf, í sam-
hengi við alheiminn – hið stóra samhengi. Ég
álít það hollt, það dregur til dæmis úr hætt-
unni á hroka. Mér finnst það bæði lærdóms-
ríkt og gefandi.“ Rúrí brosir breitt og segist
reyndar líta þannig á að jörðin sé lifandi,
„við eigum því að koma fram við hana sem
slíka. Ég álít það einu skynsamlegu skýr-
inguna á tilverunni, og lít reyndar einnig svo
á svo að allar plánetur og sólir séu lifandi
verur.“
Vatn er að verða mál málanna
Vísar nafn verksins til þess hvernig mann-
skepnan gengur smátt og mátt á vatns-
birgðir heimsins, eða ertu frekar að vísa til
þeirrar hættu sem þessir tilteknu íslensku
fossar eru í?
„Við getum sagt að það sé hvort tveggja.
Vatn er að verða mál málanna á alheimsvísu
eða á mælikvarða jarðarinnar. Við hljótum
að þurfa að taka á því á ábyrgan hátt. Við
höfum lifað við allsnægtir af vatni – okkur
hefur þótt það svo sjálfsagt – að kannski
kunnum við ekki að meta það. Ekki síst hér
þar sem er svo mikið af því. Þessir fossar
hafa alltaf verið til og fólki finnst kannski að
þar af leiðandi hljóti þeir alltaf að verða til,
eða þá að eitthvað geti komið í þeirra stað.
En náttúran er ekki þannig að það sé alltaf
hægt að setja eitthvað í staðinn,“ segir Rúrí.
Eru þetta þá fossar sem eru í útrýming-
arhættu?
„Já. Þeir ýmist eru það eða hafa verið það,
eins og t.d. Gullfoss sem ég hef unnið með
áður í verkinu Tileinkun – til Sigríðar í
Brattahlíð. Hann er auðvitað eitt stærsta
dæmið úr fossasögu okkar. En svo finnst
mér vatn þess utan heillandi. Það er svo hríf-
andi tært og yfir því einhver hreinleiki. Svo
er auðvitað þessi mikli máttur sem maður
skynjar í fossum, en hann er annars konar
kraftur en sá sem mældur er í vöttum. Það
er ekki bara fallkrafturinn sem fólk skynjar
heldur eitthvað annað. Enda eru ábyggilega
fáir sem ekki hafa upplifað mátt fossanna.
Mér finnst við komast í snertingu við það
sem ég nefni dulmögn, af því við sjáum þau
ekki. Og ég er ekki að tala um drauga eða
álfa eða eitthvað þess háttar, heldur er mín
skoðun sú að jörðin búi yfir ákveðinni orku
rétt eins og líkamar okkar. Mér finnst reynd-
ar þessi gamla hugmynd um makrókosmos
og míkrókosmos mjög sannfærandi. Hún lýs-
ir málinu á myndrænan hátt, þótt hún út-
skýri ekki allt út í ystu æsar.“
Ef við víkjum að þema tvíæringsins að
þessu sinni, Draumar og árekstrar, alræð-
isval áhorfandans, þá liggur beint við að
spyrja hvort þú hafir unnið þetta verk með
hliðsjón af þemanu?
„Nei,“ svarar Rúrí, „þemað var tilkynnt
svo seint. Tengslin eru samt fyrir hendi, sem
er auðvitað mjög skemmtileg tilviljun. Allir
þessir hlutir; draumurinn, áreksturinn og
máttur áhorfandans, eru til staðar í verkinu,
til að mynda hefur áhorfandinn verkið alveg í
sinni hendi og ræður hvernig hann skoðar og
sér það. Draumurinn er líka sterkur þáttur,
því þótt sagt hafi verið að orð séu til alls
fyrst, þá er mín skoðun sú að draumurinn –
eða hugmyndin – hafi verið á undan orðinu.
Draumurinn samsvarar í rauninni hugmynd-
inni.“
Hvorki efnishyggja
né þörf til að forma
Þótt efniviður Rúríar tengist fyrst og
fremst hinu óhlutbundna – svo sem regnbog-
anum, tímanum, stærðfræði o.s.frv. – eru út-
færslur hennar á þeim hugmyndum sem hún
fær iðulega mjög tengdar efnisheiminum.
Verk hennar búa yfir efnislegum þunga, eru
oft unnin í grjót, gler, málma og steypu þótt
önnur efni komi einnig við sögu. Þessi
„þungi“ myndar ekki einvörðungu mótvægi
við afstæðan veruleika listar hennar, því
hann samsvarar jafnframt áleitinni alvöru
þess sem hún tekst á við – en það eru ein-
mitt oft siðferðisleg viðfangsefni er leita á
mannskepnuna, svo sem umhverfismál, nátt-
úran, stríð og félagsleg neyð. Rúrí kannast
strax við að nýja verkið búi einnig yfir þess-
um eiginleikum, en segir það einfaldlega
vera svo að formhugsun hennar eða efnis-
tilfinning krefjist þess.
„Það hefur þó aldrei verið nein stefna hjá
mér að nota efnið svona, það er frekar eins
og það sé mér eðlislægt. Ég leita alltaf að
farvegi eða tækni sem þjónar hugmynd
minni hverju sinni og lendi oft inni í efninu,“
útskýrir hún. „Í rauninni er það bara af illri
nauðsyn sem ég nota efnið yfirleitt. Það er
að minnsta kosti hvorki efnishyggja af minni
hálfu né þörf til að forma. Það má segja að
ég hafi bara ekki komist frá þessum efn-
istökum. Að vísu eru mörg verka minna efn-
isrýr, þótt þau séu gríðarlega stór í afstæðari
skilningi, svo sem verkið Helgun sem er á
fjórum eyjum í kringum Ísland. Eitt sinn
brenndi ég líka regnboga, sem var síður en
svo efnismikill, – ekki frekar en gjörning-
arnir mínir. Það má segja að ég rambi þarna
á landamærum hugmyndalistarinnar því
hugmyndir hafa alltaf verið í fyrirrúmi hjá
mér, án þess þó að ég hafi verið flokkuð sem
konsept-listamaður. Ætli ég sé ekki, ásamt
fleirum, einhvers konar blendingur hvað
þetta varðar, en ég hef engar áhyggjur af
því. Ég reyni bara að finna þá leið hverju
sinni sem þýðir hugmyndina inn í sjónheim
okkar.“
Verkið sem Rúrí sýnir sem framlag Íslands á Fen-
eyjatvíæringnum vitjaði hennar á flugi í háloftunum á
milli Feneyja og Parísar. Tíminn er hinn undirliggjandi
þáttur í því, rétt eins og í fleiri verkum hennar, og birt-
ist að þessu sinni í gagnasafni um fossa. Í viðtali við
FRÍÐU BJÖRK INGVARSDÓTTUR segist hún vilja
skoða lífið í samhengi við alheiminn í list sinni.
Morgunblaðið/Kristinn
Rúrí við verk sitt „Archive – endangered waters“ sem líta má á sem hugleiðingu um gildi náttúr-
unnar í samtímanum og óð til hennar um leið.
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 14. JÚNÍ 2003