Lesbók Morgunblaðsins - 14.06.2003, Blaðsíða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 14. JÚNÍ 2003
Í
UMFANGSMIKILLI og metnaðar-
fullri doktorsritgerð sem út kom á síð-
asta ári glímir Gísli Sigurðsson, fræði-
maður á Stofnun Árna Magnússonar,
við það erfiða viðfangsefni að gera grein
fyrir munnlegri frásagnarhefð á Íslandi
á miðöldum en flestir fræðimenn gera
ráð fyrir að hún hafi nært höfunda forn-
sagna, þar á meðal Íslendingasagna. Erfiðleik-
arnir felast ekki síst í því að eini vitnisburð-
urinn sem er að fá um þessa hefð eru
fornbókmenntirnar sjálfar, þ.e. ritaðir textar.
En, eins og höfundur gerir skilmerkilega grein
fyrir, hafa þeir sem rannsakað hafa munnlega
frásagnarlist, einkum í samfélögum þar sem
rittækni hefur ekki náð útbreiðslu, komist að
því að töluverður munur er á texta sem hefur
verið festur á bókfell og orðræðu sem einvörð-
ungu er skráð í svikulu og síkviku minni, en
lifnar í munni við flutning.
Segja má að sagan sé í vissum skilningi end-
ursamin í hvert sinn. Enginn segir nákvæm-
lega sömu sögu tvisvar og tveir sagnamenn
segja sömu sögu hvor á sinn hátt. Um leið og
einn nemur frásögn af öðrum breytist hún og
eftir því sem milliliðirnir eru fleiri eru meiri lík-
ur á því að breytingarnar verði miklar, ekki síst
ef hún berst úr einu menningarumhverfi í ann-
að eða ef veruleg umskipti verða á þjóðfélaginu.
Munnleg frásögn í óbundnu máli er enn frek-
ar ofurseld þessu lögmáli en bundið mál, eink-
um ef hið síðarnefnda lýtur flóknum brag-
reglum þar sem kröfur um rím og hrynjandi
veita brigðulu minni meira aðhald. Eftir því
sem hún er sögð oftar, af fleirum og í marg-
víslegra umhverfi, er líklegra að hún umbreyt-
ist verulega, að formgerð hennar verði einfald-
ari og falli að stöðluðum frásagnarmynstrum.
Þannig verða ævintýrin til. Og þjóðsögurnar...
og jafnvel slúðursögur líka.
Fortíð í munnlegri geymd
Um það hefur verið lengi rætt hvort Íslend-
ingasögur hafi ekki lifað á mannavörum áður
en þær rötuðu á bókfell. Ástæðan fyrir þessu er
kannski fyrst og fremst sú að mynd þeirra af
atburðum sem eiga að hafa gerst minnst tveim-
ur öldum fyrr en þær voru skráðar er svo
raunsæisleg og frásögnin svo lifandi að það er
erfitt að gefast ekki upp fyrir mætti þessara
listaverka og trúa hverju einasta orði sem þau
segja okkur um veruleika sem bæði er löngu
liðinn og lítið eftir af. Sögurnar hlytu að hafa lif-
að á vörum sagnamanna þar til þær voru skráð-
ar. Raunar gætti þessa viðhorfs um flestar
greinar fornsagna fyrir nokkrum öldum. Eink-
um virðist þörf norrænna konungsríkja á 17. og
18. öld fyrir glæsta fortíð sem stæðist saman-
burð við fortíð suðlægari og voldugri Evrópu-
ríkja hafa orðið til þess að mikil stemning var
fyrir því að treysta sannleiksgildi miður trú-
verðugra sagna af fornkonungum þeirra, t.d.
Hrólfi kraka eða Friðþjófi frækna. En eftir því
sem vísindalegur þankagangur varð útbreidd-
ari og sú hugmynd almennari að náttúrulög-
málin hefðu ekkert breyst frá því í öndverðu,
hvarf gullaldarglýjan úr augum manna og
sömuleiðis átrúnaður á heimildagildi þessara
sagna, nema þá um fornan hetju- og goðsagna-
heim.
Annað gilti um Íslendingasögur og sögur af
konungum sem uppi voru um sama leyti og at-
burðir Íslendingasagna áttu sér stað, þ.e. í
kringum árið 1000. Trúin á sannleiksgildi
þeirra lifði lengur. Það eru einkum tvær skýr-
ingar á því. Sú fyrri hefur þegar verið nefnd,
þ.e. trúverðugleiki þeirra á mælikvarða þess
sem lesendur geta vænst af veruleikanum. Hin
ástæðan er sú að umræddar konungasögur
studdust gjarnan við dróttkvæði sem heimildir.
Þar sem þau voru talin hafa tekið litlum breyt-
ingum frá því þau höfðu verið kveðin, jók það
trú manna á að sögurnar segðu rétt og satt frá.
Dróttkvæðar vísur og kvæði er einnig að finna í
fjölmörgum Íslendingasögum og var það held-
ur ekki til þess að menn misstu trúna á sann-
leiksgildi þeirra.
Íslenski skólinn og
sérstaða Íslendingasagna
Viðhorfið til Íslendingasagna fór þó að breyt-
ast verulega á fyrstu áratugum tuttugustu ald-
ar. Þá fóru menn að veita því athygli að það var
ekki alltaf samræmi milli sagnanna; ekki held-
ur milli þeirra og annarra heimilda, einkum
þeirra sem menn töldu standa nær atburðunum
í tíma, eins og Íslendingabók og Landnáma. Þó
þessi fræðilega nálgun ætti sér rætur í verkum
erlendra fræðimanna, einkum þýskra, má
segja að hún hafi náð fullum þroska hér á landi í
verkum Bjarnar M. Ólsen, Sigurðar Nordals og
Einars Ólafs Sveinssonar. Til varð hinn svo-
kallaði íslenski skóli í fornsögurannsóknum og
hentar vel að benda á fræga ritgerð Sigurðar
um Hrafnkels sögu sem eins konar „manífestó“
þeirrar rannsóknarstefnu. Hann hélt því fram
að sagan um Freysgoðann væri fyrst og fremst
skáldskapur rithöfundar sem hefði spunnið
sögu í kringum nafn á manni sem sennilega
hefði verið uppi á söguöld en sem fátt hefði ver-
ið vitað um. Tilgangur hans hefði ekki verið sá
að greina frá atburðum sem hann teldi að hefðu
gerst, heldur að skapa áhugaverða sögu um
sérstæð örlög. Rökin sem hann byggði á voru
fyrst og fremst þau að Landnáma segði annað
en sagan um Hrafnkel, en sagan væri ein til frá-
sagnar um alla atburði og flestar persónur sög-
unnar.
Án of grófrar einföldunar má segja að við-
horf íslenska skólans til Íslendingasagna séu að
þær hafi verið saman settar af skapandi rithöf-
undum sem unnu úr þeirri rithefð sem þegar
var fyrir hendi á þeirra dögum, en jafnframt úr
fornum kveðskap og frásögnum um fyrstu kyn-
slóðir Íslandsbyggðar sem lifðu á mannavör-
um. Gert var ráð fyrir munnlegri hefð, en henni
var ekki veitt mikil athygli, að kveðskapnum
frátöldum, sem talið var að höfundar Íslend-
ingasagna hefðu stuðst við á svipaðan hátt og
höfundar konungasagna. Þó var mesta orkan
lögð í að kanna tengsl sagnanna við önnur rit og
hefur sú nálgun verið býsna gjöful, ekki síst
þegar menn fóru að horfa út fyrir hinn norræna
menningarheim og átta sig á því að ritlistinni
fylgdi sjálfkrafa umgengni við ýmiss konar rit
sem voru alþekkt meðal lærðra manna um alla
Evrópu á miðöldum, hjá klerkum að sjálfsögðu,
en einnig leikmönnum sem í vaxandi mæli fóru
að tileinka sér menningartæki kirkjunnar á 12.
og 13. öld.
Þrátt fyrir þetta var erfitt að horfa framhjá
þeirri staðreynd að fornsögurnar hefðu á sér
yfirbragð sem gerði þær ólíkar flestum öðrum
bókmenntum sem samdar voru í Evrópu á
sama tíma. Það krafðist skýringa. Árið 1967
setti bandaríski fræðimaðurinn, Theodore M.
Andersson, fram þá kenningu að í flestum Ís-
lendingasögum mætti finna grundvallarform-
gerð sem byggði á hefnd, gagnhefndum og sátt-
um. Formgerð þessi benti til þess að sögurnar
hefðu borist milli kynslóða munnlega vegna
þess að þær túlkuðu áleitið viðfangsefni í sam-
félagi hefndarskyldunnar. Um leið og kenning
Anderssons gerði grein fyrir því hvers vegna
sögurnar hefðu varðveist, skýrði hún einnig
hvernig þær höfðu breyst í meðförum sagna-
manna, þar sem sagnakonur og menn felldu at-
burði og persónur ósjálfrátt að frásagnarform-
gerð sem átti djúpar rætur í menningunni.
Segja má að grundvallarhugmynd Anderssons
um að tengsl milli samfélagsgerðar og Íslend-
ingasagna hafi lifað áfram í verkum yngri
fræðimanna, þótt þeir hafi útfært hana á mjög
mismunandi hátt. Sá sem þetta skrifar er hrifn-
astur af því hvernig Preben Meulengracht Sør-
ensen tvinnar saman víðtækri þekkingu á
mannfræði, bókmenntafræði og fornnorrænum
bókmenntum til að setja fram kenningu um að í
bókmenntagreininni Íslendingasögum birtist
frásagnarhefð um það hvernig menn öðlast
heiður eða tapa honum, verja sæmd sína eða
sækja að sæmd annarra.
Munnleg hefð og rittengsl
Þessir fræðimenn gera ráð fyrir því að Ís-
lendingasögur eigi djúpar rætur í samfélaginu,
en spretti ekki einvörðungu úr ritmenningu
samtímans, en hún varð að mestu leyti til vegna
aðlögunar íslensks samfélags að samtíma-
menningu Vesturlanda. Raunar verður að taka
skýrt fram að langflestir samtímamenn okkar
sem hafa fengist við sögurnar eru sammála um
þetta, meira að segja þeir sem hafa einbeitt sér
hvað mest að því að leita að tengslum tiltekinna
sagna við önnur eldri rit eða viljað skoða ís-
lenskar miðaldabókmenntir í samhengi við þá
miklu sprengingu sem varð í bókmenntasköp-
un víðs vegar í Evrópu um sama leyti og ís-
lenska undrið átti sér stað. Í riti sínu gefur Gísli
Sigurðsson það sumstaðar í skyn að svo sé ekki,
þ.e. að þessir fræðimenn láti eins og munnlega
frásagnarhefðin hafi ekki verið til eða að hún
skipti ekki máli til skilnings á Íslendingasögum
eða öðrum fornbókmenntum. Ég held að hið
rétta sé að hún liggi utan við þær spurningar
sem þeir eru að leita svara við.
Í einni neðanmálsgrein (bls. 133) nefnir hann
t.d. rit Bjarna Einarssonar um Egils sögu sem
dæmi um rannsókn þar sem öll líkindi milli
fornra texta eru rakin til rittengsla í stað þess
að gera ráð fyrir þeim möguleika að frásagn-
arformúlur og fastmótað orðalag sem tvær sög-
ur deila geti líka bent til sameiginlegs uppruna
í munnlegri hefð. Að vísu er það rétt að bók
Bjarna fjallar um bókmenntalegar fyrirmyndir
Egils sögu, eins og titill hennar gerir mjög skil-
merkilega grein fyrir: Litterære forudsætnin-
ger for Egils saga. Rök Bjarna fyrir því hvern-
ig höfundur þeirrar merku sögu sótti sér
fyrirmyndir og efnivið til eldri rita eru að mínu
mati mjög sterk, enda hef ég ekki orðið var við
að nokkur setti fram rökstudda gagnrýni á þau
á prenti. Það þýðir ekki að Bjarni gerði ekki ráð
fyrir að höfundur sögunnar hafi ekki sótt í
munnlega hefð. Fullyrðing á borð við þá sem
kemur fram hjá Gísla þyrfti að vera studd með
dæmum, en eins og hún kemur fyrir veit les-
andinn ekki hvað það er í ályktunum Bjarna um
tengsl Eglu við fyrri rit sem Gísli telur hvíla á
veikum grunni.
Þrátt fyrir þessa aðfinnslu, sem ekki snertir
niðurstöður Gísla sjálfs, heldur ummæli hans
um niðurstöður annarra, er bókin Túlkun Ís-
lendingasagna í ljósi munnlegrar hefðar gott
framlag til þeirrar umræðu sem nauðsynlegt er
að haldi áfram um eðli og uppruna fornbók-
menntanna og túlkun þeirra. Mér sýnist hún
koma á eftirfarandi hátt inn í þá sögu fræðanna
sem dregin var upp í einfaldaðri mynd hér að
framan: Á seinasta þriðjungi síðustu aldar
hljóp mikið fjör í rannsóknir á munnlegri hefð
hvarvetna í heiminum. Fræðimenn drógu lær-
dóm af athugunum þjóð- og mannfræðinga á
því hvernig samfélög sem ekki styðjast við lest-
ur og skrift miðla fróðleik frá manni til manns
og kynslóðar til kynslóðar, og studdust við þær
við endurskoðun hugmynda sinna um fornbók-
menntir vestrænna þjóða, t.d. Hómerskviður
eða frönsku kappakvæðin. Rannsóknir á nor-
rænni miðaldamenningu smituðust einnig af
þessum áhuga, en upphaflega var sjónum að-
allega beint að fornkvæðunum, einkum eddu-
kvæðum, því þau virtust vel koma til greina
sem bókmenntir sem hefðu getað borist munn-
lega frá manni til manns og verið endursköpuð í
hverjum flutningi. Erfiðara gekk að notfæra
sér þessi fræði til að álykta um það hvort og
hvernig langar sögur á borð við Íslendingasög-
ur hefðu getað þróast sem munnleg sagnalist
áður en þær voru festar á skinn.
Fjölþætt og frumleg rannsókn
Rannsóknir Gísla snúast um þetta vandamál
og eru umfangsmesta og metnaðarfyllsta til-
raun til að leysa það hingað til. Atlagan er í
senn fjölþætt og frumleg. Eftir inngang þar
sem hann lýsir því hvernig viðfangsefnið
kveikti áhuga hans og gerir grein fyrir forsend-
um sínum og aðferðum, beinir hann fyrst sjón-
um að lögsögumönnum þjóðveldisins. Tilgang-
ur hans er að leita að merkjum þess að einhvers
konar átök hafi átt sér stað í kringum ritvæð-
ingu samfélagsins. Hann setur fram þá tilgátu
að lögsögumenn, sem byggðu völd sín og virð-
ingu á þekkingu sinni á lögum sem þeir kunnu
utan að, hafi ekki allir tekið því fagnandi þegar
rittækninni var beitt til að skrá lög. Ástæðan
var að það þýddi minni áhrif þeirra sem kunnu
lögin utanað og meiri fyrir þá sem höfðu til-
einkað sér nýju tæknina, þ.e. þá sem stóðu ná-
lægt kirkjunni. Með því að skoða það sem heim-
ildirnar segja okkur um lögsögumennina, sér
hann þess merki að ákveðnar ættir hafi þurft að
gefa eftir lögsögumannsembættið um það bil
sem lagaritun hófst og það féll í skaut ætta sem
einnig höfðu ítök í kirkjunni. Þetta er frumleg
hugmynd, en torvelt að sanna hana þar sem fá-
ar vísbendingar eru um að ágreiningur hafi
verið um að skrá lögin. Ýmsar aðrar skýringar
kunna að vera á því að viðkomandi ættir hafi
hætt að sjá þjóðinni fyrir lögsögumönnum.
Minnkandi pólítískt vægi þeirra þarf ekki að
hafa stafað af því að rittæknin væri þeim meiri
þyrnir í augu en öðrum, enda verða menn af
þessum ættum áhrifamenn kirkjunnar nokkru
síðar, eins og Gísli bendir á. Þrátt fyrir þetta er
kaflinn góð tilraun til að lesa nýjar upplýsingar
úr þeim heimildum sem tiltækar eru, þótt þær
segi ekki nóg til að lesa úr þeim ótvíræð svör
við tilgátu Gísla.
Ekki sýnir Gísli minni hugkvæmni þegar
hann tekur til umfjöllunar málskrúðsfræði
Ólafs hvítaskálds, bróðursonar Snorra Sturlu-
sonar. Í þessari ritgerð frá miðri 13. öld er
fjallað um mælskufræði á sama hátt og hún var
kennd hvarvetna í Evrópu á þessum tíma, en
hún er þó sérstök fyrir það að dæmin eru tekin
úr verkum norrænna skálda sem yrkja í hefð
dróttkveðskaps en ekki úr kvæðum á latínu.
Gísli flokkar dæmin eftir skáldum og síðan
skáldin eftir því hvort líklegt sé að Ólafur hafi
þekkt verk þeirra úr ritum eða úr þeirri munn-
legu hefð sem honum var nærtækust á vest-
anverðu Íslandi. Hann kemst að þeirri niður-
stöðu að þegar dæmin eru ekki fengin úr ritum,
þá sækir Ólafur flest þeirra til skálda úr ná-
grenni hans. Með þessu telur Gísli komna fram
sterka vísbendingu um lifandi en jafnframt
svæðisbundna kveðskaparhefð. Raunar kemur
þetta heim og saman við það sem lesa má úr
samtíðarsögum um það hvernig dróttkvæðar
vísur bárust milli höfðingjasetra, ekki síst ef
skáldin voru að láta í ljósi skoðun á mönnum
eða málefnum.
„Almælt saga“
Þótt þessar niðurstöður varði dróttkvæði en
ekki frásagnir, eru þær eigi að síður gagnlegar
fyrir næsta hluta rannsóknarinnar, um sögur af
Austfirðingum. Ef kveðskaparhefð var bundin
ákveðnu landsvæði má einnig láta sér detta í
hug að sama kunni að hafa gilt um munnlega
frásagnarhefð. Í þessum hluta rannsóknarinn-
ar, sem ég tel að sé einna best heppnaður, skoð-
ar Gísli Íslendingasögur og þætti sem gerast á
Austurlandi. Hann færir rök fyrir því að þær
myndi saman það sem hann kallar „almælta
sögu“ (e. immanent saga), þ.e. fróðleik um
menn og atburði á söguöld sem fólk á því land-
svæði hafði á takteinum og sagði hvert öðru til
að skemmta og/eða miðla þekkingu. Skrásetj-
arar settu bara brot af þessari heildarsögu á
bókfellið, í formi þátta eða styttri sagna. Sem
heild var hún hvergi til nema í hefðinni. Gísli
tekur dæmi af Þorkatli Geitissyni, vopnfirskum
höfðingja. Hans er getið í fjölmörgum af þess-
um sögum, stundum í stóru hlutverki, oftar í
minna. Ef sögurnar af honum væru uppspuni
frá rótum, eða jafnvel lagaðar að þörfum rithöf-
unda sem væru fyrst og fremst að semja skáld-
sögur, mætti ætla að myndin sem hinar ólíku
sögur draga upp af Þorkatli væri mótsagna-
kennd og sundurlaus. Svo virðist ekki vera og
sýnir Gísla að það megi styðjast við Austfirð-
ingasögur til að fá heildarmynd af ævi Þorkels,
að til hafi verið „almælt ævisaga“ hans sem rat-
aði í brotum inn í þessar sögur en hafi verið til í
heilu lagi í munnlegu hefðinni.
Hugmyndin er bæði frumleg og frjó og væri
gaman ef Gísli eða einhver annar prófaði hvað
hann kæmist langt með hana í tengslum við
aðrar sögur. Hann gerir stutta tilraun til þess í
lok bókarinnar, þegar hann ber saman Finn-
boga söga ramma og Vatnsdæla sögu og kemst
að þeirri niðurstöðu að þar sé að finna tvær
SÖGUR Á MANNAVÖRUM
Um „Túlkun Íslendingasagna í ljósi munnlegrar hefðar“ eftir Gísla Sigurðsson.
E f t i r To r f a H . Tu l i n i u s
Morgunblaðið/Kristinn
Gísli Sigurðsson.