Lesbók Morgunblaðsins - 14.06.2003, Síða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 14. JÚNÍ 2003 11
Af hverju fá leikarar í Ameríku
hærri laun en hér?
SVAR:
Það er rétt að kvikmyndastjörnur í Holly-
wood fá margfalt hærri laun en starfssystkin
þeirra á Íslandi, jafnvel meira fyrir eina kvik-
mynd en bílfarmur af íslenskum leikurum fær
fyrir alla starfsævina. Hins vegar er ekki þar
með sagt að leikarar í Ameríku fái almennt
hærri laun en hérlendis. Það eru ekki allir
stjörnur í Ameríku, ekki einu sinni í Holly-
wood. Langflestir bandarískir leikarar hafa
ekki nema rétt mannsæmandi laun og stór
hluti þeirra starfar að mestu við annað meðan
þeir reyna ítrekað að fá einstaka verkefni sem
leikarar.
Það er hins vegar áhugaverð spurning,
hvers vegna einstakir leikarar, það er kvik-
myndastjörnurnar í Ameríku, fá svona him-
inhá laun meðan flest starfssystkin þeirra þar-
lendis eru lítt öfundsverð af kjörum sínum.
Svo ójöfn tekjuskipting einkennir raunar fleiri
svipaðar stéttir í Ameríku.
Til dæmis hafa stjörnur í tónlistarheiminum
himinháar tekjur en langflestir tónlistarmenn
hafa ekkert sérstaklega háar tekjur; margir
þeirra eiga meira að segja erfitt með að fram-
fleyta sér.
Sama má segja um íþróttamenn. Stjörn-
urnar í körfuboltanum vestanhafs, leikmenn
NBA-deildarinnar, eru allir hátekjumenn. Sá
frægasti, Michael Jordan, fékk að sögn á sín-
um tíma meira fyrir að auglýsa Nike-skó en
allir starfsmenn í skóverksmiðjum fyrirtæk-
isins í Suðaustur Asíu fengu samanlagt í laun.
Flestir sem stunda íþróttir vestanhafs hafa
hins vegar litlar sem engar tekjur af því og
þurfa að framfleyta sér með öðrum hætti.
Skýringin á þessu virðist einkum vera
tæknileg. Það er hægt að fjölfalda hverja
stjörnu, ef svo má að orði komast, þannig að
hver sem er getur horft (eða eftir atvikum
hlustað) á hana. Þessi fjölföldun á stjörnum
kostar ekkert meira en fjölföldun á þeim sem
eru minni afreksmenn.
Það kostar ekkert meira að bæta við einum
áhorfanda á stjörnu en það kostar að bæta við
áhorfanda á einhvern sem er óþekktur. Þegar
annars vegar er búið að gera kvikmynd með
stórstjörnu og hins vegar kvikmynd með
óþekktum leikurum þá kostar ekkert meira að
sýna fyrri myndina en þá síðari. Sömuleiðis
kostar ekkert meira að fjölfalda geisladiska
með þekktri hljómsveit en óþekktri. Á sínum
tíma kostaði litlu meira að vera með sjón-
varpsútsendingu frá körfuboltaleik með Mich-
ael Jordan en að senda út leik með miðlungs
háskólaliðum – og ef sent var út á annað borð
frá leik með Jordan kostaði lítið að gera það
um allan heim.
Fáir vilja sætta sig við það næstbesta ef það
kostar jafnmikið að njóta þess besta sem völ er
á. Þannig vilja fáir horfa á meðalmenn leika
körfubolta ef þeir eiga þess kost að horfa á þá
bestu í heimi fyrir sama verð. Á sama hátt
virðast fáir sjá ástæðu til að horfa á kvikmynd
með óþekktum leikurum ef hægt er á sama
tíma og fyrir sama verð að horfa á kvikmynd
með stórstjörnum.
Við skulum láta það liggja á milli hluta hvort
stjörnurnar eru eitthvað betri leikarar; það
getur hver haft sína skoðun á því. Margar
stjörnur á sínu sviði teljast ekki hæfileikaríkar
á mælikvarða þeirra sem best þekkja til.
Stjörnustimpillinn fæst ekkert endilega út á
hæfileika, eða að minnsta kosti ekki listræna
hæfileika, því að vitaskuld getur það verið
hæfileiki að vera svalur, limafagur eða
reiðubúinn að koma fram nakinn (eða því sem
næst). Til dæmis eru ýmsar stórstjörnur í
popptónlist ekkert sérstakir tónlistarmenn ef
hefðbundnir mælikvarðar eru notaðir. Stjarna
í popptónlist er sá sem selur marga geisla-
diska, hvort sem ástæðan er tónlistarhæfi-
leikar eða eitthvað annað.
Allt önnur lögmál giltu um þessa hluti fyrir
daga sjónvarps, kvikmyndahúsa, ódýrra
hljómflutningstækja og annars búnaðar sem
gerir það kleift að fjölfalda afurðir stjarnanna
og dreifa þeim til fjöldans. Þá voru sumir leik-
arar vissulega vinsælli en aðrir og fleiri komu
til að sjá þá á sviði. En á leiksýningar var og er
enn aðeins hægt að selja takmarkað magn af
miðum. Þá var ekki hægt að fjölfalda leikinn
og selja almenningi, líkt og nú er hægt með
kvikmyndum eða sjónvarpsþáttum. Sama gilti
um tónlist. Til að heyra hana þurfti viðkom-
andi að vera nálægt flytjandanum og þar með
voru því takmörk sett hve margir gátu notið
hvers flytjanda.
Við slík skilyrði stóðu „meðalmenn“, hvort
sem það voru leikarar eða tónlistarmenn, vel
að vígi. Stjörnurnar gátu ekki annað nema
litlum hluta þeirra sem vildu njóta afurða
þeirra en aðrir áhorfendur eða áheyrendur
urðu að láta sér flutning meðalmenna nægja.
Nú er staða stjarnanna miklu betri og það
skýrir hvers vegna þær geta haft svona miklar
tekjur.
Til þess að upp komi stétt stjarna með afar
háar tekjur þarf einkum þrennt. Í fyrsta lagi
að hægt sé með litlum tilkostnaði að fjölfalda
afurðir þeirra bestu eða frægustu á tilteknu
sviði. Í öðru lagi að smekkur manna sé það lík-
ur að nógu margir séu sammála um það hverj-
ir séu þeir bestu á hverju sviði (það er hverjir
eru stjörnur og hverjir ekki) og í þriðja lagi að
markaðurinn sé nógu stór.
Sennilega er það einkum þriðja skilyrðið
sem kemur í veg fyrir að á Íslandi séu til kvik-
myndastjörnur með himinháar tekjur. Íslend-
ingar eru einfaldlega ekki nógu margir til að
mikið sé upp úr því að hafa að selja þeim bíó-
miða, jafnvel þótt einhver væri svo mikil
stjarna að allir Íslendingar vildu sjá mynd
með honum og það jafnvel oft hver og einn.
Þannig að eina von þeirra Íslendinga sem vilja
verða forríkar kvikmynda- eða poppstjörnur
virðist vera að slá í gegn í útlöndum.
Gylfi Magnússon, dósent í hagfræði við HÍ.
Af hverju fá
leikarar í Ameríku
hærri laun en hér?
HVAÐ geta margar mismunandi stöður komið
upp í skák? Af hverju syngja fuglar? Hvað er
kreppa? Getur einn maður ákveðið að fara í verkfall? Þessum spurn-
ingum og fjölmörgum öðrum hefur verið svarað að undanförnu á Vís-
indavefnum.
VÍSINDI
Reuters
Michael Jordan, fékk að sögn á sínum tíma
meira fyrir að auglýsa Nike-skó en allir starfs-
menn í skóverksmiðjum fyrirtækisins í Suð-
austur-Asíu fengu samanlagt í laun.
umhvörf urðu í list hans, með málverkum
eins og „Gula Kristi“, „Jakobsglímunni“ og
„Vetrarlandslagi í Bretagne“, en síðan lá
leið hans á vit enn einfaldara og uppruna-
legra lífs, til Martinique og loks til Tahiti.
Eftir það óx frægð hans í öfugu hlutfalli við
það sem hann sleit stigaþrepunum í Öster-
vold númer 8.
Þegar neyðin er stærst …
Eftir að Paul Gauguin var endanlega horf-
inn fjölskyldu sinni, á vit ævilangrar þrár
sinnar, snilldar, en líka einmanaleika og
þungbærra sjúkdóma, var orðið æði þröngt
fyrir dyrum hjá Mette Sophiu, bæði í hús-
næðislegum sem peningalegum efnum. Hálf
íbúðin var full, nærri því frá vegg til
veggjar, af málverkastöflum og stórum
möppum utan um teikningar og þrykkmynd-
ir.
Svo virðist sem Regine Olsen hafi ein-
hvern tíma vitjað fyrri íbúðar sinnar, því að
skilnaði þessara tveggja yfirgefnu kvenna
gaf ungfrú Olsen Mettu Sophiu öskubakka
með nafnletrun Sörens Kierkegaards, sem
hann hafði skilið eftir hjá henni, og er sá
„helgigripur“ að sögn ennþá til.
„Þegar neyðin er stærst …“ því svo sann-
arlega bjó Mette Sophie við nakta neyðina
með börnum sínum uppi á fimmtu hæðinni í
húsinu.
En þá gerist það, að einn daginn keifar
vel klæddur tignarmaður framhjá íbúð Jóns
Sigurðssonar, og enn ofar, þar sem hann
drepur á dyr. Þegar lagleg en fölleit kona
vitjaði dyra hneigði hann sig og spurði hvort
hann talaði við Madame Gauguin. Henni brá
nokkuð við ávarpið og óraði ekki fyrir að
nafnið væri orðið heimsþekkt. Maðurinn
kynnti sig sem Edvard Brandes, fyrrum rit-
stjóra Politiken og bróður fagurfræðingsins
Georgs Brandesar. Erindi sitt, sagði hann,
væri að spyrja heiðraða frúna hvort hún
væri ekki með eitthvað af fyrri málverkum
eiginmanns síns. Hún sýndi honum staflana
um alla íbúðina, en sagði að allt þetta væri
ekki eftir hann sjálfan, heldur margt eftir
málaravini hans í París, Degas, Pissarro,
Renoir og Lautrec. Þá setti Edvard Bran-
des frúna niður hjá sér og bauð henni
10.000-, tíu þúsund krónur í reiðufé fyrir
þessa stafla. Tíu þúsund krónur var feikn-
arleg upphæð á þessum árum, þegar árs-
leiga hennar fyrir íbúðina var tæpar 80
krónur. Hún tók boðinu umsvifalaust, og
brátt komu menn frá Edvard Brandes til
þess að flytja allt þetta dót frá henni. Nú
þurfti sú langþreytta kona „villimannsins
frá Tahiti“ ekki lengur að kvíða næsta degi
um mat eða eitthvað á fæturna á börnunum.
Edvard Brandes var ekki þess háttar mað-
ur, að hann færi strax að falbjóða listaverk-
in úr þessu dýrmæta safni, heldur léði hann
þau söfnum og sýningarstöðum til kynn-
ingar á þessari nýstárlegu list handa al-
menningi, bæði heima, í Osló og Lundúnum.
Listsalinn frægi, Durand-Ruel, efndi um
þetta leyti til stórsýningar á Tahiti-mál-
verkum Gauguins, sem kom af því tilefni
aftur heim til Frakklands. Þar sem hann
saknaði mjög elsta sonar síns og vildi hafa
hann með sér í París skrapp hann til Kaup-
mannahafnar. Þegar hann spurði hvar kom-
ið væri um málverkin sem hann skildi eftir
bauð hann Brandes að endurkaupa þau fyrir
sama verð, en Edvard Brandes gaf engan
kost á því. Eftir það fór Paul Gauguin aftur
til Parísar með son sinn, og sáust þau Mette
aldrei upp frá því.
Margt átti eftir að ganga á í sögu þessa
húss eftir að þau Jón Sigurðsson og frú
Ingibjörg létust þar, á heimili sínu, í desem-
bermánuði 1879, og voru bæði flutt heim til
fósturjarðarinnar til greftrunar.
Talsverð málaferli áttu sér stað milli eig-
andans, víxlara Sv. Ellehammer, og íbúa,
herra Salomon og frú Egelund, sem enduðu
sum með fangelsisdómum og verða ekki rak-
in hér. Friður komst ekki á fyrr en íslenski
stórkaupmaðurinn Carl Sæmundsen varð
einkaeigandi að húsinu í janúar 1959. Síðan
gerðist það sem alkunna er, að þau Carl Sæ-
mundsen og Jóhanna kona hans gáfu ís-
lensku þjóðinni húsið árið 1964 til minningar
um sjálfstæðishetjuna Jón Sigurðsson og til
íslensks menningarseturs í Kaupmannahöfn.
Þjóðin, þ.e. íslenska ríkið, hefur þó ekki
endurgoldið rausn þeirra hjóna sem skyld-
ugt væri. Húsið hefur drabbast niður ár frá
ári, svo að syrgilegt er gestkomandi manni
að ganga um þau þjóðhelgu vé.
Á skilti utan á Jónshúsi stendur: Jón Sigurðsson átti hér heimili frá haustinu 1852 og dó hér
1879. „Óskabarn Íslands, sómi þess, sverð og skjöldur.“ Fyrra ártalið er rangt að mati grein-
arhöfundar en Jón og Ingibjörg kona hans fluttu ekki inn í húsið fyrr en 1861.
Höfundur er listfræðingur og rithöfundur.