Lesbók Morgunblaðsins - 30.08.2003, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 30. ÁGÚST 2003 7
orðinu. Hvort tveggja finnst mér reyndar gott,
en sakna þess þó reyndar studum að mér finnst
orðið hafa þurft að víkja of mikið.
Skáldskapur á leiksviði birtist með ýmsu móti
og það gerir hugarflug líka.
Oft er leikmynd, eða umgjörð sýningar,
feiknalega skáldleg og oftlega eru hugmyndir í
útfærslu beinlínis upplyftandi, sérstaklega ef
það er jarðsamband við skáldið – en við megum
ekki gleyma því að hugmyndaflug getur líka
birst í því hvernig lesið er í orðanna hljóðan. Það
er til dæmis ágætt að setja Lárus Pálsson á fón-
inn til þess að minna sig á þetta. Ýmsir leikarar í
dag kunna mjög vel að gefa orði skáldsins
hljóm. Þar má nefna Gunnar Eyjólfsson, Arnar
Jónsson, Hilmi Snæ Guðnason – og af konunum
þær Herdísi Þorvaldsdóttur og Önnu Kristínu
Arngrímsdóttur. Og sem betur fer marga
fleiri.“ Sveinn viðurkennir að af þessu megi ráða
að hann sé nokkurs konar alæta á stíltegundir í
leikhúsi og segir að kannski sé það bakgrunn-
urinn sem hann hefur í leiklistarfræðinni sem
geri að verkum að hann leggi aðferðir svo að
segja að jöfnu. „En síðan met ég hvort mér
finnst vel gert eða illa út frá forsendunum,“
bætir hann við. „Þessar stíltegundir þurfa
hvorki að þróast né staðna innan sinna viðja.
Sýningar sem mér hafa þótt mjög frjóar og
spennandi eru, til dæmis, sýningar sem kó-
reanskur leikstjóri, vinur minn, setti upp af
Blóðbrullaupi með kóreönskum shamanisma,
grískur harmleikur sem annar þekktur leik-
stjóri kínverskur setti upp sem kínverska óp-
eru. Aftur á móti verð ég að viðurkenna að mér
fannst ekki tilraunir Ariane Mnouchkinei í Sól-
arleikhúsinu, með aðferðum japanska leikhúss-
ins á Shakespeare, sérlega spennandi, vegna
þess að þar var hún að þvinga annars konar að-
ferðum upp á það sem hún var með í höndunum,
því þetta var ekki á forsendum japönsku leik-
húshefðarinnar heldur á forsendum hinnar
versturlensku hefðar.“
Raunsæi, andóf og
pólitískt leikhús
Þú talar um breytingar sem orðið hafa á leik-
húsinu frá því á 7. áratugnum og minntist á
spunaleikhúsið. Hvaða breytingar aðrar hafa
verið afgerandi?
„Þegar ég byrja að vinna í leikhúsi er ab-
súrdisminn að slá í gegn. Hann var í sjálfu sér
höfnun á raunsæisleikhúsinu og andóf. Mín
kynslóð tók því andófi fagnandi. Samt fannst
mér ekkert að því að hrífast af vel gerðri
raunsæisleiksýningu, enda vorum við á sama
tíma kannski að búa til raunsæislega leiksýn-
ingu og við vorum öll, hvað það snertir, undir
áhrifum frá Stanislavski. Engu að síður fannst
okkur ekkert að því að vera á næsta leiti að
þreifa okkur áfram með stílfærðan leikmáta og
reyna að finna nýtt hljóðfall og prófa ný hreyf-
ingamynstur. Þetta var á 7. áratugnum og flest-
ir leikstjórar tóku þátt í að reyna að búa til nýtt
sviðsmál.
Síðan kom tímabil sem var mjög ólíkt þeirri
mynd sem blasir við í dag. Það var tími hins svo-
kallaða pólitíska leikhúss.
Nú, eins og flestar tískustefnur gekk það
stundum út í öfgar. Góð pólitík getur verið af-
skaplega vont leikhús – en á hinn bóginn hristi
þetta dálítið upp í leikhúsfólki í sambandi við
samábyrgð innan leikhússins og utan. Menn
fóru að velta fyrir sér grundvallarspurningunni
„er hægt að hafa áhrif á gang þjóðfélagsins í
leikhúsi, eða er það blekking ein og leikhúsið
annaðhvort fílabeinsturn eða afþreying ein?“
Persónulega nægir mér ekki leikhús leikhúss-
ins vegna og hefur aldrei gert.“
Ekkert endilega ein formúla
Að hverju leitar þú í leikhúsi?
„Ef við segjum að þær hugmyndir sem birt-
ast í skáldsögum, ljóðum, heimspekitextum,
samfélagslegum skrifum séu stundum kveikjan
að þeim breytingum sem eiga sér stað, hvers
vegna eigum við þá að undanskilja leikhúsið? Er
leikskáldið verr gefið til höfuðsins en önnur
skáld? Leikhúsið er afsprengi hvers tíma og
endurspeglar því, eins og öll mannleg fyrirbæri,
parta af því lífi, því mennska umhverfi sem við
búum okkur eða okkur er búið. En ég er ekki að
biðja um predikanir. Predikanir í leikhúsi eru
með ólíkindum leiðinlegar – en það leikhús sem
höfðar til mín, er það leikhús sem tekur þátt í að
búa stöðugt til nýtt líf, hvort sem það er gert
með meðvitaðri heilastarfsemi eða öðrum að-
ferðum leikhússins. Ég held að leikhús sé ekki
lifandi, nema það sé í takt við sína tíma og á
hverjum tíma er ekkert endilega nein ein form-
úla. Mannlífið er mjög margbreytilegt.
Það leiðir auðvitað hugann að mikilvægi
frumsköpunar. Ef við skrifum ekki sjálf um
okkar eigið samfélag, þá gerir það tæpast nokk-
ur annar – og sú mynd sem við ölumst upp við af
mannlífi í kvikmyndum og sjónvarpi núna, held
ég að verði varla kölluð lýsing á íslensku mann-
lífi. En yfirleitt fæða tískustefnur af sér and-
stæðu sína og sú leiklist sem hefur verið hamp-
að mest að undanförnu hefur verið meira
fagurfræðileg og byggst á tilraunum, oft á mjög
ferskan máta – en er í sjálfu sér frábitin því að
taka á vanda samtímans, sem við þurfum þó
ekki að loka augunum fyrir. Sumum hefur þótt
umbúðirnar verða meira áberandi en innihaldið
oft á tíðum, þótt það sé auðvitað langt frá því
alltaf. Þegar best hefur tekist til, er um að ræða
leiklist sem er annars konar en við höfum
kynnst, eða búið til áður, og það er spennandi.
Þar hefur gætt áhrifa frá, til dæmis, þýsku leik-
húsi en sjálfur er ég hins vegar ekki síður hrif-
inn af þeirri naumhyggju sem er í tísku í
frönsku leikhúsi – og þá erum við aftur komin að
hreinleikanum og leikaranum í forgrunni.“
Bandamannaævintýrið
Nú hefur þú sett upp mikinn fjölda sýninga,
bæði hér heima og erlendis. Hvaða verkefni
standa upp úr þegar þú lítur yfir farinn veg?
„Það er töluvert erfitt að svara því; það er
eins og að gera upp á milli barnanna sinna. En
eitt af ævintýrum lífs míns er Bandamannaæv-
intýrið. Þar var leikarinn í forgrunni, enda
margprófuðum við allar mögulegar lausnir og
frumkvæði leikaranna var þar mjög mikið og
skemmtilegt. Æfingaferlið skiptist yfirleitt í
fjögur tímabil. Fyrst var hugmyndavinna, safn-
að gögnum, rætt um tilgang, hvað við vildum
segja og með hvaða hætti til þess að við værum
ekki að endurtaka okkur. Á næsta tímabili voru
nánast eingöngu tækniæfingar og spuni, æfing-
ar sem við fengum að láni héðan og þaðan, til
dæmis frá Complicité-leikhúsinu, Suzuki og
fleirum, auk þess sem við bjuggum sjálf til æf-
ingar. Eftir spunaæfingarnar var sest niður til
þess að semja texta og við tók formlegt æfinga-
tímabil.
Þetta ferli gat tekið uppundir ár.
Þessar sýningar lékum við miklu meira er-
lendis en hér heima. Það gerðist okkur reyndar
að óvörum. Það fóru einfaldlega að dembast yfir
okkur boð um að sýna á leiklistarhátíðum víða
um heim. Ég held að við höfum komið fram á
tuttugu og tveimur leiklistarhátíðum á þessu
tímabili. Það þýddi auðvitað að í hvert skipti var
nánast eins og um frumsýningu væri að ræða.
Við gerðum miklar kröfur til okkar og höfðum
ævinlega aðalæfingu tveimur tímum áður en við
lékum.
Sviðið var mikið til autt, enda þýddi ekkert að
vera með mikla leikmynd þar sem við ferðuð-
umst í fjórar heimsálfur. Hins vegar lögðum við
mikið upp úr búningum og ljósum. Þetta voru
auðvitað alveg óskaplega skemmtilegar ferðir.
Við vorum eins og ein fjölskylda, þótt við hefð-
um ekki öll þekkst áður en við byrjuðum að
vinna saman.
Ég held nú að hápunkturinn hafi verið þegar
við vorum í Leikhúsi þjóðanna, sem þá var hald-
ið í Seoul. Við vorum beðin um að vera með
vinnustofu til þess að útskýra vinnuaðferðir
okkar og síðan sýndum við verkið fimm eða sex
sinnum fyrir troðfullu húsi við gríðarleg fagn-
aðarlæti. Það voru aðeins fjórir aðrir evrópskir
flokkar sem boðið var á hátíðina í þetta sinn.“
Hvað kom til að þið lentuð á þessari hátíð?
„Leikhús þjóðanna er afsprengi alþjóðasam-
taka leikhúsmanna og haldið árlega, alltaf í nýju
og nýju landi. Það hafði maður frá þeim séð okk-
ur á listahátíðinni í Helsinki þegar við vorum
með sýningar þar og boðið okkur til Seoul til
þess að sýna og kynna okkar aðferðir. Og þarna
kynntum við sem sagt íslenska kvintsöngva og
rímur, dönsuðum vikivaka og annað sem við
nýttum okkur upp úr okkar skemmtilega arfi.“
Hvernig stóð á því að þið byrjuðuð á þessu
Bandamannaverkefni?
„Þetta tíu ára ferli byrjaði með því að við vor-
um beðin um að setja upp litla sýningu í Nor-
ræna húsinu. Hún átti að byggjast á fornsög-
unum. Úr varð Bandamannasaga, sem byggðist
á einni Íslendingasagnanna, síðan kom Amlóða-
saga sem byggði á goðsögunni um þennan sér-
staka mann og að lokum Edda.ris, sem var
byggð á Skírnismálum. Þetta var gefandi tími
og það má líka segja að þetta hafi verið menn-
ingarpólitískt verkefni.“
Varð eiginlega
Ibsen-leikstjóri
Hvernig þá?
„Í heimi þar sem við eigum á hættu að týnast
í sama hólfi og aðrar þjóðir, er hverri þjóð hollt
að átta sig á því sem hún hefur annars konar í
sínum skjatta – og koma því á framfæri. Sem
sagt fjölbreytni menningar er auðlegð.
Annað sem ég hafði mjög gaman af eftir að ég
hætti að starfa sem leikhússtjóri, var að leik-
stýra óperum. Það varð auðvitað til þess að ég
vann með mjög mörgum söngvurum – sem
margir voru alveg óborganlegir karakterar. Til
dæmis man ég eftir einni prímadonnunni sem
átti það til að kveikja á útvarpinu, hlusta um
stund á mjög vondan söng og segja síðan: „Það
ætti að banna þetta.“ Síðan slökkti hún á tækinu
og hóf að spila upptökur með sjálfri sér.“
Hvaða sýningar hefur þér þótt vænst um?
„Ja, ég veit nú ekki hvað skal segja. Mér mis-
tókst með nokkar sýningar og var það ljóst á
frumsýningu. Með aðrar sýningar varð mér það
ljóst smám saman, ég var að leita að öðru. Á
námsárunum í Stokkhólmi hélt ég að ég yrði
Strindberg-leikstjóri, en ég varð í rauninni Ib-
sen-leikstjóri. Sem dæmi, þá setti ég einu sinni
upp Afturgöngur Ibsens í Kaupmannahöfn og
fékk þessa líka glimrandi gagnrýni fyrir hana,
þar sem hún var talin besta Ibsen sýning sem
Danir höfðu séð árum saman. Það varð auðvitað
til þess að ég var aftur og aftur beðinn að koma
til Danmerkur að leikstýra – en alltaf Ibsen.
Ég bauð þeim ýmislegt annað, til dæmis
grísku harmleikina – en nei, þeir vildu bara Ib-
sen. Ég var síðast beðinn í fyrra.
En talandi um sýningar sem mér hefur þótt
vænt um, þá hefur mér þótt vænt um mörg af
þeim íslensku verkum sem ég hef sett upp. Til
dæmis Útlilegumennina eftir Matthías Joch-
umsson þar sem ég fór aðrar leiðir en tíðkuðust
með það verk. Ég get líka nefnt Gullna hliðið
sem ég setti einu sinni upp og vildi gjarnan gera
það aftur – en allt öðruvísi. Ég er með hugmynd
að slíkri sýningu.
Ég varð mjög ungur leikhússtjóri og hef því
notið þeirra forréttinda að þurfa ekki að taka að
mér önnur verk en þau sem ég hef viljað glíma
við…
Reyndar hef ég notið þeirra forréttinda alla
tíð að fást við störf sem ég hef áhuga á. Ég hef
sett upp mikið af sígildum verkum, svo það hlýt-
ur að vera nokkuð sem ég hef áhuga á. Auk þess
sé ég vissa línu í þeim nútímaverkefnum sem ég
hef sett upp. Þar eru höfundar eins og Mrosek,
Buero Vallej, Tardien, Gmbowicz, Ghelderote
og Scheade. Þetta eru allt höfundar sem eru í
skáldlegri kantinum, í vitsmunalega kantinum
og í tilraunakantinum.“
Ekki eins viðkvæmur
fyrir því sem ég skrifa
„Nú, frumsköpun finnst mér vera góður
grunnur fyrir blómlegt listalíf. Mér hefur fund-
ist ákaflega gaman að vinna með höfundum og
ég hef átt góða samvinnu við marga þeirra.“
En hvað með þín eigin verk?
„Jú, jú, ég hef verið að rembast við að setja
eitt og annað saman – en það er svo einkennilegt
að öll list er í rauninni ósjálfráð skrift og þegar
ég fór að vinna í leikhúsi varð ég að kasta öllu
sem ég hafð lært á bak við mig. Ég gat sótt í
sarpinn þegar við átti en að mestu leyti byggist
vinnan á innsæi. Það sama á við um skriftir. Það
sem kemur er það sem vill koma.
Hins vegar er svo skrítið að ég er miklu
minna viðkvæmur fyrir gagnrýni á það sem ég
skrifa en það sem ég set upp á leiksviðið.“
Hvers vegna?
„Ég held að ég viti það. Það er vegna þess að í
leikhúsinu finnst mér ég bera ábyrgð á lífi allra
sem eru innanborðs.“
Morgunblaðið/Skapti Hallgrímsson
Frá uppfærslu Leikfélags Akureyrar á Hamlet í leikstjórn Sveins Einarssonar á síðasta ári.
Systkinin Ófelía (Arnbjörg Valsdóttir) og Laertes (Sigurður Þ. Líndal).
Sveinn ásamt Vigdísi Finnbogadóttur, Þorsteini Gunnarssyni og Stefáni Baldurssyni.Leikhópurinn Bandamenn sýnir Amlóðasögu.