Lesbók Morgunblaðsins - 30.08.2003, Blaðsíða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 30. ÁGÚST 2003
bókinni 1962 og blaðið var þá fyrsta kastið í
umsjá Sigurðar A. Magnússonar, rithöfundar,
og Haraldar J. Hamars, sem síðar gerðist út-
gefandi og ritstjóri Iceland Review. Þessi
nýja Lesbók var í rauninni menningarlegt
heimilisblað, en unnin eftir formúlu vikublaða
með almennum viðtölum og greinum um list-
ir, tækni og yfirleitt það sem efst var á baugi,
en einnig birtust þar smásögur og ljóð. Þarna
var mikil slagsíða orðin á Lesbók frá áratuga
langri einhliða áherzlu á þjóðfræði, en með
tímanum fékk hún aftur fastan samastað í
blaðinu.
Þessi breyting á Lesbók í „magasín“ eða
heimilisblað, sem gat rúmað næstum hvað
sem var, hafði nokkuð breytzt eftir fimm ár.
Blaðið var þá í umsjón Sigurðar A. Magn-
ússonar sem hefur sýnilega viljað gefa því
aukið bókmenntalegt vægi. Þar voru þá líka
starfandi hjónin Jón Hnefill Aðalsteinsson
þjóðfræðingur og Svava Jakobsdóttir rithöf-
undur.
Um árabil var Hulda Valtýsdóttir með mér
í föstu starfi á Lesbók; einstök kona að vinna
með og mikill náttúruunnandi. Til viðbótar
við það efni sem við lögðum blaðinu til var
treyst á góð samskpti við fræðimenn og ann-
að vel ritfært fólk. Sú skipan hélzt á meðan ég
hafði umsjón með Lesbók og hún er enn við
lýði. Um þá áratugi verður ekki fjallað hér.
Frá því ég hóf störf á Lesbókinni teiknaði
ég upp útlit blaðsins; held þó að í byrjun hafi
þaði þótt næsta óþarft. Alla tíð höfðu menn
vanizt því að blýinu væri raðað upp í síður án
þess að fara eftir teikningu. Síðar, þegar sér-
stök hönnunardeild tók til starfa á Morgun-
blaðinu, mótaði Árni Jörgensen útlit blaðsins
af sinni alkunnu snilld, enda ríkti þá orðið al-
veg nýr skilningur á því hvað útlit blaða
skiptir miklu máli og Árni hefur unnið stór-
virki.
Efnisval fyrir 35 árum
Efni eins og þjóðfræði, bókmenntir, mynd-
list og arkitektúr, svo og náttúra Íslands,
hafði lengi höfðað til mín og Lesbókin fannst
mér sá vettvangur í blaðaheiminum sem mér
leizt bezt á. Ég saknaði ekki allskonar létt-
metis sem varð að vera með á efnislista Vik-
unnar, en því er ekki að neita að það var dauf-
legra að vinna mestan part einn. En það
vandist.
Margt hnýsilegt hefur rekið á fjörur Les-
bókar árið 1968, fyrsta heila árið sem ég
starfaði á blaðinu. Þar á meðal er greina-
flokkur um leitina að höfundi Njálu; ekki þó
eftir neinn af þekktum sagnfræðingum þjóð-
arinnar, heldur Sigurð bónda Sigurmundsson
í Hvítárholti, sem auk þessa gerði sér það til
dundurs að gefa út spænsk/íslenzka orðabók.
Að sjálfsögðu var Hvítárholtsbóndinn heim-
sóttur og í leiðinni litum við inn hjá Helga á
Hrafnkelsstöðum í næsta nágrenni. Hann var
vel ritfær fræðimaður og mikill Njálugrúsk-
ari en þessum ágætu fræðimönnum bar ekki
saman um höfund Njálu. Ýmsir fleiri en þeir
Sigurður og Helgi tóku þátt í leitinni að höf-
undi Njálu og birtu afraksturinn í Lesbók.
Blaðið var alltaf í góðu samstarfi við „fræða-
samfélagið“ eins og það er nefnt nú. Úr þeim
hópi er Hermann Pálsson, þá prófessor við
Edinborgarháskóla, sá sem mest lagði Les-
bók til af sagnfræðilegu úrvalsefni.
Sjá má að skáldskapur og umfjöllun um
listir hefur talsvert vægi í Lesbók árið 1968;
Ungskáldið Jóhann Hjálmarsson, síðar
blaðamaður á Morgunblaðinu, skrifar þá um
fyrstu íslenzku nútímaljóðin, sem þeir eiga
heiðurinn af Jóhann Sigurjónsson og Jóhann
Jónsson. Kristján Albertsson skrifar um upp-
hafið á rithöfundaferli Guðmundar Kambans,
en í hverju blaði eru úrvalsteikningar Baltas-
ars. Svo eitthvað sé talið eru þar smásögur
eftir Gunnar Gunnarsson og Vilborgu Dag-
bjartsdóttur, ljóð eftir Þorstein frá Hamri,
Jón úr Vör og Matthías Johannesson ritstjóri
birtir þýðingu úr ensku á ljóðum frá Afríku.
Sjálfur hef ég skrifað um ljóðræna hláku í
myndlist eftir reglustikuskeiðið og grein um
Þorgeirsbolasýninguna frægu 1942, þegar
Jónas frá Hriflu útnefndi nokkra þekkta
myndlistarmenn sem „klessumálara“ og hélt
sýningu á verkum þeirra, öðrum til viðvör-
unar. Eftir 35 ár væri margt af þessu jafngott
Lesbókarefni nú og það var þá. Fengur þótti í
grein eftir Ragnar í Smára um Jón á Bergi og
skip heiðríkjunnar og sígild er grein dr. Ein-
ars Ólafs Sveinssonar um Eddu og Hómer frá
sumrinu 1968.
„Með hljóðnaðar fyrirsagnir“
Eftir Hannes Pétursson er ljóðið Dægra-
mót sem birtist í Lesbók 1968:
Aftur hvelfist morgunninn
ungur og skær
yfir borg landsins.
Blöðin, prentuð í gær
í húsaskotum nú deyja
með hljóðnaðar fyrirsagnir
og enginn bíll
með augu syfjuleg skimar
lengur eftir farþega.
Yfir lántökubeiðnir og víxla
grúfa sig bankarnir.
Gamla turnklukkan slær.
Og margfingruð hönd
hafnarinnar kreppist
um kaupskip og báta.
Kyrrðin í stórum hring
kringum staka fuglsrödd.
Ójú, blöðin frá í gær eru venjulega ekki
mikils virði. Við vonuðum samt alltaf að Les-
bókin ætti sér lifandi þráð sem næði langt aft-
ur í tímann og þótti gott þegar Árni Óla, sem
verið hafði ritstjóri Lesbókar lengur en elztu
menn mundu, hélt áfram að skrifa í blaðið.
Hann var ekki af baki dottinn og skrifaði
grein 1968 um þann stað við Aðalstræti þar
sem bær Ingólfs er talinn hafa verið. Síðast
birti ég grein eftir Árna Óla þegar hann var
kominn yfir nírætt, en hann á samt ekki ald-
ursmetið. Það á Þórður Kristleifsson, söng-
kennari og menntaskólakennari á Laugar-
vatni, sem var liðlega 100 ára þegar hann kom
með ferðafrásögn sem birtist í Lesbók. Þórð-
ur hafði þá nýlega orðið fyrir bíl; ökumað-
urinn sá Þórð fljúga yfir framrúðuna og aftur
fyrir bílinn. Hann bjóst ekki við neinu öðru en
því að gamli maðurinn væri stórslasaður eða
jafnvel látinn, en þegar hann steig út sá hann
Þórð rísa á fætur, strjúka af sér rykið um leið
og hann sagði: „Slyppifengur varstu nú, ungi
maður!“
Ég þóttist á hinn bóginn ekki slyppifengur
að fá grein Þórðar til birtingar. Þessi afkom-
andi séra Snorra, galdraklerks í Húsafelli, er
öllum minnisstæður sem honum kynntust.
Ekki er ástæða til að rekja nánar efnisval
Lesbókar til loka blýaldar 1973. Margt af því
efni er klassískt. Þar á meðal eru frábærlega
vel skrifaðar endurminningar Jónasar Magn-
ússonar í Stardal um æskuheimili Halldórs
Kiljans í Laxnesi; greinar sem ég hef oft bent
á sem dæmi um það hvað ýmsir bændur voru
vel ritfærir þá og gátu skrifað fallegan og
áhugaverðan texta, án nokkurrar tilgerðar.
Í hraðfleygum heimi
Með tilkomu offsettækninnar á Morgun-
blaðinu 1973 varð engin efnisleg breyting á
Lesbók. En hún boðaði samt tæknibyltingu
og útlit blaðsins batnaði. Miklu meiri breyt-
ing varð á starfi blaðamanna í byrjun tíunda
tugarins með tilkomu tölvutækninnar.
Við héldum nokkurn veginn strikinu í efnis-
vali þessi 33 ár sem ég sá um Lesbók. Blaðið
átti eftir að stækka í broti til jafns við Morg-
unblaðið, sem var nauðsynlegt, en mér fannst
Lesbókin missa ákveðna sérstöðu við það. En
styrkur Lesbókarinnar átti eftir að fara vax-
andi og fyrst og fremst gerðist það 1996 þeg-
ar Menningarblað Morgunblaðsins og Lesbók
voru sameinuð.
Við lifum á tímum auglýsinga og umbúða.
Útlit blaðanna er hvort tveggja í senn, aug-
lýsing og umbúðir, en þau eru eins og annað
hluti af menningunni.Við lifum í hraðfleygum
heimi þar sem ótal margt er á seyði, en flest
ristir grunnt. Dæmigerður nútíma Íslending-
ur hraðflettir blaði; hleypur á fyrirsögnunum
um leið og hann hlustar með öðru eyranu á
unga menn blaðra um popp eða fótbolta á ein-
hveri útvarpsrásinni og jafnframt er hann
með græjurnar í gangi. Allt þetta áreiti lendir
saman í einn graut; fátt eða ekkert situr eftir.
Dagblaðaflóran er fátæklegri en var á með-
an Tíminn, Alþýðublaðið og Þjóðviljinn komu
út. DV hefur átt í örðugleikum, en ég vona að
blaðið geti blómstrað án þess að líta út eins og
útlent hasarblað þar sem glæpir og hörm-
ungar æpa af forsíðunni. Fréttablaðinu var
ekki spáð glæstri framtíð, en hugmyndin hef-
ur gengið upp og blaðið gumar af mestum
„lestri“. Án efa er því mikið flett, en fróðlegt
væri að mæla þann tíma sem fer í lestur ein-
stakra blaða; hann segir miklu meira um inn-
tak og gæði. Þar hefur Morgunblaðið án efa
yfirburði; en sumt af því sem blaðið birtir út-
heimtir talsverðan lestrartíma og jafnvel
næði. Dæmi um efni af þessu tagi er margt af
því sem birtist í Lesbók, vikulegt Reykjavík-
urbréf, svo og ítarlegar fréttaskýringar, sem
eru án hliðstæðu í íslenzkum blöðum.
Ný menningarfyrirbæri, fjöldi nýbúa og
fleira hefur einhver mótandi áhrif; samt er
ekki að sjá neinn verulegan mun á þjóðinni
frá því sem var fyrir fjörutíu árum. Umferð-
armenningin er jafnbágborin; allt of oft ein-
kennir fálæti og durtsháttur framkomu okkar
og við hrósum ekki öðrum fyrr en í síðustu
lög; jafnvel ekki fyrr en í minningargreininni.
Við erum „bezta fólk“ inn við beinið en fáum
þá einkunn hjá flestöllum útlendingum sem
spurðir eru álits, að við mættum vera jákvæð-
ari, brosa oftar og vera ögn líflegri.
Við höfum breytt blöðunum á síðustu fjöru-
tíu árunum og bætt þau; sjálf erum við að
mestu óbreytt.
Höfundur er blaðamaður og var umsjónarmaður
Lesbókar frá 1967–2000.
Getur afstæð tónheyrn
orðið algjör með æfingu?
SVAR: Í stuttu máli sagt er svarið við þess-
ari spurningu umdeilt. Víst er að til er ým-
iss konar námsefni, þar á meðal tölvuforrit,
sem eiga að kenna fólki algjöra tónheyrn.
Líklega þarf að taka þeim fögru fyr-
irheitum sem gefin eru í auglýsingum fyrir
slíkt námsefni af sömu varkárni og öðru
auglýsingaskrumi. En þessari spurningu má
líka svara í heldur lengra máli og það verð-
ur nú gert.
Talað er um að einstaklingur hafi algjöra
tónheyrn (e. absolute pitch) ef hann þekkir
tónhæð fyrirhafnarlaust eða getur sungið
tón sem beðið er um. Meðal Vesturlanda-
búa er þessi hæfileiki sjaldgæfur en tölur
um tíðni hans eru þó mjög á reiki. Líklega
býr einn af hverjum þúsund til tíu þúsund
yfir honum en þó sjást stundum staðhæf-
ingar um tíðni á borð við 3%. Flestir hafa
hins vegar svokallaða afstæða tónheyrn og
hún er þjálfuð hjá tónlistarnemendum. Tón-
listarfólk lærir að þekkja afstöðu tónanna
hvers til annars og getur þannig þekkt tón-
hæð eða sungið umbeðinn tón ef því er
fyrst gefinn viðmiðunartónn. Afstæð tón-
heyrn (e. relative pitch) byggist á því að
þekkja tónbil en algjör tónheyrn snýst um
að þekkja tónana sjálfa.
Lengi hefur verið umdeilt hvort algjör
tónheyrn er meðfæddur eða lærður hæfi-
leiki. Ljóst er að algjör tónheyrn er mun
tíðari meðal þeirra sem hefja tónlistarnám
fyrir 6 ára aldur en ekki er endilega aug-
ljóst hvaða ályktanir má draga af því. Það
gæti bent til þess að aldurinn 4–6 ára sé
ákjósanlegur til að tileinka sér algjöra tón-
heyrn en það skýrir þó ekki hvers vegna
mörg börn sem hefja tónlistarnám svo ung
öðlast hana ekki. Annar möguleiki er að öll
börn fæðist með algjöra tónheyrn eða hæfi-
leikann til að öðlast hana en glati henni svo.
Þá gæti tónlistarnám á unga aldri hjálpað
sumum að varðveita þennan hæfileika.
Þriðji möguleikinn er svo að fylgnin milli
tónlistarnáms á unga aldri og algjörrar tón-
heyrnar verði skýrð með erfðum. Börn sem
hefja tónlistarnám ung eru væntanlega lík-
legri en önnur til að eiga foreldra sem eru
tónlistarfólk og hafa ef til vill líka algjöra
tónheyrn. Hugsanlega er þarna um samspil
þjálfunar og erfða að ræða.
Reyndar búum við öll að vísi algjörrar
tónheyrnar. Til dæmis eigum við ekki í
vandræðum með að greina hvort tónn sem
við heyrum er á tónsviði fiðlu eða kontra-
bassa án þess að afstaða tóna eða tónbil
hafi nokkuð með málið að gera. Því má
kannski segja að þarna sé um að ræða mjög
grófa útgáfu af algjörri tónheyrn. Eins hafa
tilraunir sýnt að ef fólk sem jafnvel hefur
enga tónlistarþjálfun er beðið að raula vin-
sælt dægurlag eru töluverðar líkur á því að
það hitti á rétta tóntegund eða syngi fyrsta
tóninn rétt. Þarna er líklega um að ræða al-
gjöra tónheyrn á mjög afmörkuðum sviðum
en einstaklingar sem hefur algjöra tón-
heyrn getur beitt henni á mun víðtækari
hátt.
Svo virðist sem hægt sé að tileinka sér
algjöra tónheyrn að einhverju marki á full-
orðinsaldri en það krefst mikillar vinnu og
þolinmæði. Fólk sem hefur þjálfað sig með
sérstökum aðferðum til að öðlast algjöra
tónheyrn hefur smám saman lært að þekkja
tóna án viðmiðunar. Hins vegar virðist það
yfirleitt þurfa að hugsa sig um lengur en
einstaklingar sem öðluðust algjöra tónheyrn
á barnsaldri og eins virðist hæfileiki þessi
hverfa ef honum er ekki haldið við með
reglubundnum æfingum.
Enn er því ósvarað hvort algjör tónheyrn
er yfirleitt gagnlegur hæfileiki. Þótt það
geti virst gagnlegt að þekkja tóna um leið
og þeir heyrast hefur sumum sem hafa al-
gjöra tónheyrn þótt þreytandi eða truflandi
að heyra „tóna“ út um allt, til dæmis heyra
hrærivélina hræra saman kökudeigi í G og
vindinn gnauða í D. Algjör tónheyrn getur
jafnvel verið til trafala fyrir suma tónlist-
armenn, til dæmis við að flytja laglínur
milli tóntegunda þar sem afstæð tónheyrn
gagnast mun betur og algjör tónheyrn get-
ur truflað. Heyrst hefur af fólki sem hefur
glatað hæfileikanum til algjörrar tón-
heyrnar síðar meir, einmitt vegna þess að
hann virtist koma að litlu gagni.
Svo virðist sem algjör tónheyrn sé mun
algengari meðal þeirra sem eiga svokölluð
tónamál að móðurmáli, til dæmis kínversku
og víetnömsku. Slík tungumál byggjast
meðal annars á tónhæð þannig að orð sem
að öðru leyti hljóma eins geta haft gjörólíka
merkingu eftir tónhæð. Þetta getur bent til
þess að öll börn fæðist þeim eiginleikum
gædd að geta tileinkað sér algjöra tónheyrn
en líkur séu til þess að hæfileikinn glatist á
unga aldri ef hann nýtist ekki og viðeigandi
þjálfunar nýtur ekki við. Einnig má vera að
algjör tónheyrn nýtist börnum að einhverju
leyti við máltöku og að hún eigi í raun að
falla í flokk málhæfileika fremur en tónlist-
arhæfileika.
Eyja Margrét Brynjarsdóttir, doktorsnemi
í heimspeki við Cornell-háskóla.
Hvað nefnast karl- og
kvenkyns kanínur?
SVAR: Á ensku nefnist karlkanínan „buck“,
en það orð er einnig notað um karlspendýr
af hjartarætt. Til eru nokkur mismunandi
heiti á íslensku yfir þetta enska orð eftir
tegundum, til dæmis hafur, hrútur og tarf-
ur. Kvenkanínan er á ensku kölluð „doe“
sem á sama hátt nær yfir kvendýr hjarta,
antilópa, geita og skyldra dýra, og er oft
þýtt með íslenska orðinu hind.
Ekki hefur skapast föst venja um íslensk
heiti á kynjum kanína svo höfundar þessa
svars viti. Þess má þó geta að þegar inn-
flutningur angórukanína hófst til landsins
frá Vestur-Þýskalandi árið 1981, þótti til-
efni til að finna nöfn á kynin en sú umræða
bar ekki árangur. Ein tillaga hlaut þó
nokkrar undirtektir: kani fyrir karlkanínur
og kæna um kvenkanínur. Orðin eru mynd-
uð eftir heitum karl- og kvenkyns hænsn-
fugla, það er hani og hæna og eru til að
mynda notuð á vef Húsdýragarðins. Þar er
kanínuunginn nefndur kjáni!
Jón Már Halldórsson líffræðingur og
Unnar Árnason bókmenntafræðingur.
HVAR er hægt að skoða bandarísku þjóðskrána,
hversu margir fæðast og deyja að meðaltali á
dag í heiminum, hvað getið þið sagt mér um Orfeif og er ýsan hrææta?
Þessum spurningum og fjölmörgum öðrum hefur verið svarað að und-
anförnu á Vísindavefnum og hægt er að nálgast svörin á slóðinni
www.visindavefur.hi.is.
VÍSINDI
GETUR AFSTÆÐ
TÓNHEYRN
ORÐIÐ ALGJÖR?
Morgunblaðið/Kristinn
Flestir hafa svokallaða afstæða tónheyrn og
hún er þjálfuð hjá tónlistarnemendum.