Lesbók Morgunblaðsins - 30.08.2003, Blaðsíða 9

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 30. ÁGÚST 2003 9
sem var finnst mér aftur á móti vera að hlusta á
fólk sem annaðhvort nennir ekki að tala skýrt
eða getur það ekki og finnst það jafnvel vel boð-
legt, gott ef ekki „töff“, að vera illa talandi.
Eftir að ég var kominn til starfa á Lesbók
heimsótti ég séra Sigurð austur í Holt. Baltasar
var með í för og teiknaði frábærar myndir af
skáldinu en ég skrifaði samtal við Sigurð sem
birtist þá í Lesbókinni. Eitt af því sem hann
sagði þar hefur orðið mér hugstætt alla tíð síð-
an: „Mundu eitt, leggðu aldrei lag þitt við lít-
ilmótlegar óskir, því síðar á ævinni verður þú
umkringdur öllu því sem þú óskaðir þér.“
Sigurður gaf út ljóðabækur en hann var ekki
formbyltingarmaður. Með því bezta sem eftir
hann liggur er eitt lítið ljóð um Halldór Kiljan
Laxness:
Beizkur og hýr,
bitur og glettinn í senn.
Alltaf á verði og ögn til hliðar
við aðra menn.
Tómlátlegt fas,
tillitið spurult og kalt.
En hugsunin, stíllinn, tungutakið
tindrandi snjallt.
Engum andartak sýnt,
hvað innst í sefa býr.
Ellinnar dul og aldanna reynsla
og alltaf nýr.
Ég átti því láni að fagna um 1960 að kynnast
Jóhannesi Kjarval perónulega og dýrmætar
voru þær stundir á vinnustofunni í Sigtúninu
þegar ég hitti á hann einan og við létum móðan
mása um myndlistina. Ég hafði tekið eftir því í
viðtölum við abstraktmennina, sem voru fram-
úrstefnumenn þess tíma og ákaflega dómharðir,
að þeir töluðu alltaf með virðingu um Kjarval
enda þótt hann dansaði ekki eftir þeirra pípu.
Kjarval var ekki einungis höfðingi sem gaf verk
sín í allar áttir; hann er að mínu áliti einhver
gáfaðasti maður sem ég hef fyrir hitt.
Að fá að mynda hann við vinnu var næstum
ómögulegt og það er enn undrunarefni að hann
skyldi taka í mál að fara með mér og Kristjáni
Magnússyni ljósmyndara út í Hafnarfjarðar-
hraun þar sem Kristján tók af honum sjaldgæf-
ar og dýrmætar myndir. Í upphafi ferðar vildi
hann allt í einu hætta við allt saman; ljósmynd-
arinn væri svo ljótur. Ég reyndi að malda í mó-
inn; sagði að Kristján væri talinn með mynd-
arlegustu mönnum og enginn tæki betri
myndir. Svo fórum við suður í Hafnarfjarð-
arhraun; gengum drjúgan spöl frá veginum og
þar átti málarinn litatúpur í hraunsprungu.
Hann setti upp trönurnar og kvartaði ekki þó að
við værum að stjáklast í kringum hann. Litlu
síðar sagði hann: „Mikið er þetta ógeðslega ljótt
hjá mér, drengir. Eru þið ekki búnir að missa
alla trú á mér?“
Um ferðina kom síðan út fjórblöðungur í lit,
prentaður á myndapappír, og sjaldan hefur mér
þótt annar eins fengur í aflanum.
Efni sem nú þætti
ótækt í vikublað
Lítum ögn á efnisvalið; hverskonar efni þótti
framsæknu vikublaði við hæfi að birta og berum
það saman við efnið í sambærilegum blöðum í
nútímanum. Sumt af því sem okkur þótti þá
fengur í mundi líklega einungis valda því að les-
endur nútíma glanstímarita fengju ákafan
hnerra og flýttu sér að fletta áfram í von um að
sjá eitthvað um ástir Jóhannesar í Bónus eða
nýjustu ævintýri Lindu P. Svo aftarlega vorum
við á merinni að okkur þótti fengur í því að fá til
birtingar grein eftir Benedikt frá Hofteigi,
þekktan fræðimann, um þá spurningu hvort Ís-
land hafi hugsanlega verið albyggt þegar „land-
námsmenn“ komu. Þar tók Benedikt undir til-
gátu sem Árni Óla hafði viðrað í Lesbók og
fannst frekar með ólíkindum að Hrafna-Flóki,
víkingur í könnunarleiðangri, hefði haft með-
ferðis fjárstofn á skipi sínu, en hann gætti þess
ekki að afla heyja og féll fé hans, segir í Land-
námu. Hvaða fé gat það verið?
Þrír mikils metnir álitsgjafar fengust til þess
árið 1963 að spá fyrir um framtíðina á Íslandi að
25 árum liðnum – þá yrði komið árið 1988. Þeir
voru Jóhannes Nordal seðlabankastjóri, Jóhann
Hannesson guðfræðiprófessor og Gísli Hall-
dórsson verkfræðingur. Margt af því sem þeir
spáðu rættist; ekki þó samgöngutæknin. Þeir
töldu að flugvélar mundu ekki þurfa flugbrautir
1988; þær mundu taka á loft og setjast lóðrétt
og verkfræðingurinn taldi líklegt að 1988 yrðum
við búin að fá „monorail“ – járnbraut á einum
teini.
Sumt blaðaefni er sígilt; alltaf er fengur að
myndum og viðtali við hjón sem eiga sextán
mannvænleg börn. Slík fjölskylda er ekki á
hverju strái, en við fundum hana og kynntum í
Vikunni 1963 þegar við heimsóttum hjónin á
Brúnastöðum í Flóa, foreldra Guðna landbún-
aðarráðherra. Á myndinni er Guðni líklega 9
ára. Okkur þótti líka fengur í að ná í end-
urminningar Davíðs Stefánssonar skálds frá
frostavetrinum 1918 og ekki seinna vænna því
Davíð lézt 1964. Rithöfundurinn Jónas Guð-
mundsson, ævinlega nefndur Jónas stýrimaður,
var einn af þeim sem setti svip á bæinn í þá
daga. Hann var góður penni og húmoristi; skrif-
aði bæði um skrautlega viðburði frá sjó-
mennskuárum sínum og viðtal við þjóðsagna-
persónuna Björn Pálsson flugmann sem þótti
stundum taka djarflega áhættu í sjúkraflugi
sínu. Þessi frækni flugmaður fórst síðar í flug-
slysi, þá búinn að bjarga fjölda mannslífa. Jónas
stýrimaður féll líka frá fyrir aldur fram; hann
hafði víðfeðma, listræna hæfileika og lagði jöfn-
um höndum stund á ritlist og myndlist .
Heimild um húsakost
Frá árunum eftir 1960 er Vikan góð heimild
um nýjan húsakost landsmanna. Þá var árvisst
að aðalvinningur í Happdrætti DAS væri nýtt
einbýlishús og birtist teikning af því, sem ekki
væri í frásögur færandi nema fyrir það eitt, að
þar er fátt að sjá sem ekki gæti eins verið frá
árinu 2003. Jafnnútímalegt er einbýlishús frá
1964 í Mávanesi 4 í Garðabæ, verk Manfreðs
Vilhjálmssonar arkitekts. Það hefur ratað í flest
rit um úrval byggingarlistar og ég tel að betur
hafi ekki verið gert hjá okkur til þessa. Fleiri
frábær einbýlishús voru byggð á þessum áratug
og má spyrja; hvar eru framfarirnar? Raunar
þykist ég geta svarað því. Þær eru í öllum
stærri byggingum, sem nú eru yfirleitt mun
betri arkitektúr en opinberar byggingar sjö-
unda áratugarins.
Í Vikunni og einkum þó í Lesbók hélt ég
áfram umfjöllun um arkitektúr og umhverfi.
Þar sést að í hverri greininni á fætur annarri er
með ljósmyndum og texta reynt að benda á
austantjaldsbraginn í heilu hverfunum þar sem
„frystikistustíll“ var allsráðandi. Auk þess þótti
gagnrýnivert að dragast vildi úr hömlu að
ganga frá lóðum; sömu moldarhaugarnir ár eft-
ir ár fyrir utan dyrnar á nokkurra ára gömlum
íbúðablokkum og annað eftir því. Ugglaust hafa
þessar aðfinnslur engin áhrif haft en þó er það
svo að ótrúlega góð breyting til bóta hefur orð-
ið.
Alltaf er forvitnilegt að sjá ný menningarfyr-
irbæri fæðast og eitt dæmi er um það frá árinu
1963. Þá voru af einhverjum ástæðum teknar
myndir í íþróttahúsi ÍR af hópi stæltra stráka
sem hamast með járn sem þeir hafa fest á
stengur. „Lyftingar er það kallað,“ segir blaða-
maðurinn í texta sínum og hefur ekki heyrt það
fyrr, en þarna má sjá upphafið á því sem orðið
hefur að lífsstíl og tízku hjá fjölda manns.
„En þegar á að
fylja hryssu…“
Ekki man ég glöggt hver ástæðan var, en við
ákváðum að gera svolítið at í menningunni sum-
arið 1963. Tveir ungir menn, Jakob Þ. Möller og
Gylfi Baldursson, tóku að sér að koma saman
ljóðabók á einni kvöldstund og fóru létt með
það. Ljóðabókin Þokur eftir höfundinn Jón
Kára var síðan prentuð og borin á blöðin og út-
varpið þar sem gagnrýnendur fjölluðu um verk
ungskáldsins. Krítikin var almennt góð. Áður
höfðu nokkrir álitsgjafar, skáld og útgefendur,
verið beðin um álit á handriti bókarinnar.
Umsagnir þeirra voru yfirleitt jákvæðar;
sumir ráðlögðu ungskáldinu eindregið að tala
við Ragnar í Smára og fá bókina gefna út.
Einn álitsgjafinn var Sigurður frá Brún, hag-
yrðingur og kvæðaskáld af gamla skólanum,
svarinn andstæðingur atómskáldskapar. Sigur-
geir Jónsson, kennari í Vestmannaeyjum, þá
um tvítugt, tók að sér hlutverk Jóns Kára og fór
með handritið til Sigurðar frá Brún. Eftir lest-
urinn sagði hann við ungskáldið: „Af geltum
hesti og gröðum er hægt að hafa sama gagn
þegar lagður er á þá hnakkur. En þegar á að
fylja hryssu, dugar einungis sá ógelti til þess“.
Lesbók Morgunblaðsins, þá í umsjá Sigurðar
A. Magnússonar, sýndi Jóni Kára þá velvild að
birta eitt ljóð. Það var líklega hvorki betra né
verra en meðaltalið af því sem kom á þrykk; þó
örlaði á gamansemi sem var tilbreyting frá
hinni algengu mæðu og svartsýni í kveðskap
þess tíma. Dæmi um það er ljóðið Í góðu tómi:
Glugggatjöldin bærðust fyrir bíl.
Og fáir skemmtu sér betur
en barnamorðinginn.
Það var júlínótt í Sundlaug Vesturbæjar,
klukkan orðin hálfþrjú
og handritin ekki komin heim.
Andskotann átti þetta nú að þýða?
Eru þeir alveg ábyrgðarlausir, þessir Danir?
Þessir líka Danir.
Og skáldið blés reyknum út í góða tómið
sönglaði fyrir munni sér:
góða tóm, um loft þú líður
börnum og hröfnum að leik.
Grýttur í Jeríkó
Á árinu 1963 skrifaði ég greinaflokk um
ferðalag til Arabalanda sem birtist þá. Greinar
frá fjarlægum slóðum voru þá ekki eins hvers-
dagslegar og síðar varð, en hvort efnið verður
bitastætt hefur alltaf oltið því hvort höfundinum
tekst að greina með gests augum eitthvað sem
skiptir máli. Ekki get ég dæmt um hvort það
tókst. Ástandið í Austurlöndum nær var þá ger-
ólíkt því sem síðar varð; hættulaust að ferðast
um þessi lönd og ganga um götur Jerúsalem og
Betlehem. Þá var Beirút glæsileg borg og eft-
irminnilegt að fara yfir hálendi Líbanons og til
Damaskus í Sýrlandi. Á leiðinni til Jórdaníu var
farið um sýrlenzku eyðimörkina, framhjá tjöld-
um Bedúína og allar götur til Jeríkó, sem er víst
með elztu borgum heimsins, meira en átta þús-
und ára. Þar varð ég fyrir heldur óskemmtilegri
lífsreynslu þegar ég fór að taka myndir af kon-
um sem komu í allstórum hópi að vatnsbóli og
hver þeirra bar ílát á höfðinu. Það skipti engum
togum; þær settu niður ílátin og hófu grjóthríð
á þennan skrattakoll með myndavél – hann var
fljótur að forða sér og slapp ómeiddur.
Á leiðinni til baka frá Egyptalandi var komið
við í Aþenu og þá skynjaði maður muninn á
Arabaheiminum og Evrópu; það var eins og að
koma til Keflavíkur. Minnisstæðast fyrir utan
grjóthríðina í Jeríko var líklega að vera á tungl-
skinsbjartri nótt á Akropolishæð í Aþenu.
Annað sem uppúr stendur frá ferðalögum um
þetta leyti er kvöldstund á heimssýningunni í
New York sumarið 1964. Ekki var það hluti af
sýningunni sjálfri, heldur mannfjöldi sem safn-
aðist saman seint um kvöld. Svo til allir sátu á
víðáttumiklu torgi en ýmsir snjallir sjálfboðalið-
ar í tónlist tróðu upp. Þarna voru hvítir menn
og svartir, brúnir og gulir, indíánar og menn
sem gátu verið hirðingjar; jafnvel frumbyggjr
frá Ástralíu. Mér fannst aðeins vanta Græn-
lendinga; þó gátu þeir verið þar.
Svo datt myrkrið á; heitt myrkur. En mann-
fjöldinn undi þarna áfram.
Mér fannst unaðslegt að upplifa þessa stund
og þennan fjölda með svo misjafnan uppruna,
en allt í friði og spekt og heldur enga lögreglu
að sjá. En þessi mynd var fölsk; Bandaríkin
voru ekki friðvænleg þá; aðskilnaðarstefna
hvítra og svartra enn við lýði í Suðurríkjunum
og menn áttu eftir að sjá forsetann falla fyrir
byssukúlu, einnig Robert bróður hans og Mart-
in Luther King. Síðan er heimurinn vestan hafs
skárri í þá veru að staða þeirra þeldökku er
ólíkt betri en hún var þá.
Byltingar á sjöunda áratugnum
Það er svo með sumar hræringar sem boða
skil í hugsunarhætti, tízku og tíðaranda, að
maður tekur ekki eftir þeim um leið og þær ger-
ast. Jafnvel blaðamenn sem eiga þó að vera með
fingurinn á þjóðarpúlsinum taka ekki alltaf eftir
þessu fyrr en ákveðin umskipti hafa orðið.
Tvisvar urðu veigamiklar breytingar á þessum
áratug og báðar höfðu mikil áhrif á klæðnað
fólks og útlit. Annarsvegar var það bylting Bítl-
anna; það var fjögurra manna bylting og líklega
hafa engir ungir listamenn haft eins marghátt-
uð áhrif á samtíð sína. En það stóð ekki skrifað í
skýin: Hér og nú hefst þessi bylting.
Það sem skipti sköpum var að þeir Lennon og
McCartney voru lagahöfundar af guðs náð og
lögðu undir sig poppheiminn. Það eitt var all-
nokkuð afrek. En þeim tókst líka að hafa marg-
háttuð áhrif á klæðaburð og útlit fólks. Áður en
varði hafði Bítlatízkan gripið um sig og virðu-
legir menn létu sér vaxa hár niður á herðar og
sáust allt öðruvísi klæddir en áður.
Síðari breytingin er venjulega kennd við ’68-
kynslóðina og að henni kvað mest í framhalds-
skólunum. Allt í einu efaðist ungt fólk um allt
vald; kennslustofnanir umhverfðust og þótti þá
jafnvel hallærislegt í listaskólum að kennarar
reyndu að kenna.
Blýöldin á Lesbók
Eftir átta viðburðarík ár við ritstjórn Vik-
unnar var kominn tími á breytingu og tækifærið
gafst þegar mér bauðst að verða umsjónarmað-
ur Lesbókar Morgunblaðsins snemma árs 1967.
Þá var sjónvarpið komið til sögu og fjölmiðla-
heimurinn hafði breytzt. En dagblöðin voru enn
í blýinu; myndir og auglýsingar í svart-hvítu.
Það voru talsverð viðbrigði að taka til starfa í
Morgunblaðshúsinu við Aðalstræti; koma aftur
í miðbæinn. Þá eins og alla tíð síðan starfaði úr-
valsfólk á Morgunblaðinu.
Róttæk breyting hafði verið gerð á Les-
Morgunblaðið/Ólafur K Magnússon
Borgarskáldið Tómas Guðmundsson bíður eftir grænu ljósi við Lækjargötu seint á sjöunda ára-
tugnum. Lækjargatan er eitt af því sem lítið hefur breyst á fjörutíu árum.
Greinarhöfundurinn í viðtali við Sverri Haraldsson listmálara 1967.