Lesbók Morgunblaðsins - 30.08.2003, Blaðsíða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 30. ÁGÚST 2003 11
P
ETER Singer heim-
spekingur hefur
haft afskipti af um-
hverfismálum í
heimalandi sínu
Ástralíu, en hann
hefur þó einkum
getið sér orð á þeim
sviðum heimspekinnar sem fjalla
um dýra- og lífvísindasiðfræði. Þar
hefur honum rækilega tekist að
hrista upp í viðteknum skoðunum.
Hann talar tæpitungulaust um
mörg stærstu siðferðilegu álitamál
samtímans og hann er óhræddur
við að setja fram óvenjuleg svör
við þeim. Fáir eða engir samtíma-
heimspekingar hafa fengið jafn
heiftarleg viðbrögð við skoðunum sínum og
Peter Singer. Af þessum sökum hefur hann
jafnvel verið kallaður „hættulegasti maður í
heimi“! En hvernig skyldi heimspekingi – sem
vanalega láta sér nægja að velta vöngum án
þess að taka beinlínis afstöðu eða gera eitthvað
í málunum – takast að öðlast slíkt orðspor?
Alvöru heimspekingur?
Peter Singer er ólíkur flestum öðrum heim-
spekingum. Hann skrifar um siðferðilegan
vanda sem venjulegt fólk glímir við, á þann hátt
sem venjulegt fólk getur skilið. Þetta er líkast
til ástæðan fyrir því að bók hans Hagnýt sið-
fræði (Practical Ethics, 1979) er mest selda
heimspekirit sem háskólaforlagið í Cambridge
hefur gefið út og bók hans um Frelsun dýranna
(Animal Liberation, 1975) hefur verið prentuð í
næstum hálfri milljón eintaka. Síðarnefnda rit-
ið er af mörgum talið biblía dýraverndunar-
sinna, t.d. lætur Paul McCartney selja hana á
tónleikaferðalögum sínum um heiminn. Singer
er líklega eini heimspekingurinn sem fengið
hefur tækifæri til að viðra skoðanir sínar í hin-
um fræga bandaríska fréttaþætti 60 Minutes
II. En getur slík „fígúra“ talist alvöru heim-
spekingur sem taka má mark á? Það þarf all-
tént ekki að koma á óvart að sumir kollegar Sin-
gers vildu til skamms tíma svara þessari
spurningu neitandi. Á þessu hefur þó orðið
rækileg breyting. Á nýafstöðnu heimsþingi
heimspekinga sem haldið var í Istanbúl dagana
10.-17. ágúst sl. var Singer einn aðalfyrirles-
aranna og gerði sér m.a. lítið fyrir og fyllti 2.500
manna fyrirlestrasal. Leiðarstef þingsins var
„heimspeki andspænis heimsvandamálum“. Í
erindi sínu fjallaði Singer um ástand heimsins
um þessar mundir, hnattvæðinguna og framtíð
Sameinuðu þjóðanna. Hóf Singer lesturinn –
eða réttara sagt málflutninginn, því hann talar
iðulega blaðalaust – á því að kryfja hugtakið
„fyrirbyggjandi árás“, en eins og kunnugt er
hafa bandarísk stjórnvöld lýst því yfir að þau
telji réttmætt að ráðast í fyrirbyggjandi skyni á
lönd sem öðrum löndum stafi ógn af. Varpaði
Singer í þessu sambandi m.a. fram þeirri ögr-
andi tilgátu, að ef yfirlýsing Bandaríkjanna
væri tekin bókstaflega mætti færa rök fyrir því
að ýmis lönd, s.s. Norður-Kórea, hefðu ríkari
ástæðu til að fara í fyrirbyggjandi stríð gegn
Bandaríkjunum en Bandaríkin gegn þeim!
Komst Singer að þeirri niðurstöðu að í raun
væri hvorki efnisleg né rökleg réttlæting fyrir
kenningu Bandaríkjastjórnar um fyrirbyggj-
andi árásarstríð, heldur væri um að ræða ger-
ræðislega ákvörðun eina stórveldisins sem eftir
er í heiminum. Líkti hann yfirstjórn Bandaríkj-
anna við „Leviathan“ eða harðstjórann sem
Thomas Hobbes dró upp mynd af
í samnefndu stjórnspekiriti sínu.
Tegundarremba
Það er þó einkum afstaða Sing-
ers til tveggja málefna sem gert
hefur hann jafn umdeildan og
raun ber vitni. Í fyrsta lagi er um
að ræða gagnrýni hans á svokall-
aða tegundarrembu (speciesism)
sem kveður á um algera sérstöðu
dýrategundarinnar maður meðal
annarra dýrategunda sem
byggja þessa jörð. Í öðru lagi hef-
ur Singer storkað lesendum sín-
um með því að efast um hefð-
bundnar hugmyndir vestrænnar
heimspeki um mannhelgi eða þau
sérréttindi sem hljótast af því að við erum
menn.
Heimspeki Singers tilheyrir nytjastefnu, en
siðfræði nytjastefnunnar hefur það að mark-
miði að hámarka hamingju sem flestra jafn-
framt því að draga úr sársauka. Samkvæmt
mannskilningi nytjastefnunnar er maðurinn
vera sem þráir vellíðan og forðast vanlíðan, en
upphafsmaður þessarar stefnu var Jeremy
Bentham. John Stuart Mill, helsti heimspek-
ingur Breta á 19. öld, færði nytjastefnuna í bún-
ing sem gerði hana að annarri helstu siðfræði-
stefnu okkar tíma, en hina má rekja til þýska
heimspekingsins Immanuel Kants. Bæði Bent-
ham og Mill voru félagslegir umbótasinnar og
Singer er fylgismaður þessarar hefðar. Af þess-
um sökum vill hann að heimspekin hafi áhrif, að
hún stuðli að betra lífi, réttlátara samfélagi og
betri heimi þar sem hamingja sem flestra er í
fyrirrúmi. Þetta krefst þess m.a. af okkur sem
búum í hinum vestræna heimi að við breytum
afstöðu okkar gagnvart öðrum heimshlutum og
gagnvart dýrum. Samkvæmt því ber okkur sið-
ferðileg skylda til að hætta dýraáti og gefa
hluta tekna okkar til þróunarhjálpar.
„Heimspekingar eru aftur
farnir að láta til sín taka“
Singer vakti fyrst á sér athygli með grein
sinni „Hungursneyð, velmegun og siðferði“
(„Famine, Affluence and Morality“, 1972) þar
sem hann hvetur heimspekinga til að láta gjörð-
ir fylgja orðum sínum. Hann byrjar greinina
með þessum orðum: „Þegar þetta er skrifað í
nóvember 1971 er fólk að deyja í Austur-Bengal
vegna skorts á fæðu, húsaskjóli og læknishjálp.
... Það er ekki nóg að tala um hlutina. Hver er
tilgangurinn með því að tengja heimspeki við
opinber (og persónuleg) málefni ef við tökum
niðurstöður okkar ekki alvarlega ... [en það fel-
ur í sér] að breyta samkvæmt þeim.“
Þrátt fyrir að þessi orð séu skrifuð á háanna-
tíma 68-kynslóðarinnar var engu að síður
óvenjulegt að sjá slíkar staðhæfingar í fræði-
legri ritgerð, enda hefjast þær iðulega með vís-
unum í löngu dauða heimspekinga og ritskýr-
ingum á hugmyndum þeirra. Heimspekingar
hafa einnig verið gjarnir á að velta því fyrir sér
skilyrðunum fyrir ímynduðum fyrirmyndar-
heimi í stað þess að huga að því hvernig raun-
verulega er komið á fyrir veröldinni og finna
leiðir til breyta því sem betur má fara. Singer
kvaddi sér hljóðs í tómarúmi sem hafði skapast
innan akademískrar heimspeki, án þess þó að
flýja í útópíur eða óraunhæfar draumsýnir.
Vissulega töldu fulltrúar helstu stjórnspeki-
stefna þessa tíma, hvort sem það voru frjáls-
lyndir lýðræðissinnar, frjálshyggjusinnar eða
marxistar, sig vera að svara kalli tímans. Marg-
ir áttu þó erfitt með að tengja kenningar sínar
við raunveruleg álitamál og voru þær því eftir
sem áður loftkastalar einir. Singer vildi strax
hella sér út í glímuna við áþreifanleg vandamál
og taldi heimspekina geta nýst við að greina
þau og leysa. „Philosophers are back on the
job“ fullyrti hann í grein í New York Times
Magazine árið 1974 og náði þar með að vekja at-
hygli almennings á hagnýtingu siðfræðinnar.
Allar götur síðan hefur hann verið einn at-
kvæðamesti siðfræðingur samtímans. Ekki
hvað síst vegna þess hve hann stuggar við
mörgum.
Hvenær lætur maður mann deyja
og hvenær drepur maður mann?
Það sem Singer gerir öðru fremur er að
benda á tvískinnungshátt í afstöðu okkar til
dýra og manna, sem kemur berlega í ljós í ýms-
um þeim siðferðilegu álitamálum sem nútíma
líf- og læknavísindi hafa fært okkur í fang. Við
eyðum milljörðum í að búa háhyrningnum
Keikó ‘áhyggjulaust ævikvöld’, en okkur stend-
ur á sama um húsdýr sem eru stríðalin á horm-
ónabættu fóðri og geta sig hvergi hrært í
þröngum kössum fyrr en þau eru leidd til slátr-
unar. Við framlengjum með miklum tilkostnaði
mannlegt líf sem vart getur talist þess virði að
lifa því á sama tíma og við látum viðgangast að
börn í þriðja heiminum deyja úr hungri þótt
hægt væri að bjarga þeim með tiltölulega litlum
tilkostnaði. Singer spyr: Er einhver siðferðileg-
ur munur á því að láta mann deyja og að drepa
hann? Hann gengur jafnvel svo langt að efast
um að réttlætanlegt sé að bjarga með öllum til-
tækum ráðum lífi fyrirbura sem horfir fram á
ævilanga fjölfötlun. Er lífið raunverulega svo
heilagt? Nei, svarar Singer og varpar þar með
fyrir róða einni háleitustu og rótgrónustu hug-
mynd okkar menningar um mannhelgi. Að
dómi Singers gerir líftækni nútímans að verk-
um að hefðbundnar hugmyndir um manninn og
helgi lífsins fá ekki lengur staðist. Við þurfum á
nýjum mælikvörðum að halda. En hverjir eru
þeir?
„Burt með Singer!“
Þegar Singer ætlaði að halda fyrirlestra um
þessi mál í Þýskalandi fyrir röskum áratug
mætti hann harðri andstöðu talsmanna sam-
taka fatlaðra. Hvað eftir annað var komið í veg
fyrir að Singer fengi að stíga í pontu og ráðist
var að honum með hrópum og skömmum og
honum líkt við nasista. Talsmenn fatlaðra sök-
uðu hann um að hvetja til dráps á fötluðum og
að lítilsvirða líf þeirra og tilveru. Þeir ásökuðu
m.ö.o. gyðinginn Peter Singer, sem sjálfur
missti afa sína og ömmu í útrýmingarbúðum
nasista, um að hvetja til mannkynbóta í anda
nasista. Málið vakti mikla athygli á kenningum
Singers, en hann segir sjálfur að þær hafi verið
skrumskældar. En þetta mál átti eftir að draga
dilk á eftir sér. Þegar Singer tók við prófess-
orsstöðu í siðfræði lífvísinda við Princeton há-
skóla í Bandaríkjunum ætlaði allt um koll að
keyra. Steve Forbes, einn af helstu velunnurum
skólans, hótaði að hætta að leggja til fé til skól-
ans ef ráðning Singers yrði ekki dregin til baka.
Stofnuð voru samtök til að vinna gegn hug-
myndum hans. Málið komst í hámæli í fjölmiðl-
um, en stjórn skólans stóð fast á sínu enda ætl-
un þeirra að ráða siðfræðing sem hefði örvandi
áhrif á umræðuna. Singer hefur svo sannarlega
staðið undir þessum væntingum, en eftir hann
liggja tugir bóka, einkum á sviði siðfræði og
stjórnmálaheimspeki, sem hann hefur ýmist
ritað sjálfur eða ritstýrt. Samfara því að vera
mikilvirkur höfundur á sviði lífvísindasiðfræði
hefur hann gefið út bækur um klassíska höf-
unda á borð við Hegel, Marx og Darwin.
Þjáningar dýra og manna
Þótt Singer hafi vakið mesta úlfúð vegna
gagnrýni sinnar á helgi mannsins, eru kenn-
ingar hans um dýr sýnu róttækari. Hann telur
siðferðilega vafasamt, ef ekki beinlínis rangt, að
borða dýrakjöt á meðan við getum lifað góðu lífi
á grænmetisfæði. Ástæðan er einföld: Dýr líða
þjáningar við þær aðstæður sem þeim eru bún-
ar í iðnvæddri kjötframleiðslu, vísindarann-
sóknum og snyrtivöruiðnaði. Singer færir
mannskilning nytjastefnunnar yfir á dýr sem
hann segir að hafi sársaukaskyn ekki síður en
menn. Einu gildi þótt dýr geti ekki tjáð sig í
máli eins og menn. Þau geti þjáðst og það eitt
skipti máli. Með þetta lögmál þjáningarinnar að
viðmiði geti verið ranglátara að drepa hund en
að taka úr sambandi tæki sem viðhalda lífi í
dauðvona manneskju sem engar líkur eru á að
komist aftur til rænu. Singer er þó ekki þeirrar
skoðunar að manneskjur í slíku ástandi séu
réttdræpar, eins og sumir gagnrýnendur hans
hafa haldið fram. Hann segir ákvarðanir um líf
og dauða ráðast af aðstæðum hverju sinni og
óskum og viðhorfum viðkomandi einstaklinga
og aðstandenda þeirra. Honum er umhugað um
að koma umræðunni um þessi mál upp úr þeim
spólförum sem hefðbundin viðhorf festa okkur
í.
Af þeirri tegund nytjastefnu sem Singer að-
hyllist leiðir að þegar valið stendur á milli þess
að bjarga tíu ókunnugum börnum eða barni
manns sjálfs sé réttara að bjarga hinum tíu.
Flestir myndu ugglaust halda því fram að þetta
sé andstætt siðferðiskennd okkar sem myndi
boða okkur að reyna a.m.k. fyrst að bjarga eigin
barni. Af þessum sökum hefur Singer verið
gagnrýndur fyrir að gera ráð fyrir að því við
séum ofurrökvís og jafnvel kaldlynd í siðferði-
legum ákvörðunum okkar. Heimspekingurinn
Bernard Williams heldur því t.d. fram að lífið sé
ekki jafn einfalt og Singer vilji vera láta og ekki
sé unnt að beita formúlum hans á flókin og oft
mótsagnakennd siðferðileg álitamál.
Að gefa tíund
Líklega ganga fáir siðfræðingar jafn langt og
Singer í að reyna að framfylgja eigin kenning-
um í verki. Í skrifum sínum um þróunarhjálp
heldur hann því fram að við eigum að gefa þeim
sem verr eru staddir af auðæfum okkar. Í þessu
skyni setur hann fram einfalda reglu: Ef eitt-
hvert okkar á fé eða önnur gæði sem geta betur
nýst hinum þurfandi ber okkur að láta þeim þau
í té upp að því marki að það skaði okkur ekki
sjálf. Í samræmi við þessa kenningu gefur Sin-
ger sjálfur hluta tekna sinna til þeirra sem eru
þurfandi og allur ágóði af sölu bókar hans Hag-
nýt siðfræði rennur til þróunarhjálpar. Nytja-
stefnumenn eins og Singer þróa hins vegar ekki
lögmál eða viðmið um sanngjarna skiptingu
gæða sem gilda eiga innan tiltekins samfélags
eða hafa almennt gildi, eins og réttlætiskenn-
ingasmiðir á borð við John Rawls hafa gert. Því
hefur Singer verið átalinn fyrir að handahófs-
kennd viðmið sem komi ekki að tilætluðum not-
um við að draga úr fátækt og misskiptingu.
Singer hefur víða komið við í lífi og starfi.
Hann hefur beitt sér fyrir náttúruvernd og
bauð sig m.a. fram til þings í Ástralíu fyrir flokk
Græningja. Hann vill að heimspeki sýni sig í
verki. Af þeirri ástæðu telja margir kollegar
hans úr heimspeki hann vera meiri pólitíkus en
heimspeking. Það sem vakir hins vegar alltaf
fyrir Singer er að greina og skýra rök fyrir
skoðunum. Hann segir sjálfur að heimspekin
taki við þegar allar staðreyndir máls liggja fyr-
ir. Hann tekur sér þess vegna fyrir hendur að
hugsa mál til enda. Af þessum sökum hefur
hann oft verið fyrstur til að koma inn á við-
kvæm mál eins og um réttinn til lífs sem hann
vill ekki einskorða við menn. Hann vill líta á
þennan rétt í mun víðara samhengi en almennt
tíðkast og það krefst þess að tekið sé tillit til
lífsgæða og hamingju.
Kristnir siðfræðingar hafa gengið hvað harð-
ast fram í að gagnrýna Singer fyrir að virða
ekki helgi mannlegs lífs sem æðsta gildi. Sið-
fræðingum af hinni kantísku hefð, sem líklega
er áhrifamesta siðfræðistefna samtímans, er
uppsigað við mannskilning Singers. Samkvæmt
kantískum skilningi er virðing fyrir manninum
og þau réttindi sem leidd eru af mannvirðing-
unni hornsteinn siðfræðinnar. Innan nytja-
stefnunnar sjálfrar er Singer umdeildur eink-
um vegna þess hversu afdráttarlaus hann er.
Þess vegna ásaka margir hann fyrir groddalega
sýn á manninn í anda Benthams sem líti aðeins
á manninn sem eins konar samansafn kennda á
borð við sársauka eða ánægju. Yfirlýstir nytja-
stefnumenn, eins og Kristján Kristjánsson,
segja um Singer að hann sé maður sem hafi
komið meira óorði á nytjastefnuna en drykkju-
mennirnir á brennivínið. Frá sjónarhóli Singers
mætti hins vegar álykta að hann teldi að nytja-
stefnan sé víða orðin svo útvötnuð að hún sé
gagnslítil til að hjálpa okkur að koma auga á
leiðir til að draga úr vanlíðan og auka vellíðan
sem flestra. Hins vegar kallar slíkt augljóslega
á rækilega umræðu um það, í hverju gott líf fel-
ist og hvaða skilning beri að leggja í líf sem er
þess virði að lífa því.
Gildi náttúrunnar fyrir
manninn og réttur dýra
Eins og sagði í upphafi mun Singer næsta
laugardag flytja erindi um heimspeki náttúru-
verndar, gildi náttúrunnar fyrir manninn og ef-
laust mun hann í því samhengi koma inn á rétt
dýra, jafnvel þótt hann forðist að tala um „rétt-
indi“ í því samhengi. Nytjastefnurök eru oft
færð fram til réttlætingar á nýtingu náttúrunn-
ar fyrir manninn. Singer mun hins vegar vænt-
anlega færa nytjastefnurök fyrir vernd náttúr-
unnar. Margir náttúruverndarsinnar forðast að
gera það. Þeir óttast að meta og mæla gildi
náttúru eftir nytsemi. Oftast er lagður efna-
hagslegur mælikvarði á nytsemi og þá má nátt-
úruvernd sín oft lítils andspænis meintri ábata-
samri nýtingu náttúrunnar. Til stuðnings
málflutningi sínum fullyrða margir talsmenn
náttúruverndar að náttúran hafi gildi í sjálfri
sér. Náttúran verður samkvæmt þeirri skoðun
ekki alltaf metin til fjár vegna þess að hún hafi
einnig eigið gildi óháð gildi hennar fyrir mann-
inn. Singer gengur þvert á þetta viðhorf því
hann gerir ekki ráð fyrir að náttúran hafi gildi í
sjálfri sér. Að mati Singers getur náttúran ein-
ungis haft gildi fyrir menn og dýr. Það verður
því spennandi að heyra hvernig hann færir
nytjastefnurök fyrir vernd náttúrunnar.
VARÚÐ – HEIM-
SPEKINGUR
Á FERÐ!
Næstkomandi laugardag, hinn 6. september, kl.
14, mun Peter Singer, einn umdeildasti heim-
spekingur samtímans, halda fyrirlestur í hátíðasal
Háskóla Íslands. Í erindi sínu mun Singer tala um
heimspeki náttúruverndar og um gildi náttúrunnar
fyrir manninn. Hér er fjallað um heimspeki Singers.
Peter Singer
E F T I R G U N N A R S I G VA L D A S O N
O G S I G R Í Ð I Þ O R G E I R S D Ó T T U R
Höfundar eru heimspekingar.