Lesbók Morgunblaðsins - 06.09.2003, Síða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 6. SEPTEMBER 2003
S
TUNDUM verður lífið óbæri-
lega erfitt og óheyrilega
grimmt. Sultur og sársauki,
kvalir og dauði leggjast yfir
allt. Engin gleði, engin nautn,
bara þjáningar og tóm.
Hvernig fer maður þá að því
að láta ekki örvilnunina buga
sig? Það eru ýmsar leiðir færar auðvitað.
Hægt er að bægja ljótleikanum frá sér, láta
sem hann sé ekki til, einbeita sér að fegurð-
inni. Það dugar þó skammt þegar grimmdin
ryðst inn í líf manns í gervi sjúkdóma, stríðs
eða annars konar áfalla eða hörmunga. Ein-
hverjir flýja þá á vit blekkingarinnar, búa
sér til paradís úr tálsýnum, sem þeir halda
við með draumórum, sjálfslygi og ósjaldan
með áfengi eða öðrum deyfilyfjum. Aðrir
leita á náðir trúarinnar.
Ópíum fólksins?
Er trúin þá ópíum fólksins eins og Karl
Marx sagði? Það mætti færa rök fyrir þeirri
skoðun. Annað er þó uppi á teningnum í bók
Yann Martel, Sögunni af Pí, sem nú er kom-
in út í íslenskri þýðingu Jóns Halls Stef-
ánssonar. Martel segir þar frá lífsreynslu
sem að sögn einnar persónu úr bókinni fær
mann til að trúa á Guð. Þetta er hræðileg
saga af táningsdreng frá Indlandi sem missir
allt, bæði fjölskyldu og tilverugrundvöll,
lendir í líkamlegum og andlegum hremm-
ingum sem hefðu bugað hvern fullþroska ein-
stakling. En hann lifir af og heldur bæði
reisn sinni og ást á tilverunni. Þessi piltur er
trúaður en virðist þó hafa ótrúlega skarp-
skyggnan og tállausan skilning á lífinu. Þetta
er bara ein af mörgum skapandi mótsögnum
í verki Martels, sem hefur allt sem prýða
þarf góða skáldsögu: spennandi frásögn,
heillandi persónur, sérkennilegar og eftir-
minnilegar aðstæður, auk þess sem höfundur
er slyngur sögumaður. Um fram allt fær sag-
an lesandann til að skynja tilveruna og skilja
á annan hátt en áður. Hann verður auðugri
af lestrinum.
Pí Patel er sextán ára og það er áttundi
áratugur tuttugustu aldarinnar. Faðir hans
hefur rekið dýragarð í Pondicherry á austur-
strönd Indlands. Fjölskyldan er óánægð með
ástandið í landinu undir stjórn Indiru
Gandhi. Garðinum er lokað, dýrin seld, flest
til Norður-Ameríku, en þangað ætlar fjöl-
skyldan einmitt að flytja. Hún hyggst hefja
nýtt líf í Kanada og tekur sér far með frakt-
skipi á leið yfir Kyrrahafið. Mörg dýrin úr
garðinum eru einnig um borð. Fjölskyldan
ætlar að sinna þeim þar til nýir eigendur
geta tekið við þeim á leiðarenda.
Eina nóttina sekkur skipið. Pí lifir einn af
af mannfólkinu um borð en nokkrum dýrum
tekst að komast upp í björgunarbát sem Pí
klifrar einnig upp í: sebrahestur, orangútan,
hýena og Bengaltígur. Hvað á Pí að gera?
Hann er einn og bugaður af sorg á miðju
hafi, því stærsta á hnettinum. Hann þarf að
deila örfáum rúmmetrum með villtum dýrum
og eru a.m.k. þrjú þeirra hættuleg, sérlega
þó hýenan og tígrisdýrið. Tiltölulega fljótlega
étur hýenan sebrahestinn og órangútanin en
þá jafnar tígurinn sig á sjóveikinni og er ekki
lengi að ráða niðurlögum hýenunnar. Þá eru
bara strákurinn og Bengaltígurinn eftir. Það
líða vikur, mánuðir, meira en hálft ár, þar til
bátinn rekur á land á vesturströnd Mexíkó.
Hvernig fór drengurinn að því að lifa af í
slíku návígi við eitt ógnvænlegasta rándýr
heims?
Ekki er ætlunin að ræna tilvonandi les-
endur bókarinnar nautninni af því að komast
að svarinu sjálfir. Hins vegar verður vakin
athygli á ýmsu í bókinni sem gerir hana að
sérstaklega ánægjulegri og uppbyggilegri
lesningu. Í fyrsta lagi er það hversu vel hún
er samin. Rammafrásögn í fyrstu persónu
segir frá höfundi sem hefur gefist upp við
skáldsögu. Á ferð um Indland hittir hann
mann sem segir honum sögu Pí og þá kvikn-
ar löngunin til að hitta hann og skrifa um
hann bók. Höfundur hefur upp á Pí í Kanada
og tekur til við að skrá frásögn hans af
bernsku sinni og þeirri mannraun sem hann
lenti í. Inn á milli læðir hann innskotum frá
sér sem lýsa Pí eins og hann er nú, sem full-
orðinn fjölskyldufaðir. Í lokin er svo „birt“
skýrsla japanskra fulltrúa frá trygginga-
félagi fraktskipsins en þeir hitta Pí skömmu
eftir að bát hans og tígrísdýrsins rekur á
land á eyðilegri strönd Mexíkó. Hann segir
þeim sömu sögu og lesendur hafa nýlokið við
að lesa, en þar sem þeir draga hana mjög í
efa segir hann þeim aðra sögu, ekki síður
ægilega.
Slyngur sögumaður
Frásagnarmátinn er slyngur því hann
fléttar saman atburðum úr fortíð, frásögn
þeirra í nútíð, og loks annarri útgáfu af sömu
atburðum sem er teflt gegn mótbárum við
sennileika sögunnar sem lesandinn hefur
sogast inn í og heillast af. Í lokin veit hann
ekki lengur hvor er sönn, og jafnvel kviknar
hjá honum sú hugmynd að hvorug sé það.
Þessi óvissa sem lesandinn er skilinn eftir
með er bara einn af mörgum kostum sög-
unnar.
Annar felst í því merkilega sambandi trúar
og vísinda sem höfundur býr til í verki sínu
og birtist í hnotskurn í aðalpersónunni Pí
Patel. Hann nemur tvær mjög ólíkar greinar
í háskóla, dýrafræði og trúarbragðasögu. Það
er ekkert skrýtið að sonur dýragarðseigand-
ans skyldi velja það að gera eðli og lífshætti
dýra að viðfangsefni sínu því sannarlega er
dregin upp heillandi mynd af undraverðum
fjölbreytileika lífsins í garðinum þar sem Pí
er alinn upp. En þetta er ekkert Eden. Höf-
undi gengur ekki til að draga upp sykursæta
mynd af dýraríkinu sem fagra andstæðu
mannlífsins. Síður en svo, því hann er greini-
lega sömu skoðunar og sautjándu aldar
heimspekingurinn Thomas Hobbes sem hélt
því fram að lífið í nátturunni væri stutt, rýrt
og ruddalegt. Tilvera villtra dýra einkennist
af sífelldri baráttu fyrir lífi sínu en um það
sitja óblíð náttúruöfl og önnur dýr, bæði af
sömu tegund og öðrum. Þau eru því haldin
geysilegri öryggisþörf og felst list dýragarð-
eigandans í því að skapa þeim þær kjör-
aðstæður sem duga til að friða kvíða þeirra
fyrir því annaðhvort að vera étin eða fá ekki
nóg að éta sjálf.
Pí litli er heillaður af dýrunum og marg-
breytileika þeirra en hann hefur líka annað
áhugamál. Það er guðdómurinn. Hann kynn-
ist honum sem kornabarn þegar frænka hans
ber hann inn í musteri hindúa. Reykelsið,
bjöllurnar, litríkar fórnargjafirnar, sólstafir
innan um súlurnar í hofinu, allt er þetta eins
og töfraveröld sem ljómar fyrir augum
barnsins. Nautnir skynfæranna og stórfeng-
legar sögur af guðum og hetjum gefa afstöðu
hans til lífsins gleðiríkan grunntón.
Þegar hann byrjar í skóla kynnist hann
vísindalegri efnishyggju sem telur sig ekki
þurfa á Guði eða guðum að halda. Lífið hefur
bara þróast af sjálfu sér í samræmi við hin
aðdáunarverðu en jafnframt að öllu leyti
ópersónulegu lögmál náttúrunnar.
Kristinn, hindúi og múslími
Á unglingsárunum kemst Pí aftur á móti í
tæri við kristna trú og er hún honum full-
komlega framandi. Hvað á þetta að þýða að
dýrka Guð sem lætur mannfólkið pynta og
drepa eigin son? Og það til að bæta fyrir
syndir mannfólksins? Þetta er eins og ef dýr-
in í dýragarðinum tækju upp á því að láta illa
og dýragarðsstjórinn myndi ákveða að gefa
þeim sinn eigin son í kvöldmat til að bæta
hegðun þeirra. Smám saman sér hann þó
fegurðina í hinni kristnu goðsögn og hvernig
hún beinir ástinni til lífsins í farveg náunga-
kærleikans. Guð er í manninum þótt mað-
urinn sé dæmdur til að þjást og deyja. Pí
lætur skíra sig til kristinnar trúar.
Þá kynnist hann trúnni á Allah og hún
snertir hann líka djúpt. Sterkt bræðralag
múslíma, tíðir og einfaldir trúarsiðir, fagrar
moskur sem eru í senn musteri og samkomu-
staðir, óbilandi ástin á Allah og máttug trú-
arinnlifun, allt þetta höfðar svo sterkt til
hans að hann ákveður að gerast sjálfur músl-
ími.
Hann er því í senn hindúi, kristinn og
múslími. Foreldrar hans láta þetta óvenju-
lega uppátæki eftir honum. Þau eru að mestu
leyti trúlaus sjálf, en jafnframt ákaflega um-
burðarlynd gagnvart yngri syninum, enda
mikið ástríki í fjölskyldunni. Að sönnu er
þetta þó sérkennileg staða og örlögin haga
því svo að einn daginn þegar hann er úti að
viðra sig með foreldrum sínum mætir hann
kristna prestinum, múslímska ímaminum og
indverska pandítnum á sama stað. Allir í
einu gefa þeir sig á tal við fjölskylduna til að
lofa drenginn fyrir ástundun sína við trúna
en eru steini lostnir þegar í ljós kemur að
hann stundar hinar tvær ekki minna. Úr
þessu verður hin kostulegasta trúardeila þar
sem þröngsýni þeirra sem taka eina trú fram
yfir aðra kemur berlega í ljós.
Það er frumleg hugmynd hjá höfundi að
búa til persónu sem ekki gerir upp á milli
trúarbragða heldur aðhyllist þau öll af sömu
einlægni. Þegar við þetta bætist djúpstæð
þekking hans á dýralífinu kemur í ljós það
samspil andstæðna sem heldur uppi bygg-
ingu þessarar djúphugsuðu sögu. Í höfuðper-
sónunni, Pí Patel, koma saman mótsagnir
sem að vissu leyti búa í okkur öllum. Menn-
irnir eru dýr og því ofurseldir hinu grimm-
úðlega lögmáli frumskógarins: að drepa eða
verða drepnir. En þeir fæðast líka í mann-
legu samfélagi, í fjölskyldum sínum, þar sem
þeim er kennt að gæða heiminn merkingu og
fegurð. Sú merkingarsköpun sem hefur átt
sér stað í samræðu kynslóðanna er í senn
leið mannsins til að skilja heiminn og lifa
hann af, leið hans til að skilja öflin sem ráða
heiminum og til að gefa blindu tilgangsleysi
þessara afla inntak og stefnu. Þessi eiginleiki
mannanna ól af sér trúarbrögðin en einnig
vísindin. Trú og vísindi eru því ekki ósætt-
anlegar andstæður, eins og við erum vön að
hugsa, því minningin um átök vísindahyggju
og valdastofnana kirkjunnar er enn sterk í
menningu okkar. Þvert á móti eru þetta bara
ólíkar leiðir til að tjá og túlka heiminn og
hlutskipti mannsins í honum.
Þetta kemur skemmtilega fram í Sögunni
af Pí þegar hr. Kumar og hr. Kumar koma til
að kveðja Pí. Kumar ku vera algengt ætt-
arnafn á þeim slóðum þar sem Pí er upp-
runninn. Náttúrufræðikennarinn og bakarinn
sem kynnti hann fyrir súfí Íslam heita báðir
Kumar og leikur höfundur sér að því stund-
um að nefna þá í einni andrá. Á kveðjustund-
inni standa þeir hlið við hlið með Pí og horfa
á eitt af fegurstu dýrum garðsins, sebrahest-
inn, sem reyndar á eftir að koma talsvert við
sögu síðar. Hver þeirra dáist á sinn hátt að
þessu fagra dýri (sjá skyggða textann).
Betri sagan
Pí ber greinilega jafnmikla virðingu fyrir
hinum trúlausa vísindamanni hr. Kumar og
hinum heittrúaða múslíma sem einnig heitir
hr. Kumar. Þótt mynd þeirra af heiminum sé
gjörólík, sameinast þeir í aðdáun sinni á feg-
urð hans. Það streymir eitthvað út frá þeim
til heimsins, eitthvað sem hægt er að kalla
ást. Aftur á móti á hann erfiðara með að þola
þá sem líta á heiminn með kaldri sýn þess
sem upplifir allt sem efni. Þetta er ekki efn-
ishyggja vísindamannsins sem leitar fyrst og
fremst efnislegra skýringa á fyrirbærunum
en er knúinn áfram af siðferðislegum hvötum
eins og þekkingarþrá og vilja til að skapa
eitthvað gott úr nýrri þekkingu. Efnishyggj-
an sem honum er í nöp við er sú sem kemur
fram í því viðhorfi til bæði manns og náttúru
að allt sé fyrst og fremst efni og ekkert sé til
utan við vítahringinn að éta eða verða étinn.
Það er í þessu viðhorfi sem hinn sanna illska
býr eins og vel kemur fram í persónu mat-
reiðslumannsins af fraktskipinu sem er
reiðubúinn að breyta öllu (og öllum) í mat.
Það er engin tilviljun að Pí Patel er græn-
metisæta, en þetta er ekki sú einfeldnings-
lega eða væmna manngerving dýra sem ger-
ir það að verkum að mörgu nútímafólki líður
álíka illa, ef ekki verr, þegar það heyrir af
því að hrefna sé skotin við Íslandsstrendur
og þegar það fréttir af morði í næstu borg,
eða stríðsátökum í næsta landi. Pí þekkir
villt dýralíf of vel til að falla fyrir slíkri
blekkingu auk þess sem lífsreynsla hans sem
skipbrotsmaður hefur kennt honum að það
er nauðsynlegt að drepa til að lifa af. Hann á
hins vegar bágt með að þola þá sem ekki sjá
aðra hlið á tilverunni en þessa.
Pí verður tíðrætt um hversu mikilvægt sé
að velja betri söguna, þ.e. að hugsa um heim-
inn og lífið í heiminum með hliðsjón af til-
finningum og gildum, út frá huglægri afstöðu
okkar, en ekki út frá kaldri og tilfinninga-
sneyddri staðreyndahyggju sem elur með sér
þá blekkingu að hún láti ekki blekkjast. Eins
og komið hefur fram segir Sagan af Pí okkur
tvær ólíkar sögur af sömu atburðum og býð-
ur okkur að velja þá sem við teljum betri. Ef
til vill kennir hún okkur líka að þetta sé ein-
mitt það val sem við stöndum frammi fyrir á
hverjum degi. Reynslan af lífinu getur verið
hræðileg og enginn kemst í gegnum það án
áfalla, án missis, án þjáninga. Enginn slepp-
ur við dauðann. Er lífið þess virði? Okkur er
frjálst að velja þá sögu sem okkur hugnast
betur: betri söguna.
Yann Martel les úr verkum sínum í Iðnó á
morgun, sunnudag, kl. 20 og tekur þátt í
pallborðsumræðum um enskar heimsbók-
menntir í Norræna húsinu á mánudag kl. 15.
Herra og herra Kumar virtust hvor öðr-
um ánægðari.
„Sebrahestur? segirðu,“ sagði herra
Kumar.
„Einmitt,“ sagði ég. „Hann er af sömu
ætt og asninn og hesturinn.“
„Rolls Royce hófdýranna,“ sagði herra
Kumar.
„Undursamleg skepna,“ sagði herra
Kumar.
„Þetta er Grant sebrahestur,“ sagði ég.
Herra Kumar sagði: „Equus burchelli
boehmi.“
Herra Kumar sagði: „Allahu akbar.“
Ég sagði: „Hann er mjög fallegur.“
Við héldum áfram að horfa. (bls. 89).
„Saga sem
fær þig til að
trúa á Guð“
Sagan af Pi (Life of Pi) eftir kan-
adíska rithöfundinn Yann Martel
(f. 1963) hlaut hin viðurkenndu
Booker-verðlaun á síðasta ári.
Sagan af Pi er til umfjöllunar hér
en hún er nýkomin út í íslenskri
þýðingu Jóns Halls Stefánssonar.
E f t i r To r f a H . Tu l i n i u s
Höfundur er prófessor í frönsku og miðaldabók-
menntum við Háskóla Íslands.
Sagan af Pí segir okkur tvær ólíkar sögur af sömu atburðum og býður okkur að velja þá sem við
teljum betri. Yann Martel.