Lesbók Morgunblaðsins - 08.11.2003, Blaðsíða 9

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 8. NÓVEMBER 2003 9
fram höfundar sem róa á þessi mið. Bókmennt-
irnar og sú greining sem byggist á þeim heldur
því áfram sífelldri baráttu gagnrýninnar við mið-
stéttarforritið. Það breytir því ekki að það heldur
áfram að vera helsta merkingaruppspretta bróð-
urpartsins af samfélagi okkar. Annars vegar er til
öflug og glæsileg frásögn af frelsi undan forrit-
inu. Hins vegar er til furðuleg blendingssaga um
fjör og fegurð skinns og lands, saga af jeppum og
séreignarsjóðum, endaraðhúsum og nýjum send-
ingum í búðunum. Ætla bókmenntirnar að láta
sér nægja að aftengja okkur frá þessari sögu eða
vilja þær hafa einhver áhrif á hana? Ég álít að um
leið og þeir sem skrifa bókmenntirnar ásamt
þeim sem gefa þær út og skrifa um þær hætta að
telja það sjálfgefið að frásagnir þeirra móti for-
ritið missi þeir líka af tækifærinu til að aftengja
það. Munurinn á „matrixunni“ og raunveruleik-
anum felst í því að það er hægt að bera heimana
saman. Um leið og sambandið milli þeirra rofnar
steinrenna þeir báðir undir eins.
IceLit
Það er að mínu viti mikilvægara en oft áður að
menn íhugi sjálfsmynd bókmenntanna. Íslenskar
bókmenntir eru ekki lengur bara íslenskar bók-
menntir. Þær eru orðnar evrópskar bókmenntir.
Vel menntaður evrópskur lesandi getur hæglega
fylgst með obbanum af því sem gerist í íslenskum
bókmenntum án þess að kunna íslensku, jafnvel
án þess að kunna íslenskt mál. Þetta er staða sem
hefur borið furðulega brátt að og hefur í raun
komið flatt upp á fólk, við erum enn að átta okkur
á þessu. Við erum líka langt í frá eina Norður-
landaþjóðin sem þannig er farið um. Til dæmis
Norðmenn eru í svipaðri aðstöðu þótt listi þeirra
yfir fræga rithöfunda á alþjóðaskala sé að sönnu
voldugri. Bókmenntir þeirra eru annars vegar
það sem gerist á heimavelli og hins vegar sú hlið
sem birtist erlendum lesendum. Eins og oft hefur
verið bent á er alls ekki sjálfgefið að þessi „heims-
væðing“ bókmenntanna haldi áfram bara af sjálfu
sér. Grundvöllur hennar er meira eða minna með-
vituð frásögn af íslenskum bókmenntum, fyrir
hvað þær standa og hver sjálfsmynd þeirra sé.
Þátttaka íslenskra bókmennta í evrópsku bók-
menntasamhengi er ekki bara spurning um að
hvert verk fyrir sig sé nógu magnað eða gott í
sjálfu sér. Hún er líka spurning um sjálfsmynd:
Hvaða sögu erum við að segja? Hver erum við í
bókmenntalegum skilningi?
Hingað til hefur þessi íslenska bókmenntafrá-
sögn byggst á grunnhugmyndinni um hið fram-
andi Norður. Það er gott svo langt sem það nær,
en mér hefur sýnst að nýjasta rithöfundakynslóð
okkar, kynslóð þeirra höfunda sem fæddust á átt-
unda áratugnum, sé ekki tilbúin til að gangast inn
í Norðrið fyrirvaralaust. Það fór miklu hljóðara
en verið skyldi hafa að árið 2002 urðu vatnaskil í
íslenskri bókmenntasögu þegar þessi nýja kyn-
slóð gaf út bróðurpart þeirra bókmenntaverka
sem komu út það árið. Hins vegar var sjálfsmynd
hennar óviss. Hún mætti ekki á staðinn með til-
búna heimsmynd í höndunum. Sumir voru með
frelsunarfrásögn sem miðaði að því að rústa for-
ritinu, aðrir böðuðu sig upp úr mótsögnum og
fegurð miðstéttarinnar. En það sem kom reyndar
mest á óvart var að hvorki bókmenntagreinendur
né fulltrúar forritsins gátu samsamað sig neinni
frásögn um þessi verk. Það er auðvitað fagnaðar-
efni upp að vissu marki, bendir til meiri fjöl-
breytni og grósku en við eigum að venjast. En
það bendir líka til þess að þessi verk séu ekki að
taka af nægilegum krafti þátt í endurskilgrein-
ingu frásagnarinnar um okkur sjálf, um miðstétt-
arheim okkar – og þá sjálfsmynd sem bókmenntir
okkar hljóta að hafa andspænis umheiminum.
En fyrst og fremst þá er ekki hægt að leyfa sér
að láta aðra segja sér söguna um sjálfan sig.
Sjálfsmynd eða öllu heldur umræðan um sjálfs-
mynd bókmenntanna er nauðsynleg bæði til að
bókmenntirnar nái því að vera merkingarskap-
andi í okkar samfélagi og líka til þess að marka
sér stöðu innan evrópskra bókmennta. Okkur má
ekki vera sama um þetta tvennt. Það verður að
vera vilji til að skilja eftir sig bitför í alheiminum,
setja mark sitt á heiminn, skilja ekki bara eftir sig
vörur, heldur menningu, hugmyndir, goðsagnir.
IceLit er vörumerki sem við eigum að skilgreina
sjálf og getum því sjálf trúað á svo við þurfum
ekki hikandi að segja að við séum svo sæt á MTV.
Þess vegna verður nýja rithöfundakynslóðin að
taka ríkari þátt í því að sjá sjálfa sig utanfrá.
Skilningur hennar og reyndar allra sem koma ná-
lægt bókmenntunum á að vera borinn uppi af
ástríðu: Við erum að skrifa eitthvað algerlega
nýtt. Það á ekki bara að nægja okkur að bæta ör-
lítið við það sem fyrir er. Ef við getum ekki svarað
því sjálf hver sé sjálfsmynd íslenskra bókmennta
getum við heldur ekki ætlast til að aðrir svari því
fyrir okkur. Það væri eins og að vera í hernaðar-
bandalagi og ætlast til þess að aðrir sæju um að
verja okkur. En … bíðum við, er það ekki það sem
við gerum? Einmitt. En það er engin ástæða til að
láta slíkt viðgangast í bókmenntunum. „Á hvaða
hátt erum við einstök?“ Þessu þurfum við að
svara og það sem allra fyrst.
di. Victoria Abril í samnefndri kvikmynd.
Höfundur er bókmenntafræðingur
og útgáfustjóri Forlagsins.
Bókmenntir geta
frelsað okkur út úr
miðstéttarheiminum
og þær eiga að gera
það. Við eigum að
kynnast nýjum mögu-
leikum mannsins fyrir
tilstuðlan þeirra. Á
þessum grundvelli er
oftast fjallað um bók-
menntir og stöðugt
koma fram höfundar
sem róa á þessi mið.
En fyrst og fremst þá
er ekki hægt að leyfa
sér að láta aðra segja
sér söguna um sjálfan
sig. Sjálfsmynd eða
öllu heldur umræðan
um sjálfsmynd bók-
menntanna er nauð-
synleg bæði til að bók-
menntirnar nái því
að vera merking-
arskapandi í okkar
samfélagi og líka til
þess að marka sér
stöðu innan evrópskra
bókmennta. Í
HINUM kátu vísindum segir Nietzsche
að þeir sem viti sig djúpvitra sækist eft-
ir einfaldleika, en þeir sem vilji sýnast
djúpvitrir sækist eftir torræðni. Ef til
vill mætti líta á þetta sem leiðarljós
þeirra sem hafa tekið sér fyrir hendur –
flestir óformlega – að úthýsa vondu og
óskiljanlegu málfari úr akademíunni. Nú
eru auðvitað margir sem sinna fræðimennsku
ágætlega ritfærir og geta komið hugsun sinni
skilmerkilega á blað. En ekki allir. Og ef marka
má ýmis skrif sem finna má á Netinu um þess-
ar mundir láta hinir torræðu engan bilbug á
sér finna.
Byrjum á því nýjasta. Í The Cronicle of
Higher Education 24. október fjallar Carlin
Romano um bókina Just
Being Difficult? Aca-
demic Writing in the
Public Arena (á ís-
lensku um það bil: Bara
að reyna að vera erf-
iður? Fræðaskrif á op-
inberum vettvangi) sem
er nýkomin út hjá
Bókaútgáfu Stanford-
háskóla í ritstjórn Jon-
athans Cullers og Kev-
ins Lambs. Þeir segja í
formála (að sögn Rom-
anos) að með þessu rit-
gerðasafni sé brugðist
við ósanngjarnri gagnrýni á meint innihalds-
leysi og óskiljanleika í skrifum margra kenn-
ingasmiða samtímans. Ósanngirnin sé einkum
fólgin í því, að gagnrýnendurnir gefi engar út-
skýringar heldur láti duga að vitna í einhver
skrif þessara meintu bullfræðinga eins og það
sé sjálfgefið að allir sjái hvað þau eru mikið
bull.
Ef við lítum framhjá Alan Sokal og gabbinu
fræga sem við hann er kennt hafa líklega fáir
verið jafn afdráttarlausir í gagnrýni sinni á
þessa meintu bullfræðinga og Denis Dutton,
sem fyrir nokkrum árum stýrði samkeppninni
„Vond skrif“ (sem væri kannski nær að nefna á
íslensku „Leirburðarkeppni“), er fram fór á
vegum tímaritsins Philosophy and Literature. Í
grein sem Dutton skrifaði í The Wall Street
Journal 5. febrúar 1999 segir hann að á þeim
23 árum sem hann hafi ritstýrt tímaritinu hafi
hann kynnst mörgum fræðimönnum sem skrifi
einkar skilmerkilega og líflega. „En á móti
hverjum afbragðs penna eru hundrað sem ekki
skrifa nema rétt í meðallagi vel – eða hreint al-
veg skelfilega,“ segir Dutton.
Það er erfitt að lýsa þeim skrifum sem hlutu
verðlaun sem mesti leirinn, og verður hér látið
nægja að vísa lesendum á viðeigandi vefsíðu –
sjá leiðbeiningar hér að neðan. (Rétt er að geta
þess að það skiptir engu máli hvort maður
kann ensku eða ekki þegar maður les þetta).
Það er líka algerlega óvinnandi vegur að þýða
nokkuð af þessu yfir á íslensku vegna þess að
maður getur aldrei verið viss um að maður hafi
náð merkingu frumtextans. Maður veit aldrei
hver sú merking er – og grunar að hún sé eng-
in.
Árið 1998 hlaut Judith nokkur Butler fyrstu
verðlaun í leirburðarkeppninni fyrir setningu/
málsgrein í ritgerð sem birtist eftir hana í
tímaritinu Diacritics. Hér væri eðlilegt að birta
þessa setningu, en eins og áður sagði er ekki
hægt að þýða leirinn. En það skiptir ekki máli,
eins og Dutton bendir á: „Það er óþarfi að
spyrja hvað [setningin eftir Butler] merkir.
Þessi setning beygir lesendur í duftið og segir
þeim, að þeir standi frammi fyrir miklum og
djúpum hugsuði. Raunveruleg samskipti koma
þessu máli ekkert við.“
Butler er lærður heimspekingur og er pró-
fessor í retorík og samanburðarbókmenntum
við Berkeley-háskóla. Gagnrýni á fræði-
mennsku hennar er meginþráðurinn í grein
sem Martha Nussbaum, prófessor í lögum og
siðfræði við Háskólann í Chicago, mun hafa
skrifað í The New Republic árið eftir að Butler
fékk leirburðarverðlaunin. Ólíkt Butler er
Nussbaum ágætlega skiljanleg og veitir einkar
góða greiningu á einkennum og jafnvel ástæð-
um leirburðar í fræðimennsku. Því er bæði ger-
legt og æskilegt að vitna í Nussbaum.
Eitt af mörgu sem Nussbaum finnur fræða-
skrifum Butlers til foráttu er torræðni þeirra.
Þau geti því ekki verið ætluð almennum les-
endum, sem myndu hvorki botna upp né niður,
en þau geti heldur ekki verið ætluð fagsystk-
inum Butlers, vegna þess að hún geri enga til-
raun til að verja
túlkanir sínar á öðr-
um fræðingum, jafn-
vel þótt þær séu
augljóslega umdeil-
anlegar. „Skrif
[Butlers] eru ein-
faldlega of þunn í
roðinu til að full-
nægja kröfum [fag-
fólks],“ segir Nuss-
baum.
Hún færir góð rök
fyrir því hvers vegna
torræð skrif séu
óæskileg. „Það er
erfitt að takast á við hugmyndir Butlers vegna
þess að það er erfitt að átta sig á því hverjar
þær eru,“ segir Nussbaum. „Þegar hugmyndir
eru settar skilmerkilega fram er hægt að losa
þær úr tengslum við höfund þeirra. Maður get-
ur tekið þær með sér og fylgt þeim eftir sjálf-
ur. Þegar þær eru dularfullar (og eiginlega
ekki fyllilega settar fram), verður maður að
reiða sig á frumheimildina. Hugsuðinum er ein-
ungis veitt athygli vegna þess að hann hefur
dúndrandi persónutöfra. Maður bíður í ofvæni
eftir því hvað komi næst … Manni er látið
skiljast að þarna sé á ferðinni svo djúpur og yf-
irvegaður hugsuður að hann kveði ekki upp úr
með neitt að ógrunduðu máli. Þannig að maður
bíður, andaktugur yfir dýptinni, eftir því að
hugsuðurinn taki loks af skarið.“
Það er að segja, þegar skrif eru torræð verð-
ur meginatriðið ekki hvað er sagt heldur hver
segir það. Ekki hugmyndirnar sjálfar heldur
hugmyndasmiðurinn. Þótt maður skilji ekki
bofs er maður sannfærður um að það sem sagt
var sé merkilegt vegna þess að þessi tiltekni
einstaklingur sagði það. (Nú eða að manni
finnst það sem sagt er hljóta að vera bull vegna
þess hver segir það.) Af hverju er þetta slæmt?
Eins og Nussbaum nefnir, þetta leiðir til þess
að maður getur í raun ekki hugsað sjálfstætt
(tekið hugmyndirnar og farið burt með þær)
heldur verður háður hinum mikla hugsuði.
Þetta er líka slæmt vegna þess, að þetta felur í
sér að röksemdafærslan hjá manni hlýtur alltaf
að enda með vísun í yfirvald. („Þetta er satt
vegna þess að [Mikill Hugsuður] sagði það.“)
Og það hefur aldrei þótt góð lógík.
Þegar hugmyndir eru með þessum hætti
órjúfanlega tengdar þeim sem hefur þær –
hugsuðinum, hvort heldur hann er mikilla eða
lítilla sanda – verður líka ógerningur að gagn-
rýna hugmyndirnar sjálfar, án þess að gagn-
rýna hugsuðinn. Öll gagnrýni á torræðar hug-
myndir verður því óhjákvæmilega persónuleg,
og það hefur jafnan þótt jafngilda ómálefna-
legri gagnrýni, sem hefur ekki heldur þótt sér-
lega góð lógík.
Auðveldasta leiðin til að nálgast þau skrif
sem hér hefur verið fjallað um er að heimsækja
Netsíðuna www.butterfliesandwheels.com og
smella á „Bad Writing“ efst í dálkinum til
vinstri („In Focus“).
ÓSKILJAN-
LEGIR FRÆÐ-
INGAR
Ekker lát er á deilum um meinta torræðni í textum
ýmissa fræðinga. KRISTJÁN G. ARNGRÍMSSON segir
frá þeirri umræðu eins og hún birtist á Netinu.
Judith Butler var kjörin leirburðarmeistari.