Lesbók Morgunblaðsins - 08.11.2003, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 8. NÓVEMBER 2003 7
Á
RIÐ 1948 skrifaði George
Orwell skáldsöguna 1984,
sem margir vilja halda
fram að sé ein helsta skáld-
saga 20. aldar. Það ár var
önnur heimsstyrjöld aldar-
innar nýliðin, og kalda
stríðið, sem virtist aðdrag-
andi hinnar þriðju, rétt að byrja. Alræðisríki
Hitlers hafði verið sigrað með aðstoð alræð-
isríkis Stalíns, og í Sovétríkjunum kepptust
menn við að endurskrifa söguna þannig að allar
helstu framfarir mannkyns höfðu verið Rúss-
um að þakka. Vesturveldin höfðu með miklum
tilkostnaði myndað loftbrú til Berlínar til að
bjarga íbúum borgarinnar, sem aðeins þremur
árum áður höfðu verið svarnir óvinir þeirra, frá
hinum lífshættulegu Rússum, sem þá höfðu
verið traustir bandamenn. Óvinir gærdagsins
voru vinir í dag, vinirnir þá voru orðnir hinir
mestu óvinir.
Þetta endurspeglast í skáldsögu Orwells,
þar sem risaveldin þrjú, Oceania (líklega hinar
enskumælandi þjóðir, með Bretland og Banda-
ríkin í broddi fylkingar), Evrasía (líklega Sov-
étríkin og meginland Evrópu undir forystu
þeirra) og Austasía (ef til vill Kína) takast á í ei-
lífu stríði, þar sem enginn er nógu sterkur til að
vinna fullnaðarsigur. Skipt er um bandalög í
gríð og erg, en yfirvöld láta sem óvinurinn hafi
alltaf verið óvinur, vinurinn alltaf vinur. Þegn-
um ríkisins er stjórnað af ótta við óvininn og
svikara sem leynast alls staðar. Til að fram-
fylgja eftirlitinu er sjónvarpsskjár á hverju
heimili, sem virkar einnig sem eftirlitsmynda-
vél og ómögulegt er að slökkva á.
Sýn Orwells rætist
Næstu árin virtist hin myrka heimsmynd
Orwells vera að ganga eftir. Stríð braust út á
Kóreuskaga þar sem Bandaríkin og Kína,
bandalagsþjóðir í seinni heimsstyrjöldinni, tók-
ust á, og óttinn við kommúnista var í hámarki á
Vesturlöndum. Í Bandaríkjunum sjálfum, hin-
um svokallaða „leiðtoga hins frjálsa heims“,
voru nornaveiðar McCarthys í algleymingi.
Lýðræðinu virtist fórnað í þeim tilgangi að
verja það. En allt fór ekki á versta veg. Samið
var um vopnahlé í Kóreu árið 1953, og ári síðar
var McCarthy loks stöðvaður þegar hann gekk
of langt og fór að leita svikara innan banda-
ríska hersins. Þremur árum seinna var hann
látinn.
Árið sem sagan átti að gerast, 1984 (þó að að-
alpersóna hennar segist reyndar ekki vera
raunverulega viss um hvaða ár sé), virtist sem
skáldsaga Orwells hefði einungis verið óljós
martröð sem heimurinn hafði vaknað upp af.
Kalda stríðinu lauk nokkrum árum síðar, og
sjónvarpið var ekki notað af alræðisstjórnum
til að styrkja vald sitt. Þvert á móti varð það
einn helsti boðberi fagnaðarerindis markaðs-
hagkerfisins. Upplýsingabyltingin gerði það að
verkum að alræðisstjórnir áttu í erfiðleikum
með að keppa við kapítalísku ríkin. Sovétríkin
gátu, í kjölfar iðnvæðingar, haldið í við Vest-
urlönd, og jafnvel haft betur, í að framleiða
skriðdreka og fallbyssur. En þegar þróunin var
komin á það stig að stöðugt upplýsingaflæði
var nauðsynlegt til að framfarir gætu orðið í
tækni, þar á meðal hertækni, urðu alræðisríkin
gjaldþrota. Alræðisstjórnir eiga ekki heima á
öld Netsins, nema þær fari þá leið sem Norður-
Kórea hefur farið, að reyna að loka umheiminn
algerlega úti, en það hefur aftur haft í för með
sér að hún stendur nágranna sínum í suðri
langt að baki á öllum sviðum, en til samanburð-
ar má nefna að árið 1950 var hún sterkara ríkið.
Bækur um staði sem eru ekki til
George Orwell var ekki fyrsti maðurinn til að
skrifa myrka dæmisögu til að vara við þróun
samtímans. Tékkinn Franz Kafka hafði áður
ritað söguna „Réttarhöldin“, þar sem hann var-
aði við hættunni á því blinda skrifræði sem
fylgdi eflingu ríkisvaldsins, og í Rússlandi hafði
maður að nafni Zamyatin skrifað söguna „Við“,
sem á margan hátt er beinn fyrirrennari 1984.
Hafa slíkar bækur, sem fjalla um ímynduð
þjóðfélög, verið kallaðar „staðleysubók-
menntir“.
En þegar kalda stríðinu lauk virtist sem ann-
ar Breti, Aldous Huxley, hefði hitt naglann á
höfuðið með bók sinni Brave New World (Ver-
öld ný og góð), sem kom út árið 1932. Meira að
segja nafnið virtist hafa beina vísun, þegar
Bush Bandaríkjaforseti talaði um New World
Order. Varanlega stríðinu var lokið, enginn ut-
anaðkomandi óvinur virtist hafa roð við Vest-
urlöndum, sem kom einna berlegast í ljós í
Persaflóastríðinu fyrra, þegar herir vestursins
undir forystu Bandaríkjanna völtuðu yfir her
Íraks, sem þá var sá fjórði stærsti í heimi, á
innan við 100 klukkustundum. Markaðshag-
kerfið virtist standa uppi sem óskoraður sig-
urvegari, og Francis nokkur Fukuyama spáði
um endalok sögunnar. Hér eftir myndu allir
feta í fótspor sigurvegaranna, og stórátök
heyrðu sögunni til.
Í bók Huxleys er utanaðkomandi óvinurinn
ekki til. Þeir sem búa utan við þjóðfélagið þar
búa á einhvers konar verndarsvæðum, og
skipta borgarbúa litlu máli, einhvers konar
þriðja heims búar sem lítil ógn stafar af, að
minnsta kosti hernaðarlega. Innan ríkisins er
öllum kennt að vera hamingjusamir neytendur
sem una sáttir við sitt og lítinn áhuga hafa á
þjóðfélagsbreytingum. Ef þeir finna samt til
óhamingju taka þeir inn lyf (sem heitir reyndar
soma frekar en prozac), og ef það virkar ekki er
það versta sem getur gerst að þeir verða sendir
í útlegð til Íslands, frekar en til pyntinga í her-
bergi 101.
Kynlíf í staðleysubókmenntum
En þetta er ekki eini munurinn á skáldsög-
um Huxleys og Orwells. Stór munur er einnig á
viðhorfi þjóðfélaga þeirra til kynlífs. Í 1984
reyna stjórnvöld eins og þau geta að draga úr
slíkri hegðun í viðleitni sinni til að kæfa manns-
andann, og slíkt er þar að auki sóun á orku sem
ætti að nýta í þjónustu flokksins. Kynlíf er
helst hægt að finna í rauðu hverfum öreiganna,
en er umborið meðal flokksmanna ef það er
stundað í þeim tilgangi að eignast nýja flokks-
meðlimi. Í annarri bók sem gerist í myrkri
framtíð, The Handmaids Tale eftir Margret
Atwood, sem kom út árið 1985, í miðri „íhalds-
byltingu“ Reagans, er Norður-Ameríku stjórn-
að af kristnum ofsatrúarmönnum. Þar eru eig-
inkonur yfirstéttarinnar upp til hópa orðnar
ófrjóar. Til að eignast börn eru lágstéttarkonur
fengnar inn á heimilin og liggja í fangi eig-
inkonunnar meðan maðurinn hefur mök við
þær, en skýrt er tekið fram að enginn eigi að
njóta þess sem fram fer, þó að karlarnir eigi
það til að stofna einkaklúbba þar sem menn
geta sofið hjá tilvonandi barnsmæðrum án
nærveru eiginkvenna.
Í bók Zamyatins fær fólk úthlutað bólfélög-
um af yfirvaldinu, svo að það verði til friðs. Í
þessu má ef til vill finna samsvörun með
stefnumótalínum (og jafnvel skemmtistöðum)
nútímans, en yfirvöld hafa hingað til ekki haft
afskipti af þeim til að sjá til þess að allir fái
(það) eitthvað.
Huxley gengur þó skrefinu lengra. Þar sofa
allir hjá öllum, og eru litnir hornauga ef þeir
gerast of eigingjarnir og ætla sér að eiga í ást-
arsambandi við einungis einn aðila. Börnum
niður í leikskólaaldur eru jafnvel kenndir kyn-
lífsleikir. Það má jafnvel segja að með þessu
hafi Huxley séð fyrir kynlífsbyltinguna, sem þó
hófst ekki fyrr en rúmum 30 árum eftir að bók-
in kom út, en bók þessi á að gerast um það bil
600 árum eftir útgáfu hennar.
Hversu vel spádómar Zamyatins og Huxleys
hafa gengið eftir má deila um, en þeir virðast
þó vera nær því sem varð en Orwell og Atwood.
Enda er besta leiðin fyrir yfirvald til að halda
almenningi góðum að halda huga hans við kyn-
líf. Sem dæmi má nefna að list þriðja ríkisins
var að mörgu leyti mjög erótísk, mikið um
stælta karlmenn og konur, og í Sovétríkjunum
og enn fremur í Rúmeníu Ceauceuscus var fólk
hvatt til að eiga eins mörg börn og mögulegt
var fyrir flokkinn.
Boð og bönn um kynlíf hafa þó verið notuð til
að koma höggi á pólitíska andstæðinga, eins og
valdaferill Bills Clintons er dæmi um, en tæp-
um áratug seinna hefur virkað verr að beita
þessu vopni gegn ríkisstjóraframbjóðandanum
Arnold Schwarzenegger.
Staðleysubókmenntir og bíómyndir
Árið 1984 var skáldsaga Orwells kvikmynd-
uð, með John Hurt í hlutverki hins ólánssama
Winstons Smiths, og Richard Burton í hlut-
verki hins illa O’Briens. Hvort Írahatur hafi
spilað inn í þegar Englendingurinn Orwell
skírði persónur sínar skal ósagt látið, en líklegt
er að áhorfendum hafi létt mikið við lok mynd-
arinnar að þessi myrka sýn hafi ekki orðið að
veruleika, að minnsta kosti ekki hérna megin
járntjalds. Hljómsveitin Eurythmics var feng-
in til að poppa myndina upp, en annars virtist
hún lítið erindi eiga við samtímann.
Rúmum tíu árum síðar varð hins vegar bók
Huxleys fyrirmyndin að kvikmyndinni Demol-
ition Man, þar sem aðalkvenhetjan Lenina
Huxley er skírð í höfuðið á bæði Huxley sjálf-
um og aðalkvenpersónu hans. Í myndinni spila
útvarpsþættir lög úr gömlum auglýsingum
meðan áheyrendur syngja með, kynlíf er ein-
ungis stundað með hjálp raftækja, og Pizza
Hut sá hag sinn í því að kaupa sig inn í myndina
sem helsta skyndibitakeðja þessarar framtíð-
arsýnar. Svo virðist sem kvikmyndin eigi að
gerast í mun nálægari framtíð en Huxley skrif-
ar um. Annar munur er sá að aðalhetja mynd-
arinnar berst ekki við yfirvöld með Shake-
speare-tilvitnunum, eins og Bernard Marx í
bók Huxleys, heldur er þar vöðvatröllið Sylv-
ester Stallone á ferð, sem beitir talsvert öðrum
meðölum.
Í Veröld ný og góð virðist sem kapítalisminn
og kommúnisminn hafi vaxið hvor inn í annan.
Fólk ber nöfn spámanna alheimssósíalismans
en tilbiður heilagan Ford. Í annarri bók sem
gerist í mun fjarlægari framtíð, eða eftir
800.000 ár, Tímavélinni eftir HG Wells, hafa
þessar tvær stefnur vaxið það mikið í sundur að
tvær mismunandi dýrategundir hafa myndast,
hinir friðsömu og saklausu Eloiar, afkomendur
öreiganna, og hinir grimmu Morlockar, afkom-
endur yfirstéttarinnar, sem nærast á líkömum
hinna fyrrnefndu. Í nýjustu kvikmyndun bók-
arinnar, leikstýrt af barnabarni Wells, koma
stjórnmálastefnur lítið við sögu, nema hvað að
uppgröftur á tunglinu leiðir til þess að það
hrynur og miklar hamfarir fylgja í kjölfarið,
sem leiðir aftur til þess að mannkynið greinist í
fyrrnefndar dýrategundir.
Staðleysubókmenntir og nútíminn
Markaðshagkerfið og áætlunarbúskapurinn
uxu hvorki lengra sundur né saman, þvert á
móti gerði hið fyrrnefnda út af við hinn síð-
arnefnda eftir langvinna baráttu. En hvaða
bókmenntir hafa þá haft mest spádómsgildi
fyrir daginn í dag?
Við upphaf nýrrar aldar virðist hinn nýi
heimur Bush eldri í molum. Bandaríkin, undir
stjórn sonar hans, vígbúast nú gegn utanað-
komandi ógnum sem aldrei fyrr. Spádómur
Fukuyama um endalok sögunnar hrundi til
grunna hinn 11. september 2001. Spádómur
annars fræðimanns, Samuels P. Huntingtons,
um baráttu hinna mismunandi menningar-
heilda, svo sem vestrænnar, íslamskrar, og
sínóískrar, virðist líklegri kostur. Innan hins
vestræna heims búum við ef til vill í veröld ekki
ýkja langt frá skopstælingu Huxleys á mark-
aðskerfinu. En handan landamæranna leynast
hætturnar. Með stríðinu gegn hryðjuverkum,
sem engan enda er að sjá á, virðist sem hið var-
anlega stríð sé komið aftur. Ef til vill er það hér
sem bók Orwells hefur mest viðvörunargildi.
Því hættunum að utan fylgja hætturnar að inn-
an. Þegar hætturnar leynast víða virðast sumir
trúa því að fórna þurfi lýðræðinu til að vernda
það. Ef til vill á 1984 því enn þann dag í dag
meira erindi til okkar en við myndum kjósa.
HEFUR SÝN
ORWELLS RÆST?
E F T I R VA L G U N N A R S S O N
Höfundur er sagnfræðingur.
EÐA BÚUM VIÐ Í VERÖLD NÝRRI OG GÓÐRI?
Morgunblaðið/Árni Sæberg
„Árið sem sagan átti að gerast, 1984, virtist sem skáldsaga Orwells hefði einungis verið óljós
martröð sem heimurinn hafði vaknað upp af.“ Úr uppfærslu Stúdentaleikhússins.
Um þessar mundir er
Stúdentaleikhúsið að
sýna leikgerð eftir skáld-
sögu George Orwells,
1984. Af því tilefni er hér
farið yfir hvað hefur ræst
og hvað ekki af fram-
tíðarsýn Orwells, og
einnig er skoðað spá-
dómsgildi annarra bók-
mennta sem hafa fjallað
um framtíðina.