Lesbók Morgunblaðsins - 06.12.2003, Síða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 6. DESEMBER 2003
„Það hló að mér aumingi,“ segir Jón Ara-
son biskup á Hólum þegar hann fær að
skrifta hjá syni sínum Birni (148). Þeir eru
ásamt flokki manna á eftir Daða Guðmunds-
syni í Snóksdal sem er hliðhollur lútersmönn-
um suður í Skálholti. Það er árið 1548 og
Gissur Einarsson biskup er látinn og Jón
Arason ætlar að koma „trúvillingum“ undir
aga og ná völdum á öllu landinu. Og um það
snúast deilurnar sem hafa verið kraumandi
síðustu misseri en eiga eftir að verða blóð-
ugar þegar baráttan um biskupsstólinn syðra
harðnar, deilurnar snúast um völd yfir land-
inu og yfir hugarfari þjóðarinnar, þótt aum sé
um þessar mundir, og þær snúast um þennan
mann sem skriftar hjá syni sínum á meðan
hann herjar á lúterskan prest og segir ástæð-
una vera þessa: „Það hló að mér aumingi.“
Hann er hégómlegur og of stoltur til þess að
geta kyngt sakleysislegri ertni bændaskríls-
ins. Hann er vanur að húðstrýkja lýðinn og
berja fyrir minnstu sakir. Og hann veit að það
er ekki stórmannlegt og hæfir ekki trúar-
leiðtoga. „Ég er hatursfullur maður og hefni-
gjarn,“ segir hann við son sinn sem hrekkur
við og hvíslar: „Herra, þetta get ég ekki
hlustað á.“ En Jón Arason þarf syndaaflausn.
Og hann þarf svör því hann efast um að hann
sé á réttri leið, hann efast um að Drottinn sé
með sér: „Er það vilji Drottins að nýr siður
komist á í landinu?“ (149)
Í skáldsögu sinni Öxinni og jörðinni tekst
Ólafi Gunnarssyni ekki aðeins að gera þessa
450 ára gömlu sagnfræði, sem allir þekkja
meira og minna, að frábærri skemmtilesningu
heldur einnig að hleypa lífi í persónur hennar
sem eru löngu orðnar að stirðnuðum goðsögn-
um í minni þjóðarinnar, honum tekst að gera
þær að fólki af holdi og blóði. Jón Arason er
ekki aðeins hinn staðfasti trúmaður sem berst
með kross og Biblíu að vopni gegn ofurvaldi
erlends konungs, sem vill ræna landsmenn
bjargræðinu, heldur er hann samsettur,
breyskur maður; yfirgangsmaður, obeldis-
maður, valdagírugur hrokagikkur og um leið
væminn barnakarl og feimið og hörundsárt
skáld; hann er allt í senn klókur stjórnmála-
maður, hikandi löðurmenni, hættulegur
glæframaður og óhaggandi trúmaður.
Í Jóni takast á andstæður heiðni og kristni,
sem einkenna tíma hans fyrst og fremst, þess
miðaldasamfélags, sem hér varð til á fyrstu
öldum byggðar og lýst er í Íslendingasögum,
og þess kristna samfélags sem fram eftir öld-
um tókst hægt og illa að koma á fót. Lýsing
Ólafs á þessu mærasamfélagi, sem virðist á
góðri leið með að leysast upp, er breið, sann-
færandi og áhugaverð. Og hún hefur aug-
ljósar skírskotanir til samtíma okkar í upphafi
21. aldar.
Trúarleg sundurþykkja, persónulegur
krytur eða heimska stoltsins
Ólafur fylgir sögulegum atburðum í öllum
megindráttum, en eins og prestur einn kemst
að orði í bókinni þá þrífst góð saga „ekki á
einni saman smásmygli þótt nákvæmni beri
vissulega ekki að forsmá, heldur þeim anda
sem sögumaður megnar að leggja til“ (122).
Þetta er eina skáldskaparfræðin sem orðuð er
í bókinni og á vel við því það er ekki síst andi
frásagnarinnar sem birtir túlkun höfundar og
afstöðu til þeirra atburða sem hann fjallar
um. Tónninn er sleginn þegar í upphafi. Ung-
ur maður kemur sprengríðandi í Skálholt.
Hann er á flótta undan Erlendi Þorvarðarsyni
lögmanni sunnan og austan á landinu. Í ljós
kemur að lögmaðurinn, sem er þekktur of-
beldismaður og morðingi, heldur drengnum
og sautján ára systur hans í hálfgerðri gísl-
ingu á hjáleigubýli á jörð sinni en hann girnist
stúlkuna. Gizur biskup lofar drengnum að fá
þau laus enda hafi hann tak á lögmanninum
sem hann hefur átt í jarðadeilum við um tíma.
En áður en Gizur fær nokkuð að gert er Er-
lendur búinn að nauðga stúlkunni og drepa
þau systkin bæði. Því næst mætir hann til
biskups og vill leita sátta í jarðadeilum þeirra.
Biskupi virðist hann óvenju sáttfús en kemst
að því að lögmaðurinn er kominn til að reyna
að svíkja hann og pretta eins og vanalega. Og
Erlendur vill í þokkabót fá að skrifta. Biskup
samþykkir það en þegar hann heyrir hrotta-
leg víg systkinanna og nauðgunina, sem hafði
þar að auki farið fram í kirkju, þá neitar hann
að veita lögmanninum aflausn og segist setja
hann í bann. Erlendur bendir á að Gizur hafi
ekkert vald til þess í hinum nýja sið; hann
hreytir ókvæðisorðum í biskupinn og segist
ekki eiga í vandræðum með að leita annað um
aflausn synda sinna. Í fyrstu köflum bók-
arinnar fær lesandinn þannig smám saman að
vita að samfélag siðskiptatímans er markað af
lögleysu, ólifnaði og illdeilum sem virðast
miklu fremur snúast um veraldlega hluti en
trúarlega. Og frá því öllu er sagt í hlutlægum
frásagnarstíl að hætti Íslendingasagna þar
sem höfundur gefur aldrei upp skoðun sína
beinum orðum þótt hann eigi sínar málpípur
sem útskýra og dæma; umfram allt er frá-
sögninni sjálfri falið að afhjúpa fáránleikann
sem atburðarásin að mörgu leyti lýsir.
Jón Arason hafði gert sátt við Gizur Ein-
arsson en bíður þess aðeins að hann drepist
svo hann geti yfirtekið biskupsstólinn í Skál-
holti og sett son sinn Björn í embættið. Jón er
hataður af fátækum almúganum enda fer
hann ránshendi um hús hans, lemur hann og
svívirðir þegar svo ber undir. Hann segist
vilja þjóna þessari þjóð og verja hana fyrir er-
lendu valdi en afstaða hans til þess valds og
eigin stjórnsýsla er geðþóttaleg. Þegar einn
af ráðsmönnum hans bendir á að kannski hagi
hann seglum eftir vindi í samskiptum við kon-
ung þá þvertekur hann fyrir það en segir þá
Hólamenn vera slæga sem höggorma og
skríða í skjóli þess (113). Konungur telur Jón
vera „í fasi eins og þeir menn sem eiga að
ráða fyrir þjóðum“ (125) og er fullljóst að
honum verði að víkja frá ef Danir eigi að geta
nýtt sér auð landsins sem felst í brennisteini
og skreið sem seld eru til Evrópu. Og bæði
Hólafeðgum og lútersmönnum er það ljóst að
deilurnar í landinu snúast ekki um trú heldur
fyrst og fremst skreið og frelsi þjóðarinnar til
þess að haga sínum málum eftir eigin höfði.
Og hvorumtveggju er ljóst að þeir þurfi að
sameinast til þess að geta barist fyrir frels-
inu. En hvorugir vilja ganga í lið hinna.
Ástæðurnar eru trúarlegar, og þó ekki. Fall
Jóns Arasonar á upptök sín í Sauðafellsför
þar sem hann ásamt sonum sínum tveim,
Birni og Ara, ætlar að fara að Daða Guð-
mundssyni sem hafði verið falið af konungi að
handtaka Jón. Hólafeðgar eru fáliðaðir í ferð-
inni og Daði yfirbugar þá. Eins og landsmenn
allir óttast lútersmenn og danskir embætt-
ismenn Jón svo mikið að þeir hætta ekki á að
bíða heilan vetur eftir að Alþingi komi saman
til að dæma í sök þeirra feðga og skera svo úr
að „öxin og jörðin geymi þá best“, eins og
frægt er. Kvöldið fyrir aftökuna hittast þeir
feðgar í seinasta sinn og Ari spyr föður sinn
hvers vegna þeir hefðu riðið að Sauðafelli,
hann hafi aldrei fengið botn í það. Jón út-
skýrir að von hefði verið á erlendum her frá
Þýskalandi að herja fyrir Hólamenn gegn
Dönum og Daði hefði átt skreiðina sem þurfti
til þess að kosta þann hernað. Þessu trúir
Jón, en synina grunar að það sé blekking;
Björn hugsar með sér: „Að erlendur her komi
til landsins að herja fyrir Hólamenn var held-
ur ósennilegt og líklega hafði förin að Sauða-
felli fremur verið sprottin af stolti föður hans
sem vildi ná Daða undir sinn aga, heldur en í
landsins þágu“ (297).
Niðurstaða sögunnar er því engan veginn
einhlít. Að einhverju leyti var hin trúarlega
sundurþykkja ástæða þess að þjóðin afsalaði
sér nær öllum landsréttindum um miðja sext-
ándu öld, að einhverju leyti var það persónu-
legum kryt að kenna og að einhverju leyti
heimsku stoltsins hjá æðstu valdamönnum.
Sigraðir sigurvegarar
Fjölmargar persónur eru eftirminnilegar
úr sögunni. Síra Marteinn Einarsson fylgir
henni frá upphafi til enda. Hann kemur fram í
byrjun sögu sem málari í Skálholti. Hann er
að teikna titilsíðu sem prýtt gæti Biblíuna
þegar hún kæmi öll út á íslensku og mynd-
irnar eiga að lýsa hetjusögu siðbreytingarinn-
ar sunnanlands. En illa gengur að ljúka við
teikningarnar með viðunandi hætti. Og það
verður saga Marteins. Vonir hans og draum-
sýnir rætast ekki. Hann verður biskup í Skál-
holti þegar Gizur fellur frá án þess að hafa
nokkurn metnað til þess starfs. Hann skortir
hörku Gizurar og Jóns, valdafíknina og trúar-
hitann en hann vill Íslandi vel, eins og hann
segir, og lætur glepjast af draumsýn um að
Danir muni tryggja landi og þjóð dýrlega
framtíð: „Háreist híbýli, glæsilegt og menntað
fólk. Upplýstur almúgi, djarfmannleg þjóð!
Hin nýja Evrópa. Ég ætla Íslandi að sitja þar
í öndvegi, Ari! Menntasetur við ströndina sem
jafnast á við Cambridge. Við hættum að vera
afglapar á heimsenda“ (198). Það er Marteinn
sem tekur af skarið með að Hólafeðgar eru
höggnir en hann gerir það frekar af ótta en
sannfæringu. Og það markar fall hans og
hrun skýjaborganna. Hann segir af sér emb-
ætti biskups þegar í ljós kemur að Danir láta
sig ekkert varða um velferð fólksins í landinu.
En hann kemur eigi að síður standandi niður,
kannski vegna þess að hann segir af sér í hinu
háa embætti. Í lok sögu líður honum eins og
sigurvegara þegar hann virðist reyna að telja
sjálfum sér trú um að hann hafi breytt rétt
með því að koma á hreinni trú í landinu.
Börn Jóns Arasonar leika stórt hlutverk í
sögunni, einkum synirnir Ari, Björn og Sig-
urður. Þeir eru líkt og fulltrúar þeirra krafta
sem togast á í föður þeirra. Lögmaðurinn Ari
er hinn klóki stjórnmálamaður sem lætur sér
fátt fyrir brjósti brenna og er raunar efa-
semdamaður í trúmálum, huggar sig við heið-
inn kveðskap á höggstokknum. Síra Björn er
trúmaðurinn og staðfastur fylgismaður föður
síns í hinum gamla sið en Síra Sigurður snýst
gegn Jóni, sakar hann um blindu á sjálfan sig
og stöðu sína í samfélaginu og er sannfærður
um að þeir feðgar eigi að ganga til liðs við lút-
erstrúarmenn og verjast þannig Danakon-
ungi. Kostulegast barna Jóns er þó Þórunn
sem hefur erft hörku föður síns og ofbeld-
ishneigð. Hún er líka rammheiðin og hefði
sómt sér vel sem persóna í Íslendingasögu.
Ef til vill er hún fullklisjukennd sem slík.
Sterkasta mannlýsingin er auðvitað Jón
Arason sjálfur. Ólíkt tveimur öðrum höfund-
um sem skrifað hafa sögulega skáldsögu um
Jón Arason, Torfhildi Hólm og Gunnar Gunn-
arsson, staðfestir Ólafur ekki goðsögnina um
hinn sterka og óhvikula baráttumann. Í Jóni
Arasyni eftir Gunnar Gunnarsson (1930) deyr
trúmaðurinn píslarvættisdauða fyrir baráttu
sína gegn kúgun hins veraldlega valds og
svipuð saga er sögð í Jóni biskupi Arasyni eft-
ir Torfhildi Hólm (1902–1908) þar sem áhersl-
an er aðallega á boðun kristilegs siðgæðis. Í
sögu Ólafs birtist Hólabiskup í raun ekki sem
hinn staðfasti, heili og sterki trúmaður fyrr
en morguninn sem hann gengur að högg-
stokknum í Skálholti. Líkt og Marteinn er
hann einnig í vissum skilningi sigurvegari
þegar upp er staðið, en þeir eru sigraðir sig-
urvegarar.
Ómögulegt að leiðast
Eitt eiga allar þessar sögur um Jón Arason
þó sameiginlegt, þær fjalla með einum eða
öðrum hætti um samtíma höfunda sinna.
Gunnar Gunnarsson stefndi bók sinni um
trúarstyrk Hólabiskups gegn ofríki gegnd-
arlausrar efnishyggju í samtíma sínum, hann
boðaði að einstaklingar tækju ábyrgð og leit-
uðu svara í trúnni. Ólafur boðar ekkert slíkt.
En sagan um viðkvæma stöðu lands og þjóðar
þar sem sjálfstæðið hangir á bláþræði og
valdsmenn deila sín á milli fastir í kreddum
og blindaðir á eigin ábyrgð af heimsku stolti
hefur ákveðinn samhljóm með kaldastríðstím-
anum og stríðstímum síðustu missera. Einnig
hefur hin „nýja Evrópa“, sem Martein dreym-
ir um, kunnuglegan blæ. Það er að vísu auð-
velt að sleppa sér í slíkum túlkunartilraunum
á sögulegum skáldsögum og hugsanlega er
best að leyfa hverjum lesanda fyrir sig að
njóta þess leiks að finna samsvaranir milli
sögu og samtíma.
En hvað sem öllum ytri tengingum líður er
Öxin og jörðin umfram allt vel sögð saga.
Þrátt fyrir langan lestur og kunnuglegt efni
er manni ómögulegt að leiðast.
BREIÐ, SANNFÆRANDI
OG ÁHUGAVERÐ
Morgunblaðið/Kristinn
„Í skáldsögu sinni Öxinni og jörðinni tekst Ólafi Gunnarssyni ekki aðeins að gera þessa 450 ára gömlu sagnfræði, sem allir þekkja meira og minna,
að frábærri skemmtilesningu heldur einnig að hleypa lífi í persónur hennar sem eru löngu orðnar að stirðnuðum goðsögnum í minni þjóðarinnar.“
ÞRÖSTUR HELGASON
SKÁLDSAGA
Öxin og jörðin
JPV-útgáfa. Reykjavík 2003. 366 bls.
ÓLAFUR GUNNARSSON