Lesbók Morgunblaðsins - 03.01.2004, Blaðsíða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 3. JANÚAR 2004
E
f þekkja á þjóðland,“ skrifar
bandaríski blaðamaðurinn og
rithöfundurinn Eric Schlosser,
„verður ásýnd þess í heilu lagi
að vera greinileg.“ Segja má að
þarna birtist í hnitmiðuðu máli
forsenda og drifkraftur nýjustu
bókar hans, Reefer Madness
(Grasæði), en þar leitast höfundurinn við að
svipta hulunni af lítt sýnilegri en viðamikilli
hlið bandarísks þjóðlífs: fjármunaumsvifum og
menningarlífi sem fram fer fjarri opinberri um-
sýslu og eftirliti. Umfjöllunarefni Schlossers,
með öðrum orðum, er tilvist og ör vöxtur þess
sem í töluðu máli er jafnan nefnt „svartur
markaður“, en má líka kalla „neðanjarðarvið-
skipti“ í ljósi þess að nokkur munur er milli
lagalegrar stöðu viðskiptaformanna sem höf-
undur lýsir en það sem þau eiga sameiginlegt
er að vera neðanjarðar, þ.e. lítt áberandi og
gjarnan álitin vafasöm.
Hér beinir Schlosser sjónum að þremur mis-
jafnlega áberandi birtingarmyndum neðan-
jarðarviðskipta, þ.e. framleiðslu, sölu og neyslu
kannabisefna, klámframleiðslu og daglegu lífi
ólöglegra eða réttlítilla mexíkóskra farand-
verkamanna á jarðarberjaekrum Kaliforníu.
Upphæðirnar sem ofantaldar greinar velta eru
háar, og neðanjarðarviðskipti í heild sinni telja
hundruð milljarða dala á ári hverju. Er höfundi
því vel stætt á að tala um „ósýnilegan efnahag“
í þessu sambandi. En þótt málefnin séu áhuga-
verð í sjálfu sér verður lesanda snemma ljóst að
merkingarlegan þunga og raunverulegt mik-
ilvægi þessara „framleiðslugreina“ er að mati
Schlossers hvorki að finna í „annarleika“ eða
sérstöðu þeirra né heldur eiginlegum fjármála-
umsvifum heldur sambandi þeirra við banda-
rískt nútímaþjóðlíf. Höfundur spyr með öðrum
orðum hvað ósýnilegur efnahagur af þessu
tagi, heilt framleiðslukerfi, segir okkur um
langanir, þrár og daglegt líf þegnanna sem
neyta afurðanna af svo miklum krafti.
Skyndibitaland
Auðvelt er að greina tengsl við fyrri bók
Schlossers, Fast Food Nation (Skyndibitaland,
2001), þar sem skyggnst var bak við tjöldin í
einni helstu framleiðslugrein Bandaríkjanna,
skyndibitagerð, og ýmislegt ókræsilegt dregið
fram í dagsljósið sem við kemur framleiðslu- og
viðskiptaháttum stórfyrirtækjanna sem haslað
hafa sér völl á sviðinu (McDonalds o.fl.), al-
mennu hreinlæti í greininni og aðstöðu verka-
fólks í framleiðsluverum og sölustöðum. Í bók-
inni sótti Schlosser þó að háleitara marki en því
að opinbera einvörðungu það sem miður hefur
farið í framleiðslu- og söluferli skyndibitamat-
ar. Bók hans var ætlað, líkt og nýju bókinni, að
vera eins konar menningarsaga þar sem við-
fangsefnið (í þessu tilviki þróun skyndibita og
skyndibitamarkaðarins) er sett í samhengi við
víðtækari breytingar í samfélagsgerðinni.
Schlosser bendir m.a. á að bílaeign í kjölfar
seinna stríðs hafi gegnt mikilvægu hlutverki
því að forsenda skyndibitastaða er hreyfanleiki
fjölskyldueiningarinnar. Að þessu leyti voru
skyndibitastaðir brautryðjendur þeirrar þró-
unar sem riðið hefur yfir Vesturlönd á und-
anförnum áratugum, þ.e. umhverfingu stórra
landskika við borgarmörk í neyslulendur þar
sem kassalaga verslunarmiðstöðvar teygja sig
eins langt og augað eygir.
Ennfremur leitaðist Schlosser við að ljá þeim
rödd sem ekki hafa fengið rúm í samtímavitund
þjóðarinnar og eru í raun hálfgerð olnbogabörn
markaðskerfisins. Í því samhengi er útlent
vinnuafl í forgrunni, farandverkamenn í kjöt-
vinnnsluverksmiðjum sem misvel eru talandi á
ensku og dveljast jafnvel í Bandaríkjunum án
leyfis, þótt ekki sé það algilt, en verða hvort
heldur er að sætta sig við bág kjör. Þannig
seildist höfundur bókarinnar handan gljáfægðs
afgreiðsluborðsins í hamborgarastöðunum og
brá birtu á þá löngu orsakakeðju sem þaðan lá
allt aftur til ferfættra jórturdýra á beit. Var á
þann veg bilið milli sýndar og reyndar, viðtek-
inna hugmynda og illskeyttari veruleika, gert
að einu viðfangsefna bókarinnar.
Konungur klámsins
Sama má segja nýju bókina, Grasæði. Leit-
ast er við að sýna að við hlið þess sem er við-
tekið á almennum eftirspurnarmarkaði má
finna annars konar veruleika sem þrátt fyrir
útskúfun á sér eiginlega og áþreifanlega tilvist,
og nýtur mikilla vinsælda. Í þeim efnum er nóg
að benda á klámmarkaðinn bandaríska sem
orðinn er bæði stærri og arðvænlegri en hefð-
bundnari kvikmyndaframleiðsla á borð við þá
sem kennd er við Hollywood. Hér er þó rétt að
geta þess að samhliða miklum
vexti hafa viðskiptahættir klám-
framleiðenda óðum færst í átt að
dagsljósinu, og löglegrar fram-
talningar, en Schlosser bendir
einmitt á þessa staðreynd. Í bók-
inni er hann einkum að skoða upp-
hafsárin og hvernig „sóðabransi í
bakherbergjum“ umbreyttist í
fyllingu tímans í viðsættanlega
undirdeild í virðulegum stórfyrir-
tækjum. Þessi breyting helst vit-
anlega í hendur við þá afurðaþró-
un sem birtist í framboði
klámefnis á svæðum sem áður
voru óhugsandi (hefðbundnum
bókabúðum, hótelherbergjum,
o.s.frv.) og þótt erfitt sé að segja
til um hvað sé orsök og hvað sé af-
leiðing í atburðarás sem þessari vill höfundur
meina að einn einstaklingur hafi skipt höfuð-
máli í umbreytingunni.
Í umfjöllun sinni um vöxt klámiðnaðarins fer
Schlosser víða. Hann hefur sögu sína skömmu
eftir aldamótin þar síðustu þegar barátta sið-
gæðisvarða gegn klámvarningi og djörfum
myndum af ýmsu tagi fór fram á öðrum víg-
stöðvum en nú til dags. Bent er til dæmis á fylk-
ingar glöggra póstþjónustustarfsmanna um
borð í hraðlestum sem gerðu sitt besta til að
finna og gera upptækar vafasamar vörur sem
sendar voru borga eða fylkja á milli. Lög voru
afdráttarlaus – eða um þau var a.m.k. ekki deilt
– á þessum tíma og breið samstaða var um að
almenning skyldi vernda.
Framleiðsla klámefnis og markaðssetning
var hins vegar um langt skeið óskipulögð og
burðarstólpinn í kafla Schlossers er frásögn af
framkomu Reubens Sturmans, minniháttar at-
vinnurekanda frá Cleveland sem ekki lét mikið
yfir sér en sá vaxtarbrodd á þessu sviði, bretti
upp ermarnar og tók til hendinni við að skipu-
leggja dreifingu og framleiðslu efnisins. Á fá-
einum árum hafði hann svo gott sem tekið yfir
markaðinn og innleitt nútímalega viðskipta-
hætti. Svo nútímalegar voru aðferðir Sturmans
reyndar að á köflum virðist þar hafa verið á
ferðinni lærimeistari Enron-viðskiptajöfranna
illræmdu; hann skapaði endalaus undirsátufyr-
irtæki og deildir sem höfuðstöðvar áttu á fjar-
lægum slóðum þótt í raun væru þau ekki til,
pappírsfyrirtæki sem áttu hlut í öðrum papp-
írsfyrirtækjum, og stjórnir sem voru oftar en
ekki „kosnar“ með þeim hætti að Sturman
valdi nöfn af handahófi úr símaskrám.
Pappírsslóðinni var að sjálfsögðu ætlað að
fjarlæga rekstur fyrirtækjanna frá persónu
Sturmans sjálfs, og gekk það svo vel, slóðin var
svo löng og óskiljanleg, að skattrannsóknar-
stofan bandaríska varði rúmum áratugi í að
greiða úr flækjunni áður nokkurn botn var
hægt að finna á starfseminni. Að lokum, líkt og
með Al Capone, var Sturman stungið í fangelsi
fyrir skattsvik eftir að hafa borið sigur úr být-
um í ótal velsæmis-kærumálum. Schlosser nýt-
ur þess bersýnilega að draga upp mynd af því
hvernig Sturman tókst að leika lausum hala um
margra áratuga skeið þrátt fyrir ýtrustu til-
raunir lögregluyfirvalda til að koma honum bak
við lás og slá, og kaflinn sjálfur er áhugaverður
hvað varðar nákvæma lýsingu á innviðum hag-
kerfisins umhverfis framleiðslu af þessu tagi.
Frásögnin er líka ágætt dæmi um þá aðferð
Schlossers að ramma stærri frásögn inn í lífs-
hlaup einstaklings. Hér stendur Sturman fyrir
iðnaðinn sem hann átti stóran þátt í að skapa en
saga hans verður líka saga mikilla
samfélagslegra umbyltinga sem
breyttu lífsviðhorfi almennings á
róttækan hátt. Vitundar- og vel-
sæmisverðir eiga nú víða undir
högg að sækja. Helst er það
reyndar í Bandaríkjunum sem
málstaður þeirra er enn einn af
mótandi þáttum þjóðlífsins, og
stjórnmálamenn eru að umtals-
verðu leyti samferðamenn slíkra
siðgæðishreyfinga. Gjarnan
reyndar af hentisemi frekar en
hugsjón. Og það sem einna helst
vantar í umfjöllun Schlossers
tengist þeirri sérkennilegu mót-
sögn að í landi þar sem sjón-
varpspredikarar hóta siðleysingj-
um vítisvist á öldum ljósvakans,
og hafa mótandi áhrif á skoðanir og ákvarðanir
valdamikilla stjórnmálamannna, er einnig að
finna stærsta markað og framleiðslubú klám-
efnis í heiminum. Púrítanisminn ræður ríkjum
á daginn en siðlaust jafnrétti neyslunnar tekur
við með kvöldhúminu. Schlosser forðast einnig
eldfimar hliðar viðfangsefnisins, s.s. spurning-
ar um skilgreiningu á klámi, kynjamisrétti og
kynímyndir. Hugsanlega má segja að slík mál-
efni liggi handan umfjöllunar um viðskiptahlið-
ar framleiðslugreinarinnar, en í raun er svo
ekki. Spurningar um eðli vörunnar, félagslegar
ástæður og forsendur eftirspurnarinnar, og af-
leiðingar þess að henni sé svalað án frekari
málalenginga, tengjast óhjákvæmilega grunn-
inum sem markaðurinn hvílir á.
Við hlið megin-
straumsins
Enda þótt illt orð kunni að fylgja fram-
leiðsluvörum sem bjóðast á leynilegum mark-
aði undirheimaviðskipta byggist tilvist hans á
flóknu en órjúfanlegu sambandi við megin-
strauminn. Þannig er undiralda almenns
neyslumynsturs og forréttinda nútímalífs
dregin fram í bók Schlossers með því að beina
sjónum að spegilmynd nokkurra mikilvægra
neyslusviða; klámiðnaðurinn verður í þessum
skilningi eins konar öfguð og öfugsnúin speg-
ilmynd Hollywood og ljómans sem hvílir yfir
framleiðsluafurðum draumaverksmiðjunnar;
kannabisneytandinn verður líkt og glæpsam-
legur tvíburi þeirra sem neyta löglegra og auð-
fenginna vímugjafa á borð við áfengi og tóbak.
Mörkin sem í þessu tilviki skilja á milli lög-
legrar og ólöglegrar neyslu eru ekki endilega
ljós eða rökleg, en jafnan afdrifarík fyrir þá
sem staðsetja sig öfugum megin við þau.
Kafli Schlossers um kannabismál er stútfull-
ur af hryllingssögum um embættisbákn sem
bókstaflega hefur misst vitið og ofsækir og
eyðileggur líf fjölda fólks fyrir litlar sakir. Ævi-
langir fangelsisdómar eru felldir á allt að því
handahófskenndan máta, dómsmál sótt og lög
sett af pólitískri hentisemi, fasteignir gerðar
upptækar og réttarkerfið og fangelsi yfirfyllt
af fólki sem þangað á ekkert erindi. Schlosser
bendir á að „dópstríðið“ sem gjarnan er kennt
við Ronald Reagan sé því ekki háð á fjarlægum
slóðum gegn valdamiklum eiturlyfjahringjum
heldur inni á bandarískum heimilum og gegn
ósköp venjulegu fólki.
Kafli þessi, kraftmikill sem hann þó er, skilur
sig ekki frá viðamiklum útgáfulista sem til er
um málefnið. Lærðir og leikir hafa um árabil
bent á hversu ólíklegt kúgunarstríð stjórn-
valda sé til árangurs á þessu sviði, og að langir
fangelsisdómar fyrir jónusnark séu ekki ein-
vörðungu úr takti við réttarkerfi annarra vest-
rænna þjóða heldur stríði dómskerfið að þessu
leyti gegn vilja bandarísks almennings. Styrk-
ur Schlossers í kaflanum er kannski helst að
honum tekst að skapa yfirbragð rússíbanaferð-
ar þar sem lesandanum er velt fram og til baka
í hraðferð í gegnum ríflega aldarlanga sögu
lagasetninga, pólitískra bragða og hugmynda-
legrar innrætingar. Og að hætti Schlossers er
saga þessi framsett á aðgengilegan og skýran
máta. Áhrif kaflans eru heldur ekki ósvipuð því
að stíga út úr vagninum eftir harðsvíraða rússí-
banaferð: maður á bágt með að leggja fullan
trúnað á reynsluna og ekki er laust við óbragð í
munninum og væga ógleði.
Jarðarberjaekrur
Kaflinn um farandverkamennina er stuttur,
ekki nema um 30 blaðsíður, en gegnir þó tákn-
rænu hlutverki sem miðjukafli bókarinnar, og
eins konar siðferðisleg afrétting þess sem á
undan kemur og fer á eftir. Þarna er höfund-
urinn að benda á vandamál sem virðast knýj-
andi en hefur þó ekki sama æsilega yfirbragð
og önnur viðfangsefni bókarinnar. Þannig gef-
ur uppstilling efnisins kost á samanburði við
þau, og reynist frásögn Schlossers af réttinda-
lausum farandverkamönnum ótvíræður áfellis-
dómur yfir samfélagi þar sem öfgafullir hræsn-
arar fangelsa fólk fyrir klám- og
kannabisframleiðslu en horfa fram hjá nútíma-
þrælahaldi á ökrum stórfyrirtækjanna.
Að vissu leyti uppfyllir farandverkamaður-
inn hér sambærilegt hlutverk og „brjálaða kon-
an á háaloftinu“ gerði í breskum bókmenntum
nítjándu aldar. Hliðsetta, þaggaða og týnda
konan var þar eins konar táknmynd og fórn-
arlamb samfélagslegra mótsagna og niður-
bældrar sektar; henni var komið fyrir á hljóð-
látum stað því ekki var ráðlegt að koma henni
fyrir kattarnef, hún tók jú á sig sameiginlega
sekt heimsveldis í útþenslu. Sama gerir ólög-
legi farandverkamaðurinn: hann er lifandi birt-
ingarmynd mótsagnanna sem felast í hinu
frjálsa markaðskerfi. En í bókmenntunum var
aldrei hægt að þagga að fullu niður í konunni á
háaloftinu, og í riti Schlossers er sýnt að sama
gildir um útlenda starfskraftinn sem þrátt fyrir
misjafnar aðstæður í heimsveldinu bandaríska
reynist útsjónarsamur og óþreytandi í tilraun-
um til að bæta hlutskipti sitt.
(Ó)lögleg neysla
Framleiðsla á marijúana, klámefni og jarð-
arberjum virðist í fyrstu eiga fátt sameiginlegt
en í bók Schlossers er þráður spunninn á milli
þessara ólíku viðfangsefna því öll gefa þau inn-
sýn í umsvif sem eiga sér stað dag hvern á bak
við tjöldin í bandarísku þjóðlífi. Umsvif þessi
vekja spurningar um eðli markaðssamfélags,
mörk og takmarkanir frelsishugtaksins og
tengsla ríkisvalds við minnihlutahópa og við-
skiptaheiminn. Líkt og Schlosser bendir
snemma á í bók sinni búa fá hugtök yfir sam-
bærilegum helgileik og upphöfnum ósnertan-
leika í huga bandarísku þjóðarinnar og „frelsi“.
Lengi má leita áður en nokkur er fundinn í
„landi frelsisins“ sem telur sig andsnúinn frelsi.
Spurningin sem þó er erfiðara að svara, líkt og
Schlosser bendir á, er handa hverjum er frels-
ið? Frelsi launþega eða atvinnuveitanda, al-
mennings eða fyrirtækja, neytenda eða fram-
leiðenda? Meirihlutans eða minnihlutans?
„Auðvelt er að upphefja frelsi sem óeiginlegt
hugtak eða hugsjón,“ skrifar Schlosser, „en
raunsannri fylgni við hugsjónina er ómögulegt
að ná fram. Óheft frelsi afmarkaðs hóps þýðir
óhjákvæmilega frelsisskerðingu annars hóps“.
Í bók sinni um Grasæðið bendir Schlosser á
hversu auðveldlega frelsishugtakið verður að
áróðurstæki í höndum valdamikilla hagsmuna-
hópa og hversu nauðsynlegt er að líta handan
yfirborðsins, handan veruleikans sem teflt er
fram af þessum sömu hópum, til að sjá sam-
félagið eins og það er í raun og veru: uppfullt af
mótsögnum og harmleikjum.
KLÁM, KANNABIS OG
FARANDVERKAMENN
Reefer Madness nefnist bók eftir Eric Schlosser, hinn
sama og skrifaði Fast Food Nation. Í nýju bókinni
fjallar höfundur um svarta markaðinn í Banda–
ríkjunum þar sem höndlað er með eiturlyf, klám,
ólöglegt vinnuafl og fleira, hvað þetta hagkerfi
segir okkur um langanir, þrár og daglegt líf þegn-
anna sem neyta afurðanna af svo miklum krafti.
Höfundur leggur stund á doktorsnám
í bókmenntum í Bandaríkjunum.
E F T I R B J Ö R N Þ Ó R V I L H J Á L M S S O N
Eric Schlosser