Lesbók Morgunblaðsins - 08.05.2004, Blaðsíða 9

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 8. MAÍ 2004 9
umheiminum. Og hér er það Ari sem lokar
Betu inni, – ekki síst til að tryggja henni
frelsi.
Er á líður leikritið renna saman æfing og
veruleiki; þegar Ari slasast vill hann ekki fyrir
nokkra muni að farið sé með sig á sjúkrahús
enda er meiri hætta í því fólgin að yfirgefa
byrgið en afbera smáskeinu með bólgu í fæti.
Þau heyra hávaða fyrir utan og Ari er við öllu
búinn: „í okkar sitúasjón er ekkert til lengur
sem heitir morð … það orð er afmáð úr orða-
safninu … það er ekkert til nema sjálfsvörn.“
(52) Nemandi Betu, Lilja, brýst inn í byrgið og
reynir að fá þau upp á yfirborðið en þá er ekki
nema um eitt að ræða, grípa til byssunnar – í
sjálfsvörn, auðvitað. Nema það sé réttara að
kalla þetta „fyrirbyggjandi stríð“? Í kjölfarið
kemur þessi magnaða setning Betu: „Nú getur
ekkert bjargað okkur nema sprengjan.“ (67)
Skáldsagan Leigjandinn var þegar í upphafi
túlkuð sem allegoría eða dæmisaga um banda-
ríska herinn á Miðnesheiði.4 Bókin átti að
spegla sálarástand þeirra sem venjast á það að
vera undir verndarvæng, verða ósjálfstæðir í
afstöðu sinni vegna þess að öll ábyrgð er frá
þeim tekin. Eða með öðrum orðum: sálarlíf ís-
lensku þjóðarinnar, hins almenna borgara sem
býr í skjóli bandaríska hersins. Leigjandinn í
sögunni var samkvæmt þessum skilningi hold-
gervingur bandaríska setuliðsins. Auðvitað er
hægt að túlka Leigjandann sem ádeilu á her-
inn á Miðnesheiði, ádeilu á kúgun kvenna,
innilokun þeirra á heimilum og þar fram eftir
götum. Sagan er vissulega nátengd hugsunar-
hætti kalda stríðsins á sjöunda áratugnum,
blindri trú á framfarir og hernaðarhyggju. En
það er líka hægt að lesa hana með nýjum
hætti á nýjum tímum og írónía og gróteska
Leigjandans vísa nú í nýjan veruleika í nýrri
Evrópu – nýjum heimi. Það er hægt að lesa
söguna sem harða ádeilu á nútímasamfélag í
upphafi 21. aldarinnar, ekki aðeins á hið ís-
lenska heldur á þá paranoju sem ríkir í vest-
rænni menningu, óttann við hið óþekkta,
hryðjuverkaógn og við útlendinga.5
Á sama hátt er óhætt að segja að, líkt og
Leigjandinn, sé Lokaæfing margslungið verk.
Hún er ekki dæmisaga eða einföld ádeila á
vígbúnaðarkapphlaupið og kúgun kvenna.
Bæði verkin eru gagnrýni á þann hugsunar-
hátt sem ríkir á Vesturlöndum og byggist á
óttanum við aðra, óttanum við umhverfið.
Baráttan við okkur sjálf
„Ég er búinn að byggja fullkomnasta kjarn-
orkubyrgi á Íslandi – áreiðanlega eina kjarn-
orkubyrgið sem er 100% öruggt,“ segir Ari í
leikritinu (38). Þrá eftir öryggi er að mínu viti
lykillinn að túlkun leikritsins, á sama hátt og
„Maður er svo öryggislaus“ er lykilsetning í
Leigjandanum. Þrá Ara eftir öryggi lýsir
óskynsömum ótta við fólk: paranoju eða of-
sóknarkennd. Paranoja6 einkennist í stuttu
máli aðallega af ranghugmyndum um ofsóknir
á hendur sér þar sem viðkomandi rangtúlkar
með sjúklegum hætti samband sitt við annað
fólk og finnst eins og allir séu að fyljgast með
sér. Því má svo bæta við að Sigmund Freud
hélt því fram að hjá viðkvæmu og næmu fólki
gætu einkenni paranojunnar brotist þannig
fram að maðurinn viðurkenndi ekki í meðvit-
undinni eigin misbresti og vantraust á sjálfum
sér heldur varpaði þeim á umhverfið, – eignaði
öðrum þessar kenndir.7 Franski sálkönnuður-
inn Lacan taldi síðan að paranojan væri fyrir
hendi í sálarlífi hvers manns – mismunandi
svæsin þó.8
En þessi ótti við umhverfið er þegar allt
kemur til alls ótti við okkur sjálf. Júlía Krist-
eva setti fyrir nokkru fram kenningar um sál-
fræðilega og félagslega stöðu Vesturlandabúa í
lok 20. aldar9 og fjallaði um afstöðu manna til
útlendinga á ýmsum tímum og í ýmsum sam-
félögum. Hún vísar þar m.a. til kenninga
Freuds um að á ákveðnu stigi frumbernsku
varpar barnið því sem það upplifir sem hættu-
legt og óþægilegt yfir á framandi og demón-
ískan tvífara og eignar honum þessar kenndir.
Um leið verður tvífarinn ógnvekjandi. Krist-
eva heldur því fram að í afstöðu Vesturlanda-
búa til útlendinga eigi það sama sér stað. Við
vörpum óþægilegum kenndum frá okkur,
kenndum sem við höfum bælt í dulvitundinni
og viljum ekki kannast við – enda yrði sam-
félagið harla skrautlegt ef þeim kenndum yrði
sleppt lausum – og eignum þær útlendingum.
Þar með förum við að upplifa þá sem ógn.
Baráttan við útlendinga er því barátta við okk-
ar eigin dulvitund.
Lokaæfingar, neðanjarðarbyrgi,
fyrirbyggjandi stríð
Hið óttalega kemur þannig ekki að utan
heldur að innan. Við vörpum því sem við ótt-
umst á umhverfið, – á útlendinga, segir Júlía
Kristeva. Við hötum dulvitund okkar eins og
hún birtist sem fólk af öðrum kynþáttum,
öfgamúslimar, rússnesk mafía, hryðjuverka-
menn og þar fram eftir götum. Við hötum út-
lendinginn í sjálfum okkur af því að við þekkj-
um hann ekki og ekkert er eins hættulegt nú
um stundir og þetta hatur.
Í stuttu máli má segja að í Lokaæfingu – og
Leigjandanum einnig – sé því lýst hvernig
eðlileg mynstur sálsýkinnar breytast í sálsjúk
viðmið; hvernig ótryggum mörkum sálarlífsins
er varpað á umhverfið og verða þannig ekki
aðeins að neðanjarðarbyrgjum og landamær-
um heldur líka járntjöldum, varnarbandalög-
um og fyrirbyggjandi stríðum. Að ógleymdum
lokaæfingum af ýmsu tagi.
Neðanmálsgreinar
1 Svava Jakobsdóttir: Lokaæfing. Rvík 1983, 67. (Hér
eftir vitnað til blaðsíðutals verksins innan sviga.)
2 Sama: Leigjandinn. Rvík 1969. (Hér eftir vitnað til
blaðsíðutals verksins innan sviga.)
3 Þessa kenningu setti George W. Bush fram eftir árás-
irnar á Bandaríkin hinn 11. september 2001.
4 Njörður P. Njarðvík gerir mjög góða grein fyrir þess-
ari túlkun í grein frá árinu 1971. Sjá: Njörður P. Njarðvík:
„Undir verndarvæng“, Afmælisrit til Steingríms J. Þor-
steinssonar. Rvík 1971, 118.
5 Ég geri nánari grein fyrir þessari túlkun í grein minni
„Maður er svo öryggislaus“, Tímarit Máls og menningar
3/1995, 104–14.
6 Michael Gelder, Dennis Gath, Richard Mayou: Oxford
Textbook of Psychiatry. 2. útg. Oxford 1989, 324–28.
7 Sigmund Freud: „PsychoAnalytic Notes on an Auto-
biographical Account of a Case of Paranoia“, The Stand-
ard Edition of the Complete Psychological Works of Sig-
mund Freud XII. London 1968, bls. 9–82.
8 Bice Benvenuto & Roger Kennedy: The Works of Jacq-
ues Lacan. London 1986, bls. 47–62; Svein Haugsgjerd:
Jacques Lacan og psykoanalysen. Osló 1986, bls. 16–17;
Anika Lemaire: Jacques Lacan. London 1977, bls. 176–8.
9 Julia Kristeva: Etrangers à nous mêmes. Hér er
stuðst við sænska þýðingu: Främlingar för os själva.
Malmö 1991, einkum 191–200.
Ljósmynd/Jóhanna Ólafsdóttir
Sigurður Karlsson og Edda Þórarinsdóttir í hlutverkum Ara og Betu í uppfærslu Þjóðleikhússins á
Lokaæfingu 1983. Ari hefur búið þau kirfilega undir stundina þegar sprengjan fellur.
Höfundur er bókmenntafræðingur.
menningar og hvernig höfundar tjá sköpun
sína og meðvituð sem ómeðvituð boð á mörg-
um plönum.
Þriðja markmið námskeiðsins var að benda
á að samhengi samfélagsþátta og persónu-
aðstæðna er samofið og það er ekki auðvelt,
og jafnvel ekki hægt, að læra um það ein-
göngu af fræðibókum. Dæmi um efni sem
nemendur hafa skoðað er Kaldaljós Vigdísar
Grímsdóttur. Þar skipta náttúruaðstæður og
samfélagsaðstæður jafnt sem persónuþættir
sköpum fyrir mannleg örlög. Önnur bók henn-
ar Ég heiti Ísbjörg – ég er ljón speglar innri
fjölskyldusamskipti og ógnir markaleysisins,
sifjaspell. Í Sjálfstæðu fólki og Sölku Völku
sjáum við umfjöllun um brengluð fjölskyldu-
tengsl. Þar er brot á velsæmismörkum sett í
þannig félagslegt og samfélagslegt samhengi
að það verður nánast eðlilegt, alla vega skilj-
anlegt. Tryggvi Emilssson færir okkur innsýn
í forsendur verkalýðsbaráttu. Í bók Þorsteins
frá Hamri Smaladrengurinn og húsfreyjan á
Bjargi fylgjum við magnaðri lýsingu á fyrri
lífsháttum og mannlegum örlögum. Þórubæk-
ur Ragnheiðar Jónsdóttur og fágæt umfjöllun
Dagnýjar Kristjánsdóttur í doktorstitgerðinni
Kona verður til veita skilning á þunglyndi,
kynjun, sjálfsmynd og samfélagsstöðu. Engl-
ar alheimsins eftir Einar Má Guðmundsson
var verk sem vakti nemendur til ögrandi um-
ræðu um afstæð mörk heilbrigðis og frávika.
Svona mætti lengi telja því í óþrjótandi lindir
er að leita.
Og í fjórða lagi vildum við undirstrika að
tungumálið og tjáskiptaskilningur er aðaltæk-
ið í meðferðarvinnu. Við getum lært góða ís-
lensku, náð taki á tungunni með því að lesa
vandaðan texta. Guðni Elísson, lektor í bók-
menntafræði, sagði í viðtali hér í Lesbókinni
síðastliðið haust að aukin færni okkar í er-
lendum tungumálum sé á sinn hátt ógnun við
íslenska tungu. Ég fann þetta vel sjálf fyrst
eftir heimkomu eftir átta ára dvöl í Svíþjóð.
Eftir margra ára háskólanám og óteljandi rit-
gerðasmíðar á erlendu máli fór skrýtin setn-
ingaskipan og misbeiting orða og orðtaka að
læðast inn.
Í félagsráðgjöf þurfum við að hafa góð tök
á íslensku máli af tveimur ástæðum: Fé-
lagsráðgjafar þurfa að skrifa sögu fólks, lýsa
aðstæðum og reynslu bæði til greiningar, úr-
ræða og stundum ákvarðanatöku.
Þeir þurfa líka oft að rita vandasöm bréf
bæði til skjólstæðinga, samstarfsfólks og
stofnana. Meðferð málsins, framsetningin og
tónninn getur haft áhrif á sjálfa niðurstöðuna
og er þannig tæki sem mikilvægt er að beita
meðvitað og marvisst. Hin ástæðan fyrir
áherslu á tungumálið og lestur til að efla
leikni í munnlegri beitingu er mikilvægi þess í
sjálfri meðferðarvinnunni.
Þann þátt kennum við meðal annars í við-
talstækni, sem er hluti af fræðilega náminu,
og með starfsþjálfun á vettvangi. Í viðtölum
getur orðaval og tilfinning fyrir tímasetningu
og raddblæ eða áherslum orða skipt sköpum
um hvernig til tekst með traust og tengsla-
myndun.
Í nútímameðferðarfræðum er megináhersla
á málið sem tæki. Það er aðaltækið í samsmíð
félagsráðgjafa og skjólstæðings á nýjum veru-
leika. Í póstmódernískum anda er enginn einn
veruleiki eða fyrirfram gefnar lausnir til held-
ur framkallar samsköpunarferlið lausnir háð
forsendum og skilningi sem þróast og breytist
í meðferðarsamræðunni. Hugmyndin um
manneskjuna sem viðfang víkur fyrir sam-
virkni tveggja gerenda.
Í þessu sambandi má nefna að við þurfum
líka að geta beitt okkur eða leikið á mörgum
plönum og geta talað sama mál og skjólstæð-
ingarnir. Annað, skylt fagsiðfræðilegt lögmál
félagsráðgjafar er að „vera þar sem skjól-
stæðingurinn er“. Í því felst að fara ekki
hraðar en hann og tala ekki út frá öðrum for-
sendum en hans. Ef við til dæmis komum
ekki úr sama samfélagsgrunni og skjólstæð-
ingurinn, erum á öðrum aldri eða tilheyrum
öðrum menningarkima en hann, þurfum við
að hafa í huga að orð hafa mismunandi vísun
og merkingu háð þessum þáttum. Bók-
menntaverk endurspegla öll þessi blæbrigði á
þann hátt sem ekki verður kenndur með
fræðilegum eða tæknilegum aðferðum einum
sér.“
Betri tunga, betri félagsráðgjafar
Námskeiðið hefur þannig ekki síst miðað að
því að þjálfa nemendur í að nota tunguna en
að skilja eðli manneskjunnar og samfélagsins?
„Félagsráðgjafar þurfa að hafa öll þessi
tæki í „verkfærakistu“ sinni. Við veitum nem-
endum grunnþekkingu og vissa æfingu í að
beita þeim en sjálfir þurfa þeir stöðugt að
slípa mál sitt, efla blæbrigðaríkt tungutak og
þroska með sér meðvitaða beitingu orða,
orðasambanda og hugtaka. Þessi færni er að
hluta nánast eins og meðfædd hjá mörgum en
það er ekki vafamál að nemendur sem lesa
bókmenntir, skáldsögur, leikrit og ljóð ná að
þjálfa þessa færni betur en aðrir og það gerir
þá að betri félagsráðgjöfum.“ Morgunblaðið/Ásdís
„Til þess að geta notið bókmennta og nýtt upplifunina í þágu meðferðarstarfs þurfum við að læra
að lesa og túlka bókmenntir,“ segir Sigrún Júlíusdóttir, prófessor í félagsráðgjöf. throstur@mbl.is