Lesbók Morgunblaðsins - 08.05.2004, Síða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 8. MAÍ 2004
Þ
egar ókunnur höfundur stakk nið-
ur stíl sínum, sennilega laust fyr-
ir 1270,1 og hóf að rita hið stór-
brotna bókmenntaverk,
Brennu-Njáls sögu, hefur sá
maður augljóslega verið vel und-
ir það búinn á margan hátt og
skort ekki vætta þess er til
þurfti. Eitt af því voru haldgóðar heimildir um
ættir manna og uppruna, ásamt tengdum at-
burðum, svo og landnámum og búsetu. Það var
nauðsynlegur grunnur til að byggja á sögusvið
og skapa frásögnum trúverðugan ramma og
’rétt’ aðhald. Fyrir og á ritunartíma Njálu hefur
slíkar upplýsingar helst verið að finna í ætt-
artöluriti sem við köllum nú Frumlandnámu og
síðar í svokallaðri Styrmisbók, sem ekki eru
lengur til, en þær landnámabækur sem nú
þekkjast voru þá óskráðar.
Í miklum formála nefndrar sögu hefur útgef-
andinn, Einar Ólafur Sveinsson, gert ítarlega
grein fyrir þessum þætti ritverksins.2 Þar kem-
ur fram að virtir nafngreindir fræðimenn hafa
talið að Njáluhöfundur hafi haft undir höndum,
jafnvel á borði sínu, samstætt safn ættartalna
sem hann, útgefandinn, kallar í formálanum
ættartöluheimildina. Hún á að hafa verið skráð
á Suðausturlandi, [sunnanverðu Austurlandi]
og lætur útgefandi að því liggja að Kolskeggur
fróði sé líklegur höfundur hennar. Þrátt fyrir
vönduð vinnubrögð Njáluhöfundar hafa ís-
lenskir fræðimenn á síðustu öld verið ósparir á
að vefengja eitt og annað sem hann lét frá sér
fara um ættir þess fólks sem hann segir frá í
Njálu. Það er gert með skírskotunum til nýrri
og „traustari“ heimilda í þeirri Landnámu sem
við nú þekkjum. Einna skýrast dæmi hér um
varðar ættdreif frá Sighvati rauða, landnáms-
manni í Fljótshlíð. Þar er Njáluhöfundur talinn
bera ábyrgð á brottfalli eins mikilvægs ættliðar
og er það skýrt í nefndum formála sem villa af
vangá.3
Enginn veit nú hvernig ættartalan, sem
Njáluhöfundur notaði, var þegar hann festi á
bókfell þessi upphafsorð bókarinnar: „Mörður
hét maður, er kallaður var gígja; hann var son-
ur Sighvats ins rauða; hann bjó á Velli á Rang-
árvöllum.“ Strax hér þjarmar útgefandinn að
Njáluhöfundi og gerir umfangsmikla athuga-
semd neðanmáls. Síðari hluti hennar er þannig:
„Frá ætt Marðar segir Njála öðruvísi en
Landn. (og Flóamanna saga, sem fer eftir
Sturlubók); þar er Mörður talinn Sigmundar-
son, Sighvats sonar rauða, en Njála nefnir ekki
Sigmund, hvorki hér né síðar, þegar þessi ætt
er rakin (19., 34 .og 41. kap.).“ Greinilegt er að
hér gerir útgefandinn ráð fyrir ættartölu með
niðjum Sighvats og að Njáluhöfundur hafi sótt í
hana efnivið nokkrum sinnum.
Í Sturlubók Landnámu, S345, er ættartala,
eða ættartölubrot, með niðjum Sighvats rauða.
Hún ber þess einhver merki að vera ættuð úr
safni Kolskeggs vitra. Hún er illskiljanleg til að
byrja með og óskiljanleg undir lokin, sennilega
vegna brenglunar. Hugsanlega er hér um að
ræða hluta eða slitur af þeirri ættartölu sem
Njáluhöfundur notaði. Landnámabækurnar
þrjár, Sturlu-, Hauks- og Melabók (skammst. S,
H og M) hafa sitt hvað að segja um Sighvat
rauða og afkomendur hans:
(H304) „...og bjó í Bólstað. Hans son var Sig-
mundur faðir Marðar gígju...“, og síðar „
Sigmundur féll við Sandhólaferju;“
(M9) „...og bjó í Bólstað. Hans son var Sig-
mundur, er féll við Sandhólaferju, faðir Marðar
gígju.“
(S344) „Sæbjörn goði var son Hrafns Hængs-
sonar, er átti Unni dóttur Sigmundar; þeirra
son var Arngeir.“
(S345) „Sighvatur rauði hét maður göfugur á
Hálogalandi; hann átti Rannveigu, dóttur Ey-
vindar lamba og Sigríðar, er átt hafði Þórólfur
Kveld-Úlfsson; Rannveig var systir Finns ens
skjálga. Sighvatur fór til Íslands að fýsn sinni
og nam land að ráði Hængs í hans landnámi fyr-
ir vestan Markarfljót, Einhyrningsmörk fyrir
ofan Deildará, og bjó í Bólstað, hans son var
Sigmundur, faðir Marðar gígju, og Sigfúss í
Hlíð og Lamba á Lambastöðum og Rannveig,
er átti Hámundur Gunnarsson, og Þorgerður,
er átti Önundur bíldur í Flóa.“
Þetta er efniviðurinn sem vinna þarf úr ef við
freistum þess að nálgast hið sanna í málinu. Hér
segja H og M skýrt og skorinort að Sighvatur
rauði hafi verið faðir Sigmundar, sem féll við
ferjuna, og að Mörður hafi verið sonur Sig-
mundar. Þetta hvort tveggja stangast á við frá-
sögn Njálu eins vel og hægt er, sbr. upphafsorð
hennar og 1. málsgr. XIX. kapítula, en þar segir
að Sighvatur rauði hafi fallið við Sandhólaferju.
Sturla Þórðarson er sammála H og M þegar
hann segir blákalt í S348 að Steinn Baugsson
hafi fellt Sigmund Sighvatsson við Sandhóla-
ferju og kemst þar með í mótsögn við Njáluhöf-
und. Sturla nefnir ekki Þorgerði en segir óbeint
að hún hafi verið Sigmundardóttir þegar hann
talar um föðurbana hennar í S348. Það bendir
til þess að Sturla hafi misskilið fleira í ættartöl-
unni. Hann segir þó hvergi berum orðum að
Sigmundur hafi verið faðir Marðar gígju, og al-
gjör misskilningur á ættartölunni liggur í loft-
inu.
Útgefandi Landnámu, Jakob Benediktsson,4
og áður nefndur útgefandi Brennu-Njáls sögu5
hafa báðir dregið upp ættarskrár sem sýna
skilning þeirra á framangreindum ættfræði-
heimildum. Hér var látið nægja að vísa til
þeirra. Báðir útgefendur hafa komist að þeirri
niðurstöðu að Sigmundur Sighvatsson hafi ver-
ið faðir Marðar gígju, Sigfúss í hlíð, Lamba,
Rannveigar og Þorgerðar. Allt gengur þetta
þvert á frásagnir Njálu, svo langt sem sam-
anburður nær; hann nær ekki til Sigmundar og
Þorgerðar, því Njáluhöfundur tók þau ekki upp
í verk sitt. Hann var að skrifa bókmenntaverk
en ekki að tína upp nöfn í ættfræðirit.
Höfundur þessarar greinar lítur þetta silfur
öðrum augum en Landnáma og nefndir útgef-
endur. Þær skoðanir verða nú settar fram eftir
því sem föng eru á. Hér verður að geta þess að
ekki er aldeilis víst að þetta ættartölubrot sé
’nú’ eins og það var upphaflega. Greinilega hef-
ur eitthvað farið úrskeiðis áður en Sturla Þórð-
arson bjargaði því frá glötun.
Í S344 sjáum við nafn Sigmundar. Þar er
gerð grein fyrir fjölskylduböndum Unnar dótt-
ur hans og dóttursyninum Arngeiri en ekki
honum sjálfum, sem er ekki nógu gott. Þetta er
í lok málsgreinar og skrifarinn, hver sem hann
hefur verið, verður að taka ákvörðun um hvort
hann á að tengja Sigmund við landnámsmann-
inn Sighvat rauða með nýrri setningu, hér eða
síðar. ’Hér’, er ekki nógu gott, því næsta máls-
grein, sjá S345, á einmitt að fjalla um þennan
Sighvat. Við þessar aðstæður verður að ætla að
skrifarinn hafi fundið leið til að leysa klúður sitt
með innskoti á réttum stað í viðamikla máls-
grein um föðurinn. Í samræmi við það verður til
þessi innskotssetning: ,„hans son var Sigmund-
ur,“. Hún kemur þegar kynningu á Sighvati er
lokið og áður en eiginleg ættrakning frá honum
hefst. Þetta er snjöll lausn því innskotið vísar
greinilega til Sigmundar, sem stendur í upp-
námi, og nú er hann kominn til föðurhúsa á
þann veg að öllu er til skila haldið. Allt er þetta á
annan veg í H304 og M9; þar hefur innskotið
verið eyðilagt með því að þar er kominn punkt-
ur aftan við bæjarnafnið „Bólstað“. Með því
móti er fullyrt, í nýrri setningu, að Mörður gígja
hafi verið sonur Sigmundar Sighvatssonar.
Eftir að innskotinu sleppir, því sem nefnt var
hér að framan, má rekja, eins og ekkert hafi í
skorist, frá þeim manni sem málsgreinin í S345
snýst öll um. Það er örugglega Sighvatur en
ekki Sigmundur, því áður var búið að kynna af-
komendur hans. Framhaldið: ,„faðir Marðar
gígju,“, þýðir einfaldlega að Sighvatur rauði er
faðir Marðar. Þarna skilur á milli feigs og ófeigs
í mati á þessum hluta ættartölunnar og eitthvað
þessu líkt má ætla að Njáluhöfundur hafi hugs-
að með hana fyrir framan sig ef þetta er úr hans
ættartölu. Samkvœmt þessu hefur Mörður
gígja verið sonur Sighvats rauða, sem veginn
var við Sandhólaferju, eins og höfundur Njálu
hefur sagt.
Þá er komið að öðrum börnum Sighvats
rauða. Framan við nafn Sigfúss og Þorgerðar
er greinarmerki og samtenging. Það ætti að
þýða í báðum tilfellum að þau Sigfús og Þor-
gerður eru Sighvats börn og eiga systkini sem
áður hafa verið talin. Á þessu er einn hængur,
nafn Þorgerðar er hér í nefnifalli en ætti að vera
í eignarfalli til þess að öllu réttlæti sé fullnægt.
Þar á móti kemur að hún er gift landnáms-
manni og getur í því sambandi varla verið fædd
eftir 900. Hún er því systir en ekki dóttir Sig-
mundar. Hún gerðist mikill örlagavaldur með
því að gangast fyrir hefndum6 eftir föður sinn,
sem veginn var við Sandhólaferju, þ.e. Sighvat.
Lambi tengist Sigfúsi Sighvatssyni á einfaldan
hátt með ’samtengingu’ og er bróðir hans.7
Rannveig er eini ættliðurinn sem hér verður
ekki komist til ráðs við með þeim gögnum sem
fyrir liggja. Af mörgum ástæðum getur hún
ómögulega verið dóttir Sigmundar. Hollast
mun því vera að trúa orðum Njáluhöfundar, þó
ekki sé nema einu sinni, þegar hann segir að
Rannveig hafi verið dóttir Sigfúsar í Hlíð. Hon-
um ætti að vera treystandi því nú vitum við að
hann skildi ættartöluna alltaf rétt, þegar hann
greip til hennar. Það er meira en hægt er að
segja um lögmennina þrjá sem skrifuðu land-
námabækur á ofanverðri 13. öld.
Ættskrá VI sýnir niðurstöðu könnunar á
framangreindri ættdreif Sighvats rauða. Tíma-
setning sýnir áætluð fæðingarár. Þau miðast
við heilan tug ára nema þegar annað er vitað.
Nöfnum hefur verið bætt við úr öðrum heim-
ildum til þess að feitletraðir ættliðir sjáist í víð-
ara samhengi.
Samkv. tímatali í formála Njálu hefur Mörð-
ur gígja Sighvatsson dáið um 970 og verið þá
nær sjötugu, sjá ættskrá VI. Ef hann var sonur
Sigmundar, sem hér er nefndur, hefur hann dá-
ið um fertugt og Unnur dóttir hans misst föður
sinn 10 ára. Varla hefur Þorgerður, kona Ön-
undar Hróarssonar landnámsmanns í Flóa,
verið dóttir Sigmundar, því þá væri hún fædd
um 930 og eftir því um 50 árum yngri en bóndi
hennar. Kona Sigfúss í Hlíð, Fljótshlíð, var Þór-
unn Jörundardóttir goða, H305. Hún tengir
Gunnar Hámundarson á Hlíðarenda við kon-
ungsættir í Danmörku.10 Njála segir að Har-
aldur konungur Gormsson gæfi Gunnari tign-
arklæði sín, hvað sem það á að segja lesendum
Njálu eða tákna.
Haraldur sat að ríkjum í Danmörku 936–986
og leiðir þeirra Gunnars lágu saman í Heiðabæ í
Danmörku einhvern tímann á árabilinu frá 970–
972. Til samanburðar má geta þess að Gunnar
mun fyrst hafa séð Hallgerði á Þingvöllum um
974 og kvænst henni ári síðar. Ættskrá VII sýn-
ir skyldleikann milli Haralds konungs Gorms-
sonar og Gunnars bónda á Hlíðarenda.
Leiðrétting: Í fyrstu grein um ættartölur í
Landnámu, laugardaginn 24. apríl, misritaðist
fæðingarár Ásvarar í ættskránum báðum. Rétt
fæðingarár er 890.
Neðanmálsgreinar:
1 Hér er talið sennilegt að Njála hafi verið skrifuð um 15
árum fyrr en almennt er nú talið, en það er um eða eftir
1285. Þá aldursákvörðun, eftir 1285, hafa Íslendingar þegið
frá norskum fræðimanni sem hét Gustav Storm. Hann
byggir skoðun sína fyrst og fremst á því að í Njálu finnist
orð og orðasambönd úr norsku lagamáli sem hingað hafi
borist með lögbókinni Járnsíðu. Þetta eru haldlaus rök því
vitað er um fjölda Íslendinga sem hafa þekkt og jafnvel átt
norskar lögbækur frá því á öndverðri 13. öld fram að þeim
tíma sem hér um ræðir, t.d. Snorri Sturluson, Gissur Þor-
valdsson, Þorleifur hreimur Ketilsson, Þórður kakali, Þor-
gils skarði og eru þá biskupar ótaldir.
2 [íslensk fornrit, XII, bls. L-LIII]
3 [íslensk fornrit, XII, bls. LI]
4 [íslensk fornrit, I, XXX. Niðjar Sighvats rauða ]
5 [íslensk fornrit XII, n., b. Niðjar Sighvats rauða samkv.
Landn.]
6 [íslensk fornrit, I, S 348, H 307]
7 [íslensk fornrit, XII, bls. 105]
8 Kemur við Egils sögu, meðal afkomenda eru þremenn-
ingarnir Egill Skallagrímsson og Eyvindur skáldaspillir.
9 Haraldur hilditönn féll í frægri orrustu á Brávelli í
Eystra-Gautlandi um 770. Þar var Þór og ’vann bragð á
Brávelli’,segir Landn.
10 Frá þessum skyldleika sagði mér Sigurður Örn, sonur
Ingólfs og Rósu B. Blöndals. Hann er nú dáinn. Fyrir
nokkrum árum bað hann mig um að athuga fyrir sig hvern-
ig þessum skyldleika væri háttað. Ekki tókst mér að leysa
þetta mál aðþví sinni. Þá skildi ég ekki ættartöluna í ’S 345’
og hélt að Rannveig Sigfúsdóttir á Hlíðarenda væri Sig-
mundardóttir.
UM ÆTTARTÖLUR Í LANDNÁMU
SIGHVATUR RAUÐI OG VÍG
VIÐ SANDHÓLAFERJU












     
         
  

  
 !  

"#

$

#







   !  "#     % &'(%
)
  *
 % &+,#-% )
  +.   %

$/ +. .
$
 % %  0- % "##! % 12. ' % 1 !*
.3-
4 ' +
"# %  &(
)
!$3'#//
%  % $&% 
' *
'
/% &,33+ 0-33+
Höfundur er áhugamaður um ættfræði.
E F T I R G U Ð M U N D
H A N S E N F R I Ð R I K S S O N
Hryðjuverkaheimsstyrjöld,
ný hafin stendur yfir.
Hatrið sem og hefnd ísköld,
þeim hlífir ei sem lifir.
Svo skaðar auðlegð – örbirgð
mann
og eitrar munur verstur.
Vel kominn, þiggjum kærleikann,
við kjarajöfnun bestur.
Annað heimsstríð eftir það,
þá eining jókst um trúna.
Með ráð til heims á hverjum stað
er hjálp í raunum núna.
Elska jafnvel óvin þinn,
þau orð tjá stóra málið.
Svo hljóti friðinn heimurinn,
þá hefndar slökkt er bálið.
Vor góði hirðir gekk á jörð
og gengur sem oss leiðir.
En til þess komum hans í hjörð,
er hryðjuverkum eyðir.
Og svo er viljum sé oss gert,
vér sjálf og skulum gera.
Það hverjum manni’ er mest um
vert,
trúr Messíasi’ að vera.
PÉTUR SIGURGEIRSSON
Höfundur er biskup.
ÞRIÐJA HEIMSSTRÍÐIÐ