Lesbók Morgunblaðsins - 08.05.2004, Qupperneq 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 8. MAÍ 2004 11
Hvað eru óseyrar og hvar
eru þær stærstu í heimi?
SVAR: Óseyri er tungulaga setmyndun, gerð
úr efni sem flust hefur til sjávar eða stöðuvatns
með straumvatni og sest til við strönd, aðallega
undir vatnsborðinu en að nokkru leyti ofan
þess.
Á mörgum erlendum tungum er orðið delta
notað um óseyri. Það var gríski landfræðing-
urinn Heródótus, sem fyrstur notaði það orð
um þríhyrnt landsvæði, sem áin Níl hefur
byggt fram við ósa sína í Miðjarðarhaf. Land-
svæðið hefur sömu lögun og gríski bókstaf-
urinn delta. Innan jarðfræðinnar merkir óseyri
hins vegar meira en þríhyrnda sléttu við árósa.
Sumar óseyrar eru alls ekki þríhyrndar og aðr-
ar sjást alls ekki nema kafað sé undir yfirborð
sjávar.
Í hverri óseyri takast á annars vegar upp-
byggjandi starf árinnar og hins vegar eyðandi
öfl sjávarfalla og öldugangs sjávar eða stöðu-
vatns, sem taka við framburðinum. Óseyrar
eru gjarnan flokkaðar eftir áhrifamætti þess-
ara þriggja þátta.
Óseyrar myndast varla nema þar sem ein að-
alá fellur til sjávar. Ef margar smáár renna til
sjávar hlið við hlið má vænta þess að öll strand-
lengjan byggist smátt og smátt út í sjó. Á nú-
tíma óseyrum eru oft víðáttumiklar mýrar og
fen, sem eru mikilvæg fyrir lífríki jarðar.
Landið er oft mjög frjósamt og þéttbýlt ef
loftslag leyfir.
Í óseyralandslagi eru tvær aðaleiningar:
Óseyrarpallur og óseyrarhlíð. Óseyrarhlíðin
nær yfir strandlínuna og brekkusneiðinguna út
frá ströndinni. Óseyrarpallurinn liggur lágt yf-
ir sjávarmáli að baki óseyrarhlíðinni. Þar er
víðáttumikið láglendi rétt við sjávarmál, ýmist
ofan eða neðan þess. Um pallinn liggur net af
farvegum, sem aðskilja flóðsléttur, stöðuvötn,
víkur, leirur, fen, mýrar og saltfen, allt eftir að-
stæðum. Einstöku sinnum er aðeins einn far-
vegur.
Svæðin milli farvega eru mjög háð loftslagi.
Þarna þrífast fenjaskógar með miklu lauf-
skrúði í hlýtempruðu loftslagi (Mississippi,
Níger), en í þurru eða hálfþurru loftslagi ber
meira á kalkútfellingum (Ebró), eða gifs- og
saltfenjum (Níl). Ef öldurót er mikið við
ströndina teygja foksandssléttur sig oft inn frá
fjörunni. Í heimskautaloftslagi og á sífrera-
svæðum einkenna rústir, frostsprungur og
túndrugróður óseyrarpallinn.
Óseyrarhlíðin liggur undan árósnum. Þegar
straumvatn berst út í kyrrt vatn verða snöggar
breytingar á vökvaaflfræðilegum og efnafræði-
legum aðstæðum. Blöndun árvatns og sjávar
eða stöðuvatns hefur mikil áhrif á endanlega
gerð óseyrarhlíða. Í fyrsta lagi geta árvatnið og
sjórinn verið jafneðlisþung. Þá verður strax
þrívíð blöndun og umsvifalaus setmyndun.
Eðlisþungt árvatn myndar hins vegar eðl-
isþyngdarstraum eftir botninum og árfram-
burðurinn berst lengra frá ströndinni. Þá
byggist óseyrarpallurinn hægt út. Eðlislétt ár-
vatn myndar hins vegar ferskvatnsfleyg. Þann-
ig er það við ósa Mississippifljóts og Pó.
Afstæð eðlisþyngd sjávar er 1,025 en stöðu-
vatna frá 1,000–1,025 eða meiri. Fæstar ár eru
eðlisþyngri en sjór. Aðstæður við árósa eru því
oftast nær skoðaðar í ljósi ferskvatnsfleygs.
Auk eðlisþyngdar koma til álita skriðþungi ár-
vatnsins, þegar það kemur út úr ósunum, við-
nám við botn í ósunum, og síðast en ekki síst at-
ferli viðtakandans, sjávar eða stöðuvatns.
Talsverður hluti virkrar setmyndunar nú á
tímum fer fram á óseyrum og margt bendir til
að það hafi löngum verið svo í jarðsögunni.
Þannig eru varðveitt þykk óseyrarsetlög allt
frá forkambríum fram á kvarter. Óseyrar eru
mjög misstórar, allt frá nokkrum ferkílómetr-
um upp í tugþúsundir ferkílómetra. Þær
stærstu eru yfir 20.000 ferkílómetrar: Ganges-
Brahmapútra, Níger, Mississippi, Lena, Ór-
ínókó og Níl. Þá er aðeins átt við þann hluta,
sem stendur upp úr sjó. Neðansjávar nemur
flatarmál Ganges-Brahmapútra óseyrarinnar
fimmföldu flatarmáli Íslands.
Jón Eiríksson, jarðfræðingur við Raunvísindastofnun.
HVAÐ ERU
ÓSEYRAR OG
HVAR ERU ÞÆR
STÆRSTU Í HEIMI?
HVERNIG varð jörðin til, hver er munurinn á krafti
og orku, af hverju er lífið til, voru menn einu sinni
apar, af hverju deyja menn vegna geislavirkni, hvað eru margar eyjar
og sker á Íslandi, er Látrabjarg vestasti staður í Evrópu, hvað er minnsta
vatn á Íslandi, hvaða orð er oftast notað í heiminum og hversu margir
staðir á Íslandi byrja á stöfunum H og M? Undanfarnar vikur hefur Vís-
indavefurinn verið í samstarfi við nemendur í Melaskóla og spurning-
arnar hér á undan eru aðeins nokkrar af fjölmörgum sem krakkar í 4.,
5. og 7. bekk hafa sent inn og fengið svör við, því sem næst jafnóðum.
Um 100 spurningum hefur verið svarað og hægt er að lesa svörin með
því að slá inn leitarorðið Melaskóli í leitarvél Vísindavefsins á slóðinni
www.visindavefur.hi.is.
VÍSINDI
Morgunblaðið/Þorkell Þorkelsson
Brú yfir Ölfusá hjá Óseyrarnesi.
1907
FYRSTA ÁLFTIN?
Lögrétta sagði frá því 8. maí
1907 að álft hefði sest á
Tjörnina í Reykjavík nokkr-
um dögum áður. „Elstu
menn muna eigi að sá fríði fugl hafi fyrr heim-
sótt oss Reykvíkinga. Skólabörnin réðu sér
ekki fyrir kæti, voru öll úti í glugganum: Sko
álftina! Sko álftina! Jafnfagra sjón höfðu þau
eigi litið. Þá reið af skotið og aldan bar dauðan
líkamann að landi.“ Greinarhöfundur sagði að
skotmaðurinn fengi aðeins litla sekt en réttast
væri að friða bæjarlandið fyrir fugladrápi.
„Sennilega yrði Tjörnin innan margra ára
krökk af sundfuglum með algerri friðun bæj-
arlandsins, villtir sundfuglar mundu hænast
að hinum tömdu. Og þá mundu mófuglarnir
eigi síður leita í skjólið.“
1923
MERKILEGT
OG SKRÝTIÐ
„Í umræðunum á þingi kem-
ur stundum fyrir ýmislegt
merkilegt og smáskrýtið,
meðal annars ýmis orð sem
sumir þingmenn nota,“ sagði
í Morgunblaðinu 8. maí 1923. Sem dæmi var
nefnt orðið embættisnýgræðingshandahófs-
mannsstofnunartoppfígúruhrófatildursóþar-
faómyndarstarfsemi (85 stafir). Blaðið sagði
að engum ætti að standa það nær en hinu háa
Alþingi „að vernda og fegra svo dýran arf sem
er tunga feðra vorra“.
1933
HLEGIÐ
Á ÍSLENSKU
„Bjarni Björnsson gam-
anleikari skemmti í Gamla
bíói í gær. Troðfullt hús.
Skemmtu menn sér ágæt-
lega, ætluðu bókstaflega að
springa af hlátri. Sérstaklega þótti þingfund-
urinn ágætur, en yfirleitt hlógu menn að öllu
sem hann fór með.“ Þannig var komist að orði í
Alþýðublaðinu 8. maí 1933. Jafnframt var þess
getið að kvöldið eftir yrði „enn tækifæri til að
fá sér hressandi hlátur“ því að þá skemmti
Bjarni aftur. Í auglýsingu var sagt: „Reykja-
vík hlær. Hlægið á íslensku að íslenskri
kímni.“ Bjarni hafði komið heim þremur árum
áður, eftir þrettán ára dvöl í Vesturheimi, þar
af var hann fjögur ár í Hollywood. Þessi þekkti
leikari lést 1942, rúmlega fimmtugur.
1949
SKORTUR
Í MÖRG ÁR
Í Útvarpstíðindum 8. maí
1949 var birt bréf frá hlust-
anda í hreppi úti á landi
varðandi skort á rafgeymum,
sem notaðir voru við út-
varpstækin áður en sveitirnar voru rafvæddar.
„Það hafa ekki fengist geymar við tæki í mörg
ár. Þetta út af fyrir sig er svo mikið alvörumál
að til vandræða horfir ef ekki fæst úr bætt og
við hér sjáum ekki fram á annað en algjöra
þögn á mörgum bæjum nú á næstunni.“ Hlust-
andinn sagði mikilvægt að bæta úr þessu til
þess að „við í strjálbýlinu getum orðið aðnjót-
andi þeirrar, óhætt að segja, einu skemmtunar
sem við eigum kost á að heyra.“
1958
ÞÚ Í ÖÐRU
HVERJU ORÐI
„Ég er ekki fjarri því að þér-
ingar í skólum setji virðing-
arbrag á samskipti nemenda
og kennara og styrki þannig
agann, sem flestir telja að sé
ábótavant,“ sagði höfundur Bæjarpóstsins í
Þjóðviljanum 8. maí 1958. „Vel má vera að
skólaaginn efldist eitthvað við það að börnum
væri kennt að þéra strax í barnaskóla, en auð-
vitað mætti tilgangurinn ekki vera sá að
beygja þau eða undiroka á neinn hátt heldur
kenna þeim að sýna kurteisi og prúðmennsku í
framgöngu.“ Pistlahöfundurinn sagðist bera
meira traust til þeirra manna „sem þéra mann
upp í hástert heldur en hinna sem eru mál-
skrafsmiklir og kumpánlegir og segja þú í
öðru hverju orði“.
1961
ÖNGÞVEITIÐ Í
UMFERÐINNI
„Utanbæjarmenn eru nú óð-
um að koma hingað á jepp-
unum sínum og auka enn
umferðaröngþveitið, sem
ekki má við miklu,“ sagði í
Mánudagsblaðinu 8. maí 1961. „Umferð-
arstjórn bæjarins ber vissulega skylda til að
gefa út leiðbeiningabækling fyrir þessa menn.
G-bílamenningin, sem er orðin fræg hér og
byggist á því „að sleppa“, er að verða stór-
hættuleg. Þessir bílstjórar halda sig vera voða
kalla,“ sagði blaðið en taldi þá ekki eins örugga
og þeir héldu sjálfir.
1970
SPJALDSKRÁIN
TEKUR VÖLDIN
Í pistli í Alþýðublaðinu 8.
maí 1970 var rætt um hve
erfitt væri orðið að fá mál af-
greidd hjá opinberum að-
ilum, fundahöld væru orðin
svo mikli að ekki gæfist tími til að vinna fyrr
en kominn væri kaffitími. Sagt var að algengt
væri að menn lentu í vandræðum með starfið
en teldu allra meina bót að búa til spjaldskrá.
„En spjaldskráin tekur völdin. Aðalatriðið
verður spjaldskráin, hún þarf að vera í lagi,
mest fer í að halda henni við, en starfið heldur
áfram að vera í ólestri. Skrifstofubáknið hefur
sýnilega tilhneigingar til að fara hægt, skjóta á
frest og draga. Hraði í starfi byggist kannski
mest á að taka skjótar ákvarðanir. En skipu-
lagið tekur aldrei ákvarðanir.“
T ÍÐARANDI Á TUTTUGUSTU ÖLD
FRÍÐUR FUGL
Á TJÖRNINNI
J Ó N A S R A G N A R S S O N T Ó K S A M A N
Þessi auglýsing úr Ísafold 8. maí 1907 er að öllum líkindum erlend að uppruna, miðað við teikn-
inguna, stafsetningu og orðaskiptingu, en hún er engu að síður dæmi um aðstæður til þvotta
hér á landi fyrir tíma þvottavélanna. Þvottalaugarnar í Laugardal í Reykjavík voru enn notaðar til
þvotta á fyrstu áratugum tuttugustu aldar. Vatnsveitan tók til starfa 1909 og hitaveitan 1930
og nýtti þá vatn úr borholum við Þvottalaugarnar.