Heimilistíminn - 01.12.1977, Blaðsíða 12

Þjóðmálabaráttan varð fremur dauf
fram að kosningunum 1858. Kosningarnar
árið 1852 urðu fremur sviplitlar. Nokkrir
þjóðfundarmenn úr embættismannastétt
hættu við að bjóða sig fram, sumir af
banni eða hálfgerðu banni stjórnarinnar,
en aðrir af öörum orsökum. Þetta hafði
sin áhrif á skipun Alþingis. Einnig er sjá-
anlegt, að þingmenn vildu ekki lenda I
neinum útistöðum við stjórnina eða full-
trúa hennar næstu árin, enda urðu um-
ræður um stjórnbótarmálið ekki eins
miklar og fyrr. Til dæmis kom það ekki
fram á alþingi árið 1855.
Jón Sigurðsson mætti ekki á þessu
þingi, og var þaö i fyrsta sinn, sem hann
kom ekki til alþingis. Séra Hannes
Stephensen prófastur á Ytra Hólmi var þá
kjörinn forseti, en Jón Guðmundsson til
vara. Það er öruggt, að Jón Sigurðsson
stóö að baki þess, og hefur hann talið eöli-
legt og sjálfsagt, að séra Hannes skipaði -
forsetastól, sökum framgangs hans á
Þingvallafundunum og stjórnun þeirra.
Hann var oft veikur um þingtimann, og
varð Jón Guðmundsson þvi að stjórna
fundum alþingis.
Á Alþingi 1855 varö Jón Guðmunds-
son eiginlega éinn til málfærslu gegn
dönsku stjórninni og fulltrúum hennar.
Það var auöséð, að hann missti mikils
þegar hann hafði ekki nafna sinn sér við
hlið. Það er öruggt, að Jón Sigurðsson var
ekki nógu ánægður með frammistöðu
nafna sins á alþingi sumarið 1855, og telja
fræðimenn ýmsar ástæður til þess, og
jafnvel, að þá hafi byrjað það sundurlyndi
þeirra er siðar vað aukið. En ég tel það
fráleitt þó þeim hafi eitthvað borið á milli
eins og gerist og gengur. En litum á fleira.
Athyglisvert er, aö á fyrsta Þingvalla-
fundinum, sem Jón Guðmundsson stýröi
sem formaður miðnefndar, voru mest
rædd allskonar framfaramál þjóðarinnar,
svo sem verzlunar-, sjávarútvegs-, póst-,
búnaðar-, samgöngu-, sveitarstjórnar-,
fræðslumál og mörg fleiri almenn mál, en
þó sérstaklega möguleikar á embættis-
mannaskólum. Jón var mjög virkur i
þessum umræðum.
Arið 1855 vannst mjög merkur áfangi i
sjálfstæðismálinu. 1. aprfl 1855 öðluðust
gildi lög, er heimiluðu íslendingum að
verzla við allar þjóðir. Þetta var langþráö
takmark, en Islendingar voru alls ekki til-
búnir að notfæra sér þetta mál eins og
vert var, og kom þar til reynsluleysi, fjár-
skortur og kunnáttuleysi yfirleitt i
verzlunarmálum. Framsýnum mönnum
var það sannarlega draumsýn, að ís-
lendingar gætu tekið verzlunar- og viö-
skiptamál sín I eigin hendur.
En svo varð árið 1855 aö ekki varð úr
Þingvallafundi, sökum ónægrar þátttöku.
Það voru aöallega Arnesingar sem
mættu. Eftir þetta ræddi Jón Guðmunds-
son mjög um það, að endurvekja fundina,
og ræddi málið i Þjóðólfi og einnig i bréf-
um við Jón Sigurðsson.
12
3
Jón Guðmundsson var alþingismaður I
Skaftafellssýslu frá 1845 til 1859, alþingis-
maður Vestur Skaftfellinga 1859 til 1867.
Hann var ritstjóri alþingistfðindanna
ásamt Jóni Sigurðssyni. Hann var með af-
kastamestu alþingismönnum i störfum á
alþingi. Arið 1845 var hann kosinn i
fimm nefndir og var framsögumaður
tveggja þeirra. Fyrra málið var um
niðurjöfnun alþingiskostnaöar, en hitt um
bænarskrá frá Eyfirðingum um að
reikningar jarðabókarsjóðs yrðu árlega
lagðir fram og fyrir alþingi. En veiga-
mesta málið er Jón fjallaði um var
verzlunarmálið, og lagöi Jón Guðmunds-
son þar til ásamt Jóni Sigurðssyni að
verzlunin yröi gefin frjáls. Varð nefndin
sammála þeim og varð það samþykkt á
alþingi.
A alþingi árið 1847 varð Jón Guðmunds-
son einnig áhrifamikill. Merkasta málið,
sem hann átti hlutdeild að þá, var jarðar-
bókarmálið, festugjald og afgjöld af jörð-
um og réttarbætur handaleiguliðum.
Hann flutti tillögur um að afnema amts-
mannsembættin og leggja þaö fé, er viö
það sparaðist, til að bæta póstsamgöngur
i landinu, sem mikil nauðsyn var að
endurskipuleggja.
Á alþingi árið 1849 kom Jón Guðmunds-
son of seint, eins og áður var getið. Hann
var samt sem áður kosinn i fimm nefndir,
sem allar höfðu mikilvæg mál meðferðis,
og hafði hann framsögu i fjórum þeirra.
A alþingi árið 1849 flutti Jón Guðmunds-
son tillögu um réttindi og verndun is-
lenzkrar tungu i' sambandi við rekstur
embættismálefna á lslandi. Hann var alla
tiö mikill áhugamaður um islenzkt mál.
En að þessu sinni greindust tillögur hans i
þrennt:
1. Um undirskrift konungs undir is-
lenzkan texta laganna.
2. Um notkun embættismanna á is-
lenzkri tungu i bréfaskriftum.
3. Um kunnáttu embættismanna i is-
lenzkri tungu. Tillaga Jóns var samþykkt
á alþingi, en stjórnin fellst ekki á hana.
En sá atburður hafði oröið i byggingar-
nefnd Reykjavikur i marzmánuöi 1848, er
Jón var aðstoðarmaður bæjarfógeta, að
hann sótti fund i nefndinni i forföllum fó-
getans. Jón segirsvo frá þessu atviki: ,,og
ætlaði ég að rita það sem gjörðist á Is-
lenzku (það hefur að visu sjaldan verið
gjört), en Tærgesen (það er danskur
kaupmaður og slökkviliðsstjori bæjarins
1828-1848) varð æfur og kvaðst fara, ég
sagöi það mætti vera, en Justr. landlækn-
ir Jón Thorsteinssen og Jónassen studdu
hans mál svo allir urðu á þvi að rita á
dönsku." Jóni sveið þetta mjög að verða
að iáta i minni pokann. Málið um réttindi
islenzkunnar var tekið fyrir á Þingvalla-
fundi árið 1849.
Næsta áratuginn eftir þjóöfundinn varð
athafnamesti starfstimi Jóns Guömunds-
sonar á alþingi. Hann varð aðaltalsmaður
N
þjóðernisflokksins, þvi Jón Sigurðsson
var i forsetastóli, flest árin, nema 1855, og
árið 1859. Arið 1853 var Jón Guðmundsson
kosinn i 10 þingnefndir af 17 nefndum, er
störfuðu á þinginu. Hafði hann framsögu i
sex þeirra, og einmitt I þeim voru þýð-
ingarmestu málin tii meðferðar, svo sem
stjórnskipunarmálið, verzlunarmálið og
rýmkun kosningaréttarins.
A öllum þingunum flutti Jón Guð-
mundsson tillögur um rétjindi Islenzkunn-
ar, og árið 1855 flutti hann tillögu um, að
þeir sem fengju embætti á Islandi, yrðu
að sýna þekkingu sina á islenzku máli, og
yrðu að gera það með gildum vottorðum
frá prófessornum i íslenzku máli við há-
skólann I Kaupmannahöfn eða frá kenn-
ara i fslenzku við lærða skólann i Reykja-
vik. Þessi tillaga var samþykkt á alþingi,
og var meira aö segja staðfest af konungi
27. mai 1857. Stjórnarvöldin samþykktu
jafnframt 27. mai 1859, aö konungur
undirritaði hinn islenzka lagatexta sem
og hinn danska og væru báöir jafngildir.
Þannig varö sigur Jóns Guömundssonar
alger i þessu máli.-En löggilding Islenzk-
unnar i notkun embættismanna fékkst
ekki að sinni.
Jón Guðmundsson var forseti alþingis
1859-1861. Honum var stillt upp gegn Jóni
Sigurðss. út af deilunum I sambandi við
kláðamálið, og var það honum litt að
skapi.Un forsetastarfið haföi mikla þýð-
ingu fyrir Jón Guðmundsson að þvi leyti,
að hann þurfti ekki að taka eins beinan
þátt I þingmálum, þegar hann var forseti,
hvorki umræöum né atkvæöagreiðslu, og
komst þar af leiðandi hjá þvi að tjá hug
sinn allan i viðkvæmum málum þingsins.
Jón Guðmundsson var kjörinn alþingis-
maður Vestmannaeyingr áriö 1874, en var
látinn, áður en alþingi kom saman það ár.
4
Upp úr miðjum 6. tug siðustu aldar hófust
deilur um það mál, sem mótaði mjög is-
lenzka sögu siðari helming aldarinnar, en
þaö var fjárkláðamálið. Þetta varð hið
mesta leiðindamál aö öllu leyti. Þá riðlaö-
ist um skeið mjög flokkur Jóns Sigurðs-
sonar og sjálfstæðisbaráttan varð mjög I
molum rúman áratug. Þjóöin skiptist I
tvær andstæðar fylkingar, annars vegar
niðurskurðarmenn, en hins vegar
lækningamenn.
Jón Guðmundsson leiddi fjárkláöamál-
ið mjög hjá sér fyrst i stað, og leyföi báð-
um aðilum rúm i blaði sinu. En hjá því gat
ekki farið, að hann yrði aö taka afstööu.
Hagsmunir hans og blaðs hans uröu frem-
ur hliðstæðir niðurskurðarmönnum, og
lagði hann þeim oft gott liö og launaði þar
fylgismönnum sinum góöa liðveizlu áður.
Eftir að sjáanlegt var, aö tilraunir
dönsku stjórnarinnar við iækningar sauð-
fjárins á íslandi mistókust, hefði mátt
vænta þess, að Jón Guðmundsson sneri
geiri sinum algjörlega gegn henni og not-
færöi sér ósigurinn. En það gerði hann
Framhald á bls. 25.