NT - 24.02.1985, Blaðsíða 15

Sunnudagur 24. febrúar 1985 15
og tvö skref til hægri
go unl9íghi8nÍ7-iB6i9lbT mU
ófærar um að setja fram annað
en mjög almennar stefnuskrár
í afmörkuðum málum. Ara-
grúi slíkra hreyfinga dafnaði á
áttunda áratugnum, og má sem
dæmi nefna andstöðuna við
Víetnam stríðið og and-heims-
valdasinnaðar hreyfingar
aðrar; andstaðan við Efna-
hagsbandalagið í Noregi og
Danmörku; við kjarnorkuna í
Svíþjóð og nú síðast Græn-
ingjarnir í Þýskalandi svo
nokkur dæmi séu nefnd þar
sem áhrif þeirra hafa verið
umtalsverð.
Þó svo að öll sú umræða sem
hér hefur verið sett undir hatt-
inn velferðar-vinstristefna,
hafi að mörgu leyti verið frjó
og allrar athygli verð, hefur
hún jafnframt verið leitandi og
ómarkviss. Hún hefur því
komið að litlum notum þegar
andstæðurnar tóku að skerpast
milli hægri og vinstri með efna-
hagskreppunni, og spurningin
um uppskiptingu gæðanna
verður enn á ný höfuðspurning
stjornmálamanna. Etnahags-
þrengingar áttunda áratugarins
beinlínis kröfðust nýrra og af-
gerandi hugmynda, því eining-
in á grundvelli félagshyggju
virtist hafa siglt í strand. Það
má til sanns vegar færa að
velferðar-visntristefnan sýnd-
ist í byrjun síðasta áratugs
hafa einhver svör fram að færa,
en hugmyndir, sem uxu út úr,
og þegar allt kemur til alls,
nærðust á viðgangi velferðar-
ríkisins reyndust haldlitlar og
mótsagnakenndar þegar efna-
hagslegri afkomu manna var
raunverulega ógnað. Vin-
stristefnu velferðarinnar, í allrí
sinni fjölbreytni, tókst því ekki
að finna það lausnarorð sem
dygði til að beina skoðunum
kjósenda til fylgis við sig. Það
tókst hægrimönnum hins vegar
með því að dusta rykið af
hugmyndafræði, sem þeir
höfðu einungis gripið til á há-
tíðarstundum undanfarin 30 ár,
frjálshyggjunni.
Frjálshyggja -
afturhald
Svo sem áður segir kom
andstaðan gegn auknum um-
svifum ríkisins bæði frá hægri
og vinstri. Mikill munur var þó
á þessari andstöðu og á meðan
vinstri menn veltu fyrir sér
gildi gæðanna og því um líku,
voru viðbrögð hægrimanna
slík að auðvelt er að flokka
þau á stefnuás frá hægri til
vinstri. Lausnarorð þeirra fólst
í samdrætti rikisútgjalda og
afskipta, en markaðslögmálin
skyldu fá að starfa í friði á sem
flestum sviðum þjóðfélagsins.
Þetta var róttæk breyting á
stefnu flestra hægri flokka og
afturhaldssöm, því yfirleitt
höfðu þeir hafnað þessari
stefnu eftir stríð og tileinkað
sér það sem kalla mætti félags-
lega frjálshyggju.
Fyrstu áberandi (sláandi)
ummerkin um vinsældir hægri-
stefnu og jafnframt hægri ands-
töðu við umsvif ríkisvaldsins
má finna í velferðarríkinu
Danmörku. Það kostaði mikið
fé að halda uppi velferðarkerf-
inu, skattlagning þung í augum
margra var samneyslan orðin
dragbítur á efnahagsþróun-
inni. Um þá skoðun vitnar
kosningasigur Glistrups þegar
hann hóf innreið sína í dönsk
stjórnmál (framhaldið hefur
ekki verið eins glæsilegt), en
hann hlaut tæp 16% atkvæða í
kosningum 1971. En Glistrup
og flokkur hans var þó aðeins
forsmekkur þess sem koma
skyldi og ekki löngu síðar kom
fram hinn norski Framfara-
flokkur Lange, sem fylgdi svip-
aðri and-skattastefnu. Þó ekki
hafi öfgarnar verið jafn miklar
í þeirri hægri vakningu sem
fylgdi í kjölfarið um alla Evr-
ópu, þá eru grundvallarhug-
myndirnar þær sömu í megin-
atriðum, þ.e. minni ríkisút-
gjöld, lægri skatta o.s.frv.
Það er rétt að undirstrika
þann mun sem er á eðli þeirra
hugmynda sem koma fram hjá
hægri og vinstri mönnum gegn
aukinni umsvifaaukningu
ríkisvaldsins. Annars vegar er
um að ræða einfaldar afmark-
aðar hugmyndir sem falla á
hægri-vinstri stefnuásinn (upp-
skiptingu gæðanna), en hins
vegar er um að ræða hugmynd-
ir um umhverfisvernd, vald-
dreifingu, og manneskjuleg-
heit í neyslusamfélaginu, sem
ekki falla, svo vel sé, á hægri
vinstri stefnuásinn. Þetta atriði
er sérstaklega mikilvægt að
hafa í huga þegar uppgangur
hægristefnunnar er athugaður.
Þegar efnahagskreppan skellur
yfir er það á þessum stefnuás
sem andstæðurnarskerpast, og
þegar hugmyndafræðin er stíl-
uð inn á þær deilur sem eiga
sér stað í þessari vídd sjtórn-
málanna, eins og frjálshyggjan
er, stendur hún vel að vígi til
fylgisaukningar. Kreppan bitn-
ar aftur á móti á velférðar-
vinstristefnunni sem á skömm-
um tíma gerist málsvari við-
horfa gærdagsins. Hinir lýð-
ræðissinnuðu jafnaðarflokkar
eru stimplaðir sem kerfisflokk-
ar, meira eða minna ábyrgir
fyrir velferðarsamfe'laginu og
þeim efnahagslegu ógöngum
sem það hefur ratað í. Þeir eru
gömlu flokkarnir sem verja
velferðarsamfélagið.
Aukning á lausa-
fylgi - nýjar
kynslóðir kjósenda
Eitt atriði til viðbótar er
skynsamlegt að athuga í sam-
bandi við uppgang hægristefn-
unnar, en það er þróun og
breytingar á kosningahegðun.
Segja má að kynslóðabundnar
sveiflur eigi sér stað í flokkum
og flokkakerfum og með viss-
um millibilum komi upp slaða,
þar sem nýjir flokkar og hreyf-
ingar geta skipt sköpum í fram-
vindu stjórnmálanna. Þetta á
einkum við í löndum þar sem
flokkakerfið hefur verið meira
eða minna óbreytt í marga
áratugi, eins og til dæmis í
Bretlandi og á Norðurlöndum.
Kenningin er, að á uppgangs-
skeiði flokkakerfisins geri
tryggð kósenda við ákveðna
stjórnmálaflokka þessum
sömu flokkum kleift að festast
í sessi valda og áhrifa, en
athygli þeirra beinist þá fyrst
og fremst að leikjum og mót-
leikjum hvers annars frekar en
hræringum úti í samfélaginu.
Á sama tíma vaxa úr grasi
nýjar kynslóðir kjósenda, sem
ekki eru endilega sannfærðir
um að gömlu flokkarnir hafi
yfirburði yfir nýja. Þannig ein-
angrast flokkakerfið smám
saman frá pólitískum sam-
félagsveruleika og þar kemur,
að meiri háttar aðlögun eða
breyting verður að eiga sér
stað. Þó svo að kenning sem
þessi eigi ef til vill misvel við
hin ýmsu lönd á áttunda ára-
tugnum (á best við Norður-
lönd), er hinu ekki að neita að
lausafylgi hefur aukist víða á
Vesturlöndum síðan 1970 eða
svo, miðað við áratugina á
undan. Það þýðir hinsvegar að
tengslin milli flokka og kjós-
enda eru ekki eins sterk og
áður var. í sjálfu sér er ekki
ólíklegt að kynslóðaskipti af
því tagi sem að ofan greinir
hafi átt hér hlut að máli, enda
er það í samræmi við röskun
þá sem varð á einingunni um
félagshyggju á sama fíma. Hitt
er þó mikilvægara, að aukning-
in á lausafylgi, á Norðurlönd-
um til dæmis, gerir vart við sig
á undan hægrisveifluni svoköll-
uðu og hún útskýrir ekki alla
þá hreyfingu sem verður á
afstöðu kjósenda. Þess vegna
er hægrisveiflan ekki orsök
lausafylgisaukningarinnar,
heldur árangur hægriaflanna
við að ná í lausafylgi á tímum
umskipta í stjórnmálaþróun-
inni.
Því má segja, að sú eining á
grundvelli félagshyggju sem
einkenndi fyrstu áratugina eft-
ir stríð, var á árunum í kring-
um 1970 harðlega gagnrýnd
bæði frá hægri og vinstri.
Hægri gagnrýnin féll, á mun
skýrari hátt heldur en sú sent
kom frá velferðar-vinstristefn-
unni, saman við þann stefnuás
sem langvarandi efnahags-
þrengingar áttunda áratugarins
gerðu að höfuðmáli stjórn-
málabaráttunnar, hægri-
vinstri. Því varð afturhvarf til
hrárrar frjálshyggju ferskt og
jafnvel eina andsvar við viða-
miklum ríkisafskiptum vel-
ferðarþjóðfélagsins og til þess
fallin að draga til sín aukið
lausafylgi, lausafylgi, sem þó
ekki þekkti annað lífsform en
öryggi velferðarsamfélagsins.
B.G.
greiðslur úr þeim sjóði sem
ég heí greitt í? Okkur þætti
vænt um ef þú gætir skorið
úr um þetta og bundið þar
með enda á illvígar deilur á
heimilinu um þetta mál. Ég
á satt að segja erfitt með að
sjá fyrir endann á þessari
deilu nema þriðji aðilinn geti
komið inn og þá með lög-
fræðilega þekkingu.
Lífsþreytt.
Auðvitað
Áður en ég byrja beinlínis
að svara spurningu þinni vil
ég leyfa mér að benda þér á
að lífið er allt of yndislegt til
að eyða því í deilur um atriði
sem einfalt er að fá úr skorið
með því að snúa sér til réttra
aðila.
Að vísu skortir töluvert
mikið á upplýsingar í bréfi
þínu til að ég geti gefið þér
nákvæmar upplýsingar um
hvernig makalífeyrisgreiðsl-
um yrði háttað úr lífeyris-
sjóðum ykkar við fráfall ann-
ars hvors ykkar. Til þess
þyrfti ég að hafa upplýsingar
í fyrsta lagi um til hvaða
sjóðs þið greiðið og jafnframt
hversu lengi og hve mikið
þið hafið greitt. Það veltur
nefnilega töluvert á þessum
upplýsingum hver drlausn
mín yrði. Á hinn bóginn
þekki ég ekki til neinna líf-
eyrissjóða sem ekki greiða
sama makalífeyri til eftirlif-
andi maka hvort heldur það
var maðurinn eða konan sem
greiddi í sjóðinn og ávann
maka sínum þar með rétt til
makalífeyris. Það er þó að
sjálfsögðu skilyrði að aðrar
aðstæður séu samsvarandi,
þ.e. maður og kona hafi bæði
greitt jafn lengi og jafn mikið
í viðkomandi sjóð. Þess er
líka að geta að nær allir
lífeyrissjóðir hér á landi veita
makalífeyri, ef skilyrðum til
að fá hann er fullnægt. Þar
sem ég veit ekki í hvaða
lífeyrissjóði þú ert veit ég
ekki hvort þú ert í einum af
þeim örfáu lífeyrissjóðum
sem ekki greiða makalífeyri.
Þó svo að ég viti ekki í
hvaða lífeyrissjóði þú ert tel
ég rétt að gefa þér örstutt
yfirlit um hver réttur manna
til makalífeyris er í tveimur
flokkum sjóða, annars vegar
lífeyrissjóðum sem eru í
Sambandi almennra lífeyris-
sjóða (SAL) og hins vegar
sjóðum sem fylgja réttinda-
kerfi Lífeyrissjóðs starfs-
manna ríkisins.
Samkvæmt reglum SAL-
sjóða á eftirlifandi maki jafn-
an rétt á makalífeyri um
tveggja ára skeið eftir fráfall
sjóðfélaga, hafi hinn síðar-
nefndi notið elli- eða örorku-
lífeyris úr hlutaðeigandi
sjóði eða greitt til hans ið-
gjöld a.m.k. 6 mánuði á
næstu 12 mánuðum fyrir
andlátið ( eða áður en hann
hætti störfum vegna veik-
inda). Eftirlifandi ekkja á síð-
an rétt á áframhaldandi líf-
eyri, ef hún hefur náð 35 ára
aldri við fráfalhð, hjúskapur
hefur staðið a.m.k. 5 ár og til
hans hefur verið stofnað fyrir
60 ára aldur sjóðfélaga. Láti
sjóðfélagi eftir sig barn inn-
an 18 ára aldurs, sem hann
hefur átt með eftirlifandi eig-
inkonu sinni, er ekkjulífeyrir
þó veittur án tillits til hjú-
skapartíma og aldurs sjóðfé-
laga og ekkju hans. í þeim
tilfellum er beitt samskonar
útreikningi á því hvað við-
komandi eigi að fá og þegar
reiknað er út hverjar örorku-
bætur eigi að vera ef til
örorku kemur, en hvoru-
tveggja veltur m.a. á tekjum
viðkomandi. Þá er ennfrem-
ur heimilt að greiða áfram
lífeyri að fyrrnefndu tveggja
ára tímabili loknu til ein-
stæðrar móður, ógiftrar syst-
ur eða sambýliskonu.
Um síðari flokk sjóðanna
sem ég nefndi hér að framan
ér það að segja að þeir veita
makalífeyri án skilyrða um
lágmark réttindatíma eða
aldur eftirlifandi maka, og
kveðið er á um heimild til
greiðslu makalífeyris til ein-
stæðrar móður, ógiftrar
systur, sambýliskonu eða
sambýlismanns. Lífeyririnn
reiknast sem hundraðshluti
af launum þeim, erá hverjum
tíma fylgja stöðu þeirri, sem
sjóðfélaginn gegndi. Hund-
raðshlutinn fer eftir áunnum
réttindum sem miðast við
það hversu lengi menn hafa
greitt í sjóðinn.
Það yfirlit sem ég gaf þér
hér að ofan gefur eðlilega
ekki nema örlitla nasasjón af
þessum kerfum. Ég vil því að
lokum ítreka að ef þú telur
þig hafa þörf fyrir ítarlegri
upplýsingar er rétt fyrir þig
að skrifa mér aftur með ná-
kvæmari upplýsingum um
þau atriði sem ég tala um
hér að framan eða sem e.t.v.
er þægilegast fyrir þig að
snúa þér til skrifstofu eða
stjórnarmanns í lífeyrissjóði
þínum.
Jóhann Pétur Sveinsson svarar spurn■
ingum lesenda um lögfræðileg málefni