NT - 10.03.1985, Síða 6

Sunnudagur 10. mars 1985
6
Þ
JL eirri hugmynd virðist hafa aukist fylgi að undanförnu
að frjálshyggjan sé, ef ekki sá eini þá alltént sá
skeleggasti, talsmaður frelsis og lýðræðis. Þessi hugmynd
er þó varasöm og villandi eins og einföld athugun á
grundvallarhugtökum leiðir í ljós. í eftirfarandi er velt
við steinum sem allt of oft liggja óhreyfðir og rifjaö upp
samhengið milli hugtaka eins og frelsi, manngildi,
mannréttindi og markaðsfrelsi.
■ Með tilkomu hægri sveiflunnar
svokölluðu, sem herjað hefur á vest-
urlönd síðastliðinn áratug, hefur
hugtakið frelsi cða frelsi einstaklings-
ins orðið mjög áberandi í þjóðmála-
umræðu. Hér á landi hafa menn ekki
farið varhluta af þessu, enda hafa
frjálshyggjumenn gengið fram fyrir
skjöldu í breiðíylkingum og útskýrt
fyrir þjóðinni mikilvægi þess að
endurnýja trúna á þetta næstuni
gleymda fyrirbæri. Kjarnínn í mál-
flutningi þeirra hefur vcrið trúin á
markaðskerfið og getu þess til að cfla
framleiðslu, framleiðni, og yfirhöfuð
stækka þjóðarkökuna. Til þess að svo
megi vera, þurfa markaðsöftin að
vera laus undan höftum ríkisvaldsins,
það veröur að ríkja efnahagslegt
frelsi. I’essi áhersla á markaðsfrelsið
hefur hins vegar leitt til útþynningar
á frelsis hugtakinu og er málflutning-
ur markaðshyggjumanna nær alltaf sá
sami þegar frelsið ber á góma. Þeir/
þær tengja markaðsfrclsiö við frelsi
almennt, gjarnan með tilvísun til
markaðsleysis og ófrelsis almennt í
austan tjalds ríkjunum og síðan er
frelsið sett í samband við lýðræði, en
ófrelsi við kommúnisma. Bingó,
markaðsfrelsið er lýðræði og því
frjálsari markaðurþví meira lýðræði.
ingar og réttinda, er eigi verða af
honum tekin, og er þetta undirstaða
frelsis, réttlætis og friðar í heimin-
um.“ Hinir fjórir flokkar mannrétt-
inda eru því óaðskiljanlegir mann-
gildinu og siðferðislegur réttur sér-
hvers einstaklings. Þetta er hinn svo-
kallaði náttúruréttur, en samkvæmt
honum eru til ákveðnar algildar
grundvallarreglur eða lögmál, sem
hafa æðra gildi og eru eins konar
mælistika á réttmæti og gildi annarar
löggjafar. Vegna þess að þessi réttindi
eru algild siðferðileg réttindi og
ákvarðandi um manngildi einstakl-
inganna, væri það siðleysi að svipta
einhvern eða afsala sjálfunt sér þeim.
Það væri aðför að manngildinu sjálfu.
Jákvætt og nei-
kvætt frelsi
En siðfræðilegur réttur er ekki
alltaf raunverulegur réttur. Hcim-
spekingurinn Bentham benti á þetta
með fleigum orðum en hann sagði:
„Rétturinn cr afurð laga; frá raun-
verulegum lögum kemur raunveru-
legur réttur, en frá ímynduðum
lögum, „náttúrulögum", kemur
ímyndaður réttur". Bæði hinn sið-
Fjórir flokkar
frelsis
Þetta er þó vægast sagt vafásöm
útlegging á frelsinu og samræmist
hreint ekki aimennri lýðræðiskenn-
ingu sem þó byggir á grunni hinnar
klassísku frjálshyggju almennt. Málið
er flóknara en svo að unnt sé að
leggja að jöfnu ríkisafskipti og frelsis-
skerðingu. Þvert á móti eru samskipti
ríkis og þegna skilgreind á mjög
ákveðinn hátt, þar sem þegnarnir
njóta ákveðinna réttinda og ríkisvald-
ið stendur síðan vörð um þessi rétt-
indi annað hvort mcð afskiptum eða
afskiptaleysi. Spumingin um frelsi er því
spurning um réttindi samkvæmt arf-
leið frjálshyggjunnar og almennri
lýðræðiskenningu. í lýðræðisríkjum
vesturlanda, sem byggja á þessari
arfleið, er oft talað um fjóra flokka
frelsis eða grundvallar mannréttinda.
Þannig talar stjórnlaga og mannrétt-
inda sérfræðingurinn Bora Laskin
um: efnahagslegt frelsi; lagalegt
frelsi; pólitískt frelsi; og jafnaðar
frelsi (egalitarian liberties). Algengt
er að mismikil áhersla sé lögð á hina
ýmsu flokka þegar verið er að fjalla
um frelsi eða réttindi, en slíkt getur
verið varasamt vegna þess að allir eru
þeir innbyrðis tengdir og háðir hvorir
öðrum. Samkvæmt allri lýðræðis-
kenningu liggur pólitískt vald, þegar
allt kemur til alls, hjá einstaklingnum.
Því er öllum einstaklingum áskilin, í
krafti manngildis þeirra þessi grund-
vallar réttindi. Mannréttindayfirlýs-
ing Sameinuðu Þjóðanna hefst á þess-
um orðum: „Það ber að viðurkenna,
að hver maður er jafnborinn til virð-
fræðilegi og raunverulegi réttur vísa
til ákveðins valds eða dómara sem
segir til um hvað sé rangt og hvað sé
rétt. Dómarinn er þó fjarri því að
vera sá santi í báðum tilfellum. Sið-
ferðilegur réttur höfðar til samvisk-
unnar en raunverulegur réttur til
raunlaga eða þeirra laga scm lög-
gjafasamkunda hefur sett. Því er
nauðsynlegt að lögleiða þessi grund-
vallar mannréttindi og er það yfirleitt
gert í stjórnarskrám vestrænna ríkja,
en þær setja ríkisvaldinu ákveðin
takmörk og tryggja þannig þegnana
gegn gjörræðislegum yfirgangi þess.
En það er þó aðeins önnur hlið
málsins. Mörk jafnaðar réttindanna
þarfnast tryggingar og beinna afskipta
ríkisvaldsins umfram það sem kveðið
er á um í stjórnarskrá. Það kentur því
fram ákveðinn mismunur á milli jafn-
aðar réttinda og annarra mannrétt-
inda, en hann má skoða með tilliti til
hvers þessi réttindi krefjast af ríkis-
valdinu.
Annars vegar krefjast mannréttindi
þess að ríkið skipti sér ekki af sam-
skiptum einstaklinganna og hefti
þannig frelsi þeirra, en hins vegar.er
það mannréttindum nauðsynlegt að
ríkisvaldið skipti sér af samskiptum
einstaklinganna til þess að tryggja
frelsi þeirra. Seinni liðurinn í þessari
þversögn kemur til vegna jafnaðar
réttindanna, sem eiga að tryggja að
einstaklingarnir hafi jöfn tækifæri til
þess að taka þátt í samfélaginu. Það
eru því tvær hliðar á frelsinu eða því
sem mætti kalla borgaraleg réttindi.
Önnur er frelsið undan afskiptum
ríkisvaldsins og hin frelsi einstakling-
anna til þess að taka þátt í samfélags-
legu starfi á jafnræðisgrundvelli. Um
þetta mætti einnig nota hugtökin
neikvætt og jákvætt frelsi, sem væru
þá skilin í því samhengi sem þau
standa hér. Neikvæða frelsið áskilur
einstaklingunum rétt til þess að gera
það sem þeir vilja án hafta (ríkisvalds-
ins), en jákvætt frelsi tryggir einstak-
lingunum að þeir hafi jafnan rétt til
þess að þroskast og þróast í virðing
og mannleika. Annars vegar er um að
ræða afskiptaleysi ríkisvaldsins og
hins vegar afskipti ríkisvaldsins.
Hjólastóla-
maðurinn
Af grundvallar mannréttindum eru
jafnaðar frelsið eða jafnréttið dæmi
um jákvætt frelsi, því þar eru settar
fram ákveðnar lágmarkskröfur fyrir
því að einstaklingnum sé gert fært að
þroskast og þróast í virðingu og
mannleika. Þetta undirstrikar aftur
spurninguna um tengslin milli frelsis
og jafnréttis. Jákvætt frelsi er greini-
lega nátengdara jafnrétti en neikvætt
frelsi, því án einhvers lágmarks jafn-
réttis.er jákvætt frelsi merkingarlaust:
Það verður að tryggja öllum lágmarks
tækifæri til þess að geta notið frelsis-
ins. Þessi lágmarks'þröskuldur getur
og hefur verið skilinn á nokkuð
mismunandi hátt. Þannig hefur því
verið haldið fram (og verið viðtekin
skoðun síðan um stríð) að jákvætt
frelsi sé einungis hugsanlegt þar sem
víðtækt velferðarkerfi er við lýði og
engum þröngvað til þess að búa í
fáfræði og fátækt. Algjört lágmark
hlýtur það þó að vera að þessi þrösk-
uldur sé settur við eiginleika sem
einstaklingurinn sjálfur hefur ekki
fræðilega möguleika á að ráða yfir,
svo sem kynferði, litarhætti eða
bæklun. Til frekari skýringar mætti
hér taka dæmi sem frjálshyggjumaður
notaði í grein í DV fyrir nokkru, því
það lýsir betur en margt annað fátæk-
legum tilþrifum þessa hóps til að
skilja frelsis hugtakið. í grein þessari
var talað um að maður sem væri
bundinn við hjólastól væri ekki ófrjáls
þó hann gæti ekki staðið upp - nema
ríkisvaldið bannaði honum það! Ætl-
unin hefur trúlega verið að nota þetta
dæmi til þess að útskýra það sem hér
hefur verið kallað neikvætt frelsi. Þó
vitaskuld sé dæmið hjákátlegt. En,
það sem þetta dæmi undirstrikar er
það hvernig frelsis hugtakið afskræm-
ist þegar útgangs punkturinn er tek-
inn í markaðsfrelsi en ekki manngildi.
Hjólastólamanninum þarf vitanlega
að tryggja jákvætt frelsi, sem gerir
honum kleift að þróast og þroskast í
virðing og mannleika þrátt fyrir bækl-
un sína. Það er fáránlegt að tala um
frelsi fyrr en þessi grundvallar mann-
réttindi eru tryggð. Hér er það ríkis-
valdið sem grípur inn í og tryggir að
þessi réttindi séu virt. Jafnréttislögin
frá 1976 banna mismunun á grund-
velli kynferðis og setja við slíku
viðurlög og eru því dæmi um þetta.
Eignarréttur gegn
jafnaðarrétti
Ríkisafskipti af þessu tagi geta hins
vegar stangast á við skyldur ríkisins
til að tryggja neikvætt frelsi, að hefta
ekki samskipti einstaklinganna.
Þetta getur verið sérstaklega við-
kvæmt á mörkunum milli jafnaðar
réttinda og efnahagslegra réttinda.
Skýringardæmi gæti verið ef atvinnu-
rekandi hefði af einhverjum ástæðum
á móti því að ráða konu til starfa í
fyrirtæki sínu. Maðurinn á fyrirtækið
og hefur yfir því fullan ráðstöfunar-
rétt. Hins vegar eru í þessu tilfelli
takmörk á eignarréttinum, því mað-
urinn má ekki neita að ráða konu til
starfa hjá sér, slíkt væri brot á jafnrétt-
islögunum. Konan á rétt á því að henni
sé ekki mismunað á grundvelli kynferðis
slíkt vegur að manngildi hennar.
Þetta dæmi dregur athyglina að hugs-
anlegum árekstrum milli jákvæðs og
neikvæðs frelsis, milli afskiptaleysis
og afskipta ríkisins. Spurningin stend-
ur um það hvor rétturinn eigi að
gilda, eignarréttur fyrirtækiseigand-
ans eða jafnaðar réttur konunnar.
Með tilliti til siðferðislögmálsins
(náttúruréttarins) einvörðungu - sem
segir til um réttmæti allra laga - þá
ætti réttur konunnar að gilda. Þessi
árekstur kemur þó ekki upp á hinu
siðferðilega og fræðilega sviði. Hér
að framan var bent á, að þegar allt
kemur til alls, er eignarrétturinn sið-
ferðilegur réttur og því ber þeim er
nýtur hans jafnframt siðferðileg
skylda til þess að nota hann á siðferði-
legan hátt. Það væri hins vegar ekki
raunin ef hann mismunaði fólki á
grundvelli kynferðis og hefði þá fyrir-
gert rétti sínum.
En hinn siðferðilegi réttur hefur
samviskuna sem dómara og í þessu
tilfelli samvisku fyrirtækiseigandans.
■L.