NT - 27.10.1985, Blaðsíða 4

4 Sunnudagur 27. september NT

I
Þögli helmingurinn
Hugleiðingar þessar eru skráðar
í skugga yfirvofandi kvennafrídags.
Þegar stórt er spurt, verður lítið
um svör. Eins og þegar vér karl-
púngar af rætinni ertni viljum vita,
hví svona dæmalaust fáar konur
beri ábyrgð á meistaraverkum tón-
bókmenntanna. Við segjum: Úr því
tónsmíðar gera engar fýsískar kröf-
ur líkt og sjósókn, hermennska og
kraftlyftingar, hvað veldur því þá,
að konur eiga enga fulltrúa á við
Bach og Beethoven og varla heldur
í „Kleinmeister" deildinni, t.d. á við
Pfitzner, Grieg, Telemann?
Ekki á ég svarið. En ég þykist
strax heyra vissar mótbárur úr
kvennahópi.
„„Bera ábyrgð," sagðirðu! Sam-
kvæmt hefðbundinni hlutverka-
skiptingu kynjanna hefur það ávallt
fallið konum í skaut að forða hús-
bóndanum á heimilinu frá daglegu
fjölskylduvafstri, frá matseld,
hreingerningum o.fl. o.fl., svo að
hann gæti gefið sig allan að hugðar-
efni sínu. Þess vegna bera konur í
rauninni ábyrgð á ótöldum meist-
araverkum. Þannig voru þær útilok-
aðar frá því að skapa þau sjálfar."
„Það er alrangt, að kventónskáld
verðskuldi ekki meiri athygli en þá
sem þær hafa fengið. Þau hafa bara
ekki hlotið sanngjarna umfjöllun,
spilun, vegna þess að karlrembu-
svínin sátu á öllu kerfinu. Sjáið til
dæmis Clöru Schumann!"
„Á okkar tímum hefur kventón-
skáldum fjölgað sem aldrei fyrr.
Thea Musgrave er t.d. af mörgum
talin meðal fremstu tónsmiða i
dag.“
Það er nú svo.
Móðurhlutverk
Úr andstæðri átt hefur maður svo
heyrt tilgátur um, að skýringin sé
fólgin í móðurhlutverki kvenna. Það
að skapa barn sé svo mikil sköp-
unarathöfn í sjálfri sér, að önnur
mannaverk blikni í samanburði. Því
hafi konur í raun minni þörf en
karlar fyrir það að ala sér andleg
afkvæmi.
(Skyldi þetta annars vera runnið
undan rifjum Freuds? En sá
skepnuskapur!) Hvað sem þeirri
kenningu líður, þá sjá menn í hendi
sér, að hún gæti í bezta falli aðeins
átt við um tónsköpun. í öðrum
listgreinum verður varla þverfótað
fyrir kvenfólki, t.d. í myndlist. Og
jafnvel þó að við höldum okkur við
heilaga Sesselju (sá dýrlingur er af
einhverjum ástæðum kvenkyns), þá
úir og grúir af mjaðmabreiðum túlk-
endum í hljóðfæraleikarastétt. Hér
á landi eru heilar hljóðfærafjölskyld-
ur hálfeinokaðar af konum og fer
vaxandi—blutur þeirra. Sjáið t.d.
hvernig strengjadeild Sinfóníunnar
og Islensku hljómsveitarinnar eru
skipaðar. Það sem koma skal má
sjá á Sinfóníuhljómsveit æskunnar,
er nýlega hélt velheppnaða tónleika
í Hamrahlíðarmenntaskólanum.
Meira að segja í trompetafylking-
una, frá fornu fari hljóðfæri hreysti,
hernaðar og réttrar karlmennsku,
var komin ein stelpa. Fjúka fer í
síðasta skjólið. I tréblásurum voru
þær út um allt, það þarf varla að
nefna það.
Eitthvað hefur breytzt frá því er
steinaldarkonum var bannað svo
mikið sem að heyra í sveiflutréi,
kannski fyrsta hljóðfæri nakta
apans. Þá vissu allir, að ef þær
hlýddu ekki banninu, yrðu þærófrjó-
ar....
Sem sagt: í hlutverki túlkandans
eru konur ekki aðeins jafnokar
karlmanna að fjölda; þær eru hugs-
anlega að verða ráðandi.
Kannski hefur kristna kirkjan átt
sinn þátt í að bægja kvenfólki frá -
tónlistariðkun. Páll postuli, sá er
sumir kalla að hafi „fundið upp“
heilaga almenna kirkju, gekk hreint
til verks: Hann bannaði konum að
taka til máls, hvað þá væntanlega
að syngja. Kirkjan skyldi frá upphafi
vera vígi karlmanna, og það hefur
haldizt fram á okkar tíma. Og með
því að innan vébanda kirkjunnar
verður til hljómfræði og kontra-
punktur sem öll seinni tíma vestræn
listmúsík byggir á, þá má kannski
að sumu leyti skilja hví konur virðast
hafa haldið sér svo mjög á mottunni.
Kannski gengur mæðrum líka verr
en feðrum að meðtaka kenningu
kirkjunnar um lífið sem táradal, þar
sem allt nema undirbúningur undir
annað og markverðara líf sé hjóm
eitt. Wagner (sem per se hlýtur að
teljast með svæsnari karlrembu-
svínum) vildi meina, að sú afstaða
kirkjunnar væri sprottin af lífshatri
og listfyrirlitningu. Væntanlega eru
þær kenndir lítt samræmanlegar
móðurhlutverkinu.
Breyttir tímar
I rauninni mælir margt með því
að konur ættu að geta náð forystu í
tónsköpun. Tónmenntakennarar
vita vel, hversu ástatt er í yngri
bekkjum grunnskólans. Stelpurnar
eru yfirleitt miklu ólatari við að raula
en strákarnir. Þegar ofar dregur,
endast þær oftast lengur í hljóð-
færanámi, meðan piltar hneigjast
að úthverfari iðju eins og íþróttum,
enda er haft fyrir satt, að stúlkur séu
drengjum fremri að þroska á ca.
11—14 ára skeiðinu. Ef giftingarald-
ur fer hækkandi, barneignum á fjöl-
skyldueiningu fækkandi og jafnræði
eykst meðal kynja í heimilisstörfum,
eins og sumt bendir til, þá ætti að
hilla undir stórkostlega aukningu á
tónsmiðum kvenna. Að minnsta
kosti ætti að verða færra um afsak-
anir á borð við þær sem hingað til
hafa verið bornar fram um slæleg
afköst.
Sjálfsálit
En kannski er þetta umfram allt
spurning um sjálfsálit. Það þarf
visst lágmark af slíku til þess að
bera á borð tónverk í dag. Rómant-
íkin sá um að breyta tónskáldinu úr
hallarþjóni í virtan samfélagsborg-
ara, nafngreindan einstakling, lista-
mann. Það er venja á okkar tímum
að líta á tónskáld sem fólk er reiðir
vitið í þverpokum, jafnvel umfram
aðra listamenn. Sjálfsagt er það
vegna þess hve tónlist, fyrirgefið:
listmúsík, krefst mikillar sérþekking-
ar og útheimtir framlag margra
sérmenntaðra aðilja: Tónsmiðs,
nótnaskrifara og útgefanda, hljóm-
sveitarstjóra, hljóðfæraleikara og,
liggur við, sérmenntaðra áheyr-
enda. Tónskáldið sjálft er til alls
fyrst og verður að uppfylla miklar og
margvíslegar kröfur allra hinna. Það
er því nauðsynlegt ekki aðeins að
hafa þjálfun og þekkingu til að bera,
heldur einnig sjálfsálit og tjáningar-
þörf.
Kennurum, gagnrýnendum og
karlmönnum yfirleitt ætti að vera
bæði Ijúft og skylt á þessum tíma-
mótum að auðvelda konum að afla
sér þess sjálfsálits sem til þarf með
aukinni hvatningu. Okkur veitir ekki
af þeirri fjölbreytni sem eflaust
blundar með hinum helmingi þjóð-
arinnar.

Hvers ve
Eitt af undrum munnmæla og
sagna er hið merkilega mikilvægi,
sem eplið hefur fengið í veraldar-
sögunni. Meðan annarra ávaxta er
svo ríkulega látið ógetið hefur þessi
yfirlætislausi ávöxtur blæ sérstöðu
og tignar. Veraldarsagan, saga
manna og goðmagna, er í raun lítið
annað en saga eplisins. Getur nokk-
ur ímyndað sér hvernig segja mætti
syndafallssöguna, ef forboðni
ávöxturinn hefði verið segjum -
sítróna? Skilningstré góðs og ills
gat ekki borið nema einn ávöxt -
eplið. Þannig tengist eplið á ein-
hvern óskýranlegan - en óhjá-
kvæmilegan hátt falli mannsins. Hið
sama er uppi á teningnum í grískri
'goðafræði. Þar verður eitt epli til
þess að velta stórveldi. Greinir sag-
an frá því að í brúðkaup Peleifs
Akkilesarföður og Þetisar sjávarg-
yðju hafi öllum guðum og gyðjum
verið boðið, að undanskilinni þræt-
ugyðjunni Eris. Hún hefndi sín með
því að mæta óboöin og varpa epli á
jörðina, sem á var letrað: Til hinnar
fegurstu. Þetta er sá ávöxtur, sem
til okkar er kominn undir nafninu
„þrætuepli". Þrjár velskapaðar og
voldugar gyðjur gerðu tilkall til eplis-
ins, Hera Seifsdrottning, Aþena hin
vígamóða og Afródíta hin fagra. Til
að skera úr um hver þeirra væri
rétthafi eplisins fengu þær ungan
og fagran fjárhirði til að dæma. Sá
reyndist enginn annar en París,
Príamssonur Trójukóngs. Af sínu
hefðbundna forngríska fláræði,
sem svo mjög er lofað í kviðum
Hómers, reyndu þær allar að múta
honum með miklum launum. Bauð
Hera honum heimsveldi, Aþena
stríðsframa, en Afródíta hét honum
fegurstu konu heims og hugðust
honum þau launin best. Snerust
Hera og Aþena þá í afbrýði af heift
gegn Trójumönnum. Eftirmálinn er
öllum kunnur, um rán Parísar á
Helenu fögru frá Menelási bónda
hennar, umsátrið um hina breið-
strætuðu Tróju, sem aðrir nefndu
lllionsborg, og hið mikla hrun
hennar. Ef til vill er þó kjarni sögunn-
ar ekki eplið sem velti stórveldinu;
öllu fremur er það valaðstaðan, þeir
kostir sem maðurinn stendur
frammi fyrir, en getur aldrei valið
annað en rangt, því allir kostir eru í
eðli sínu ókostir.
Engu minna hlutverki gegnir eplið
í hinni norrænu goðafræði. Þar átti
gyðjan Iðunn ódáinsepli þau, er
veittu ásum eilífa æsku. Gátu þeir
því græskulausir unað við sitt, uns
ógæfan skall á og jötnar - fyrir
atbeina Loka - rændu eplunum.
Þar með var fallið hafið; hrörnunin
og Elli kerling var komin til sögunn-
ar.
Þessi goðsögulega tenging eplis-
ins við fall mannsins endurspeglast
enn fremur í ævintýrum. Þannig
verður Mjallhvít, vammlaus í sínum
Edensgarði, enn eitt fórnarlamb
eplis, og hvílir í dauðraheimi, uns
hún er vakin af kossi lausnara síns.
Er sá kross að sjálfsögðu táknrænn
fyrir koss lífsins og vissu mannsins
um að einhvern tíma verði hann
frelsaður úr álögum eplisins.
En eplið á sér ekki eingöngu
mikilvæga tilvist í hinum táknræna
goðsögulega heimi; það gegnir eigi
síður merkilegu hlutverki í hinni
jarðnesku veröld. Eplið getur verið
pólitískt tákn, líkt og í sögu hetjunn-
ar Vilhjálms Tell, sem frelsaði þjóð
sína undan oki erlendra kúgara.
Hápunktur þeirrar sögu er að sjálf-
sögðu það augnablik þegar hetjan
skýtur ör af lásboga s ínum og klýfur
með henni epli á höfði sonarins, án
þess aðskaðadrenginn. Sáfjarlægi
möguleiki er fyrir hendi að líta
einnig á athöfnina sem kynferðis-
lega táknræna - örina sem klýfur
eplið - en eins og sjá má af fyrri
sögnum tengist eplið goðsögulega
undanteknigarlítið kvenkyni, s.s.
Evu, grísku gyðjunum, Iðunni og
Mjallhvíti, og aukinheldur einhverju
Vísnaþáttur—Vísnaþáttur
Lesendur góðir. Ég vil byrja á að
þakka fyrir vísurnar sem mér hafa
borist í þáttinn.
Björn Guðmundsson frá Reyni-
keldu á Skarðströnd orti eftirfarandi
vísu:
Frama glæstan flestir þrá
og fórna sér í lífsins straumi.
En einkar valt er upp að ná
með undirferli og svik í taumi.
Hér kemur svo sléttubandavísa
eftir Þorstein Magnússon frá Gil-
haga. Vísan breytir mjög um merk-
ingu ef farið er með hana afturábak.
Dyggðir geldur, fáum fer
framhjá hreldum, þjáðum.
Tryggðir heldur, aldrei er
illum seldur ráðum.
Næsta vísa er eftir Helga Jónsson
úr Eyjafirði og er um tískuna en
Helgi hefur að líkindum verið uppi
um aldamótin síðustu.
Títt hér rennur tískuflóð
táp er spenna vill úr þjóð.
Tildurmenning miður góð
margan grennir dýran sjóð.
Sigfús Kristjánsson úr Keflavík
kvað eftirfarandi vísur:
Undan straumi bátinn ber
beint til grynninganna
Gildir sjóðir glatast mér
gullið minninganna.
Stundum er ég blómum bjó
besta skjól með óskum heitum
Uxu njóli og arfakló
allra best í þessum reitum.
Kæra litla kertiskar
hvað þinn logi er veikur
kynslóðunum birtu bar
boginn fífukveikur.
Tíminn hefur tekið sitt
telst mér bættur skaðinn
Eitt er horfið árið mitt
annað kom í staðinn.
Maður að nafni Guðmundur fór í
útreiðartúr með ungri stúlku um það
var eftirfarandi vísa kveðin:
Gummi út með Guddu reið
gekk það eftir vonum.
Foia sínum skellti í skeið
skutust tár úr honum.
Gísli Helgason frá Hlíðarhúsum
orti eftirfarandi vísu en þar er harin
vafalítið að kveða um skammdegið:
Dagsins leynir Ijósið sér
langar reynast nætur
Það er mein að Eygló er
allt of sein á fætur.
ísleifur Gíslason á Sauðárkróki
orti um mann er veiktist en batnaði
aftur.
Sóttu tveir um sálina
sjúklingsins með takið
Fjandinn þreif í fæturna
en faðirinn hélt um bakið.
Leikurinn þannig lengi stóð
litlar fengust náðir
Hvorugum sýndist sálin góð
svo þeir slepptu báðir.
Isleifur kvað um konu eina:
Vorkenni ég veslings Ingu
að verða að þagna í dauðanum