NT - 27.10.1985, Blaðsíða 13

NT Sunnudagur 27. september 13
30 ára nóbelsafmæli
Halldórs K. Laxness
Þann 27. október fyrir 30 árum
gerði sænska akademían mál sitt
kunnugt á Nóbelsverðlaunahafa í
bókmenntum fyrir árið 1955 - eins og
flestum mun kunnugt hlaut Halldór K.
Laxness hnossið. Fregn þessi flaug
brátt um Reykjavík og var fögnuður
mikill og einlægur ef dæma má af
dagblöðum. Forsíður dagblaðanna
allra voru helgaðar þessum „sigri
íslenskra nútímabókmennta". „í dag
hljómar íslandsklukkan yfir bók-
menntaheiminum."
i greinargerð sinni sem sænska
akademían sendi frá sér segir að
verðlaunin séu veitt Laxness fyrir að
hafaendurnýjað hina miklu íslensku
frásagnarlist. ísland væri frumheim-
kynni sagnalistar á Norðurlöndum og
ætti þetta rætur sínar að rekja til
séreinkenna og þróunar íslensks
þjóðlífs, snauðri þjóð á afskekktri
eyju tókst að skapa heimsbókmenntir
og það þyrfti mikinn þrótt til að
endurnýja sagnalist er ætti slíka hefð.
Eins og áður segir voru viðbrögð hér
heima á einn veg. Islandi væri sómi
sýndur, þó mismunandi áherslur
megi lesa útúr skrifum manna. Einar
Olgeirsson ritar til að mynda í
Þjóðviljanum: „Það er gott að öll
veröldin viti að (sland er annað og
meira en amerísk herstöð - að fsland
á besta núlifandi sagnaskáld heims-
ins.“ Þjóðviljinn ítrekar að verðlaunin
séu gjöf til róttækra manna allstaðar.
í Morgunblaðinu kveður eðlilega
við annan tón. Kristján Albertsson
samfagnar Halldóri en kvartar yfir því
að skáldið „hafi um langt skeið notað
penna sinn til framdráttar hinum
versta málstað í íslensku þjóðlífi á
síðari timum“. í Morgunblaðinu má
einnig lesa að réttara hefði verið að
skipta verðlaununum á milli Gunnars
Gunnarssonar og Halldórs K.
Laxness.
Laxness var sjálfur staddur í Sví-
þjóð þegar akademían gerði úrskurð
sinn kunnan. Hann kvaðst öldungis
hissa þó hann hafi að vísu heyrt því
fleygt að nafn hans hafi verið nefnt í
sambandi við Nóbelsverðlaunin í
nokkur ár. Honum þykir mest um vert
að nafn hans skuli nefnt í sambandi
við hina ókunnu meistara fornsagn-
anna, hann sé að sjálfsögðu stoltur
fyrir sína hönd og (slands.
Sjálf verðlaunin, 160 þúsund sænsk-
ar krónur, urðu tilefni til nokkurra
vangaveltna. Laxness segir í viðtali
að hann búist við að 90 prósent fari í
skatta og afgangurinn í brennivín.
Ekki varð hann sannspár hvað þetta
snerti því ríkisstjórnin ákvað skömmu
síðar að verðlaunin yrðu undanþegin
skatti.
Þann tíunda desember fór verðlauna-
afhendingin svo fram í Stokkhólmi og
birtist hér ræða sú er Halldór K.
Laxness flutti við það tilefni. as
Yðar hátignir; herrar mínir og frúr:
Þann dag fyrir nokkrum vikum þegar þar var
komið að mér bauð í grun að ákvörðun Sænsku
akademíunnar, sú erfyrir höndum var, kynni að
varða mig, var ég á ferðalagi í Suðursvíþjóð.
Þegar ég var orðinn einsamall í gistiherbergi
mínu um kvöldið var því ekki nema eðlilegt að
hugur minn tefði við það hlutskifti sem kynni að
bíða lítilmótlegs ferðalángs og skáldmennis,
upprunnins af ókunnu og afskektu eylandi, ef
stofnun sem hefur á valdi sínu að Ijá andlegum
verkum viðurkenningu og frægð skyldi nú
kveðja til slíkan mann að rísa úr sæti og stíga
fram í bjarmann af leiksviðsljósum veraldarinn-
ar.
Þaö er eftilvill eigi undarlegt að fyrst af öllu
hafi mér orðið, og verði enn á þessari hátíðis-
stund, hugsað til vina minna og ástvina, og
alveg sérstaklega til þeirra sem stóðu mér næst
í æsku, manna sem nú eru horfnir sjónum. Og
jafnvel meðan þeir enn voru ofar moldu, þá
nálguðust þeir að vera af kynflokki huldumanna
að því leyti sem nöfn þeirra voru fáum kunn; og
enn færri muna þau nú. Þó hafa þeir með návist
sinni í lífi mínu lagt undirstöðuna að hugsun
minni. Ég hugsaði eimitt til þeirra undursamlegu
manna og kvenna þjóðdjúpsins sem veittu mér
fóstur. Ég hugsaði til föður míns og móður
minnar. Og ég hugsaði sér í lagi til hennar
ömmu minnar gömlu sem var búin að kenna
mér ótal vísur úr fornöld áður en ég lærði að
lesa.
Ég hugsaði, og hugsa enn á þessari stundu,
til þeirra heilræða sem hún innrætti mér barni:
að gera aungri skepnu mein; að lifa svo, að
jafnan skipuðu öndvegi í huga mér þeir menn
sem eru kallaðir snauðir og litlir fyrir sér, að
gleyma aldrei að þeir sem hafa verið beittir órétti
eða fari góðra hluta á mis, þeir sem hafa verið
settir hjá í tilverunni og þeir sem öðrum
mönnum sést yfir - einmitt þeir væru mennirnir
sem ættu skilið alúð, ást og virðingu góðs
dreings umfram aðra menn hér á íslandi. Ég lifði
svo alla bernsku mína á íslandi, að miklir menn
sem svo eru nefndir, og höfðingjar, voru aðeins
æfintýramyndir og loftsýn - ástin til aðþreingds
lífs og virðíngin fyrir því var það siðferðisboðorð
sem í heimahögum mínum eitt bar í sér
veruleika.
Ég minnist vina minna ónafnkunnra, þeirra
sem í æsku minni og laungu eftir að ég var
orðinn fulltíða voru í ráðum með mér um þær
bækur sem ég réðst í að skrifa. Þar á meðal
voru nokkrir menn, þótt eigi væru atvinnurithöf-
undar, gæddir bókmenntalegri dómgreind sem
aldrei brást, og þeir gerðu mér Ijós ýmis þau
höfuðatriði skáldskapar sem stundum eru jafn-
vel snillingum hulin. Nokkrir þessara gáfuðu
vina minna halda áfram að lifa í mér þó þeir séu
horfnir af sjónarsviðinu, sumir þeirra jafnvel
með svo raunverulegum hætti að fyrir getur
komið að ég spyrji sjálfan mig hvað sé þeirra
hugur og hvað minn.
í sömu andránni verður mérhugsaðtil þeirrar
fjölskyldu, eitthvað kringum hundrað og fimtíu
þúsund manna stórrar, hinnar bókelsku þjóðar
Islands, sem hefur haft á mér vakandi auga frá
því ég fór fyrst að standa í fæturna sem
rithöfundur, gagnrýnt mig eða talið í mig kjark á
víxl. Aldrei skelti hún við mér skollaeyrum
einsog henni stæði á sama, heldur tók undir við
mig einsog bergmál, eða einsog viðkvæmt
hljóðfæri svarar áslætti. Það er skáldi mikið
hamingjulán að vera borinn og barnfæddur í
landi þar sem þjóðin hefur verið gagnsýrð af
anda skáldskapar um aldaraöir og ræður fyrir
miklum bókmenntaauði frá fornu fari.
Og þá skyldi heldur eingan furða þó hugur
minn hafi aftur séð fram í aldir til fornra
sagnamanna, þeirra sem hófu sígildar bók-
mentir íslenskar, þessara skálda sem svo mjög
voru samsamaðir þjóödjúpinu sjálfu að jafnvel
nöfn þeirra hafa ekki varðveist með verkum
þeirra. Aðeins standa hin óbrotgjörnu verk
þeirra í augsýn heimsins með jafnsjálfsögðum
hætti og landið sjálft. Um lángar myrkar aldir
sátu þessir ónafnkendu menn í einhverju
snauðasta landi heimsins, í húsakynnum sem
höfðu svip steinaldar, og settu bækursaman án
þess að þekkja hugmyndir slíkar sem laun,
verölaun, frama, frægð. Ég hygg að í margri
kytru þar sem þessir menn sátu, hafi ekki
einusinni brunnið eldur svo að þeir gætu ornað
sér á lopnum fíngrum í andvökunni. Samt tókst
þeim að skapa bókmentamál svo ágætt að sá
listrænn miðill mun torfundinn í heimi, sem gefi
rúm fleiri tilbreytingum hvort heldur er í þvl sem
kallað er útsmogið ellegar hinu sem kent er í
tígulleika. Og þeim tókst að semja á máli þessu
bækur, sem teljast til sígildra bókmenta heims-
ins. Þó að þessum mönnum væri kanski
stundum kalt á fingrum, þá lögöu þeir ekki frá
sér pennann meðan þeim var heitt um hjartað.
Ég spurði mig þetta umrædda kvöld: hvað má
frægð og frami veita skáldi? Vissulega velsællu
af því tagi sem fylgir hinum þétta leir. En ef
íslenskt skáld gleymir upphafi sínu í þjóðdjúp-
inu þar sem sagan býr; ef hann missir samband
sitt og skyldu við það líf sem er aðþreingt, það
líf sem hún amma mín gamla kendi mér að búa
öndvegi í huga mér - þá e frægð næsta lítils
virði; og svo það hamíngjulán sem hlýst af fé.
Yðar hátignir, herrar mínir og frúr. Sá hlutur
sem mér þykir mest um vert, þeirra sem mér
hafa að höndum borið um þessar mundir, það
er að Sænska akademían skuli af hinu mikla
áhrifavaldi sem henni er léð hafa nefnt nafn mitt
í sambandi við hina ókunnu meistara fornsagn-
anria íslensku. Þær röksemdir sem Sænska
akademían hefur látið liggja aö veitingu hins
mikla sóma mér til handa, munu verða mér
sjálfum ævilaung hvatning um leið og þær eru
fagnaðarefni þjóðar minnar.
Fyrir þetta alt tjái ég nú Sænsku akademíunni
þökk mína og viðringu. Þó ég sé sá sem í dag
hef tekið við bókmentaverðlaunum úr hendi
konúngs, þá finst mér verðlaun þessi hafi um
leið verið veitt lærifeðrum mínum þeim er leift
hafa eftir sig bókmentalegan arf íslands.