Lesbók Morgunblaðsins - 16.10.2004, Síða 7

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 16. október 2004 | 7
J
acques Derrida hélt skjölum sínum
til haga af mikilli alúð og um-
hyggjusemi. Skjalasafn hans var
stórt því hann geymdi hvert ein-
asta bréf (um fimmtán þúsund
talsins) og nánast hvern einasta
texta sem rak á hans fjörur, auk óteljandi eig-
in skrifa. Fyrir tveimur árum gaf hann safn
sitt tveimur öðrum skjalasöfnum, annars veg-
ar stofnun samtímaminnis og -útgáfu í Frakk-
landi (IMEC) og hins vegar safni háskólans í
Kaliforníu (í Irvine) þar sem hann kenndi um
langa hríð.
Í verkum Derrida eru
margir þræðir tengdir
skjalasafninu; and-
skjalasöfn, arfur og erfingjar, menjar og
skrift, það sem lifir af og kemur til baka, aftur-
göngur o.fl. Í viðtali teknu við Derrida
skömmu fyrir andlát hans, gerir hann sér í
hugarlund hvað verði um verk hans eftir dauð-
ann. Hann segist hafa tvennt á tilfinningunni
þar að lútandi: Að verk hans eigi eftir að koma
í ljós, þau eigi fyrst eftir að vera lesin af alvöru
eftir hans dag (tekur fram að auðvitað séu
nokkrir alvöru lesarar í heiminum í dag en lík-
lega ekki nema nokkrir tugir). En að um leið
finnist honum sem hann skilji ekkert eftir sig
nema kannski það sem er í skjalasöfnum og
bókasöfnum og að hálfum mánuði eða mánuði
eftir dauða sinn verði hugsanlega ekkert ann-
að eftir (Le Monde, 12. október, 2004). En
hann hefur einmitt oft skrifað um öskuna sem
áminningu um ómöguleikann, um þá ógn sem
er forsenda þrárinnar og möguleikans á að
skilja eftir sig spor.
Derrida vildi setja og setti mark sitt á
franskt mál og fræðaheim en gerði það ekki út
í bláinn eða af kappsemi og hégómlegum
metnaði um að reisa sér minnisvarða. Til þess
elskaði hann tungumálið of mikið. Og tungu-
málið bíður bara þolinmótt eftir að menn fari
að skrifa „almennilega“ á meðan ólátaseggir
ljúka sér af, eins og kona gagnvart elskhuga
með of brátt sáðlát. Hann elskaði franska
tungu af mikilli virðingu og lýsti stundum
tengslum sínum við hana eins og ástarævin-
týri. Hann elskaði hana eins og útlendingur
sem hefur verið veitt skjól innan hennar og
þegið líf sitt frá henni. Án þess nokkurn tíma
að telja sig eiga þessa tungu eða reyna að
eigna sér hana. Hún yrði alltaf önnur en hann
og tengsl hans yrðu alltaf tengsl útlendingsins,
þess sem er framandi. Og í þeim tengslum er
möguleiki á að „ólætin“ eða ögrun elskhugans
fái aðra merkingu.
Ég minnist senu úr mynd um Derrida, frá
heimili móður hans í Alsír en í eldhúsinu var
vinkona hans frá París að taka upp kampa-
vínsflösku og vildi skála fyrir því að Différ-
ance-hugtak hans hefði nú verið skráð í
franska alfræðiorðabók, en différance er jú ein
fyrsta og frægasta nýsköpun hans á sviði
franskra orða. Þá spyr mamma hans hvort
þetta sé nú það eina sem hann hafi gert sér til
frægðar í Frakklandi, að skrifa eitthvað heim-
spekiorð vitlaust, hvað hann hafi nú þurft að
vera að óþekktast. En hin „vitlausa“ skrift
virðist hafa meiri þýðingu en eitt lítið rang-
fært „a“ gat grunað og frönsk fræðatunga
varð ekki söm á eftir, hún varð önnur en hún
var. Og þá aðra og annarlegu tungu erfum við.
Sá arfur sem Derrida skilur eftir sig er
langt í frá auðlesinn, auðskilinn eða auðþeg-
inn. Hvernig er annars hægt að þiggja slíka
gjöf, hvernig á að þakka hana? Einn þráður í
ritverkum Derrida er einmitt spurningin um
gjöfina. Um ómöguleika gjafarinnar, hvernig
skilyrði og forsenda gjafar hljóti að vera
ómöguleiki gjafarinnar því innan þeirrar
ökónómíu sem við tengjumst hvert öðru í
gegnum hljóti gjöfin að vera útreiknuð athöfn:
Það er ekki hægt að gefa nema ætlast til ein-
hvers í staðinn, einhvern tíma, einhvers staðar
(jafnvel fyrir handan). Jafnframt er ómögulegt
að gefa nema reyna að reikna út hvort gjöfin
sé gefin í þökk. Í þessum skilningi verður gjöf-
in því að vera ómöguleg eigi hún mögulega að
vera annað en útreiknuð. Og kannski verður
ekki hægt að þakka hana fyrr en löngu síðar,
jafnvel ekki átta sig á að hún sé gjöf fyrr en
löngu síðar.
Þegar Derrida gaf skjalasafn sitt til opin-
berra stofnana, hafði hann alla mögulega og
ómögulega fyrirvara á gjöf sinni. Því vakti það
undrun mína að lesa vandræðalaus orð forseta
Frakklands og án allra fyrirvara um að Derr-
ida sem einn mesti heimspekingur samtímans
hafi verið gjöf Frakka til heimsins. Mig rámaði
þá í orð Derrida í bókinni um gjöfina og tím-
ann (Donner le temps, 1. la fausse monnaie,
Éd. Galilée, 1991) um það hvernig menn reyni
oft að skapa ímynd sína með gjöfinni, gera
hana að sinni og eigna sér hana. En það var
einmitt þetta eignarhald sem Derrida leitaðist
við að afbyggja.
„Ef ég ætti að hætta á að gefa eina stutta,
úrfellda, ökónómíska skilgreiningu á afbygg-
ingunni, Guð forði mér frá því, eins og ég væri
að gefa skipun, þá myndi ég segja án setn-
ingar: fleira en ein tunga.“ („Si j’avais à risq-
uer, Dieu m’en garde, une seule définition de
la déconstruction, brève, elliptique, économ-
ique comme un mot d’ordre, je dirais sans
phrase: plus d’une langue) (Mémoires pour
Paul de Man, Éd. Galilée, 1998, s. 38). (Ég
lendi í ógöngum við þýðingu á þessu setn-
ingabroti; annars vegar er það eins og óþýðan-
legt, hins vegar þýðanlegt á margvíslega og
alls ólíka vegu).
Skjalasafn er alltaf þegar þýtt og verður
alltaf að þýða, skrifaði Derrida í bók sinni um
skjalasafnið (Mal d’archive, Éd. Galilée, 1995).
Og þegar skjalasöfnin eru þar að auki á mörg-
um tungumálum, á milli landa, á milli tungna,
þá fara þau á milli mála, eru aldrei gefin, verða
aldrei gefin staðreynd og því er okkur arftök-
um mikil ábyrgð á höndum, enda eru ógöng-
urnar endalausar. Á fundi með þýðendum
verka hans, sagði Derrida að þegar þýtt væri
fyndist sér sem textinn væri sleiktur með
tungu sem er eins og eldtunga eða ástfangin
tunga sem færist nær og nær textanum en
leyfir sér aldrei að éta hann upp eða brenna
(L’HerneDerrida, L’édition de l’Herne, 2004,
s. 561).
Það verður spennandi að sjá hvernig menn
munu taka arfi Jacques Derrida. Við sem vilj-
um nálgast hann í fjarlægð útlendingsins,
verðum að umgangast skjalasöfnin af eins
mikilli virðingu og örlæti og hann gerði áður
og gefa okkur tíma til að þýða þau. Og taka
með ást á móti öllum mögulegum og ómögu-
legum afturgöngum sem losna úr læðingi og
elta uppi hina nýju tíma þar til þeir verða aðr-
ir.
Arfur annarra tungna
Eftir Oddnýju Eiri
Ævarsdóttur
oeae@hotmail.com
Höfundur vinnur að doktorsritgerð um and-skjalasöfn
við Ecole des Hautes Études en Sciences Sociales í
París.
AP
Skjalasafnið „Þegar Derrida gaf skjalasafn sitt til
opinberra stofnana hafði hann alla mögulega og
ómögulega fyrirvara á gjöf sinni.“
Um skjalasöfn Jacques Derrida
A
llt frá fyrstu ritum gegna bók-
menntir mikilvægu hlutverki í
heimspeki Jacques Derrida.
Textabrot úr verkum James
Joyce og Edgar Allan Poe
styðja heimspekilega greiningu
í La Voix et le Phénomène (1967). De la
Grammatologie (1967) er að stórum hluta til-
einkuð Játningum Jean Jacques Rousseau.
Með hverri bók Derrida verður þáttur bók-
mennta fyrirferðameiri: Lautréamont, Mall-
armé, Jean Genet og Philippe Sollers eru í fé-
lagi við Platon í grundvallaritinu La Dissém-
ination (1972). Jacques Derrida hefur einnig
notið liðsinnis Maurice
Blanchot, Antonin
Artaud, Paul Celan,
Hélène Cixous og fleiri í
heimspekilegri og bókmenntalegri greiningu á
möguleikum og mætti tungumálsins.
Takmörkun heimspekinnar
Derrida heldur því fram að heimspekin sé tak-
mörkuð að því leyti að hún gleymi hinu óendan-
lega og leitist við að vera endanleg, að ná utan
um allt. Allt frá Platoni til Hegels, hefur heim-
spekin firrt sig leyndinni, leyndarmálinu, sem
er ósamræmanleg þekkingunni og hlutleysinu.1
Til þess að skilja þessa afneitun heimspekinnar,
segir Derrida aðra rödd nauðsynlega og að
hana sé að finna í bókmenntum. Þetta er ekki
spurning um að þagga rödd heimspekinnar
heldur þvert á móti að takast á við hið erfiða
verkefni, af nákvæmni og alvöru, að skilja það
sem þessi rödd reynir að fela og afneita.
Í greiningu sinni á skáldlegum textum spyr
Derrida spurninga sem snúa ekki aðeins að
bókmenntum heldur einnig að hugvísindum al-
mennt (heimspeki, lögfræði, sálgreiningu,
mannfræði, félagsfræði, stjórnmálafræði...).
Nálgunin er ávallt a.m.k. tvíþætt; bókmennta-
fræðileg og heimspekileg. Annars vegar skoðar
hann skáldið og tengsl þess við tungumálið,
hins vegar les hann heimspekilega texta og
greinir þá. Oft sækir hann þannig stuðning eða
svör til bókmenntanna við heimspekilegum
vandamálum.
Bókmenntir og lýðræði
Derrida telur ómögulegt að aðgreina sögu bók-
menntanna frá sögu lýðræðisins. Bókmennta-
stofnunin er ekki möguleg nema í samhengi við
lýðræði. Bókmenntir hafa réttinn til að segja
allt og jafnframt til að segja ekki allt – þær hafa
rétt til leyndarmáls, og til að þaga yfir því. Þeim
er ekki gert, eða þeim á ekki að gera, að svara
valdinu, beygja sig undir það, hvort sem það er
ríkisvald, trúarbrögð eða stjórnmálaflokkur.
Þessi réttur gerir bókmenntunum kleift að
spyrja spurninga sem heimspekin hefur veigr-
að sér við að spyrja.
Samkvæmt Derrida túlka bókmenntir hið
opinbera – hann aðgreinir sig þannig frá þeim
sem lesa og túlka bókmenntir sem einkamál
eða einstaklingsbundið fyrirbæri. Í hans huga
eru bókmenntir opinber stofnun sem leyfir að
segja hvað sem er (a.m.k. skv. meginreglu). Það
sem einkennir bókmenntir í Evrópu er, segir
hann, að þær eru órjúfanlega tengdar ákveð-
inni lagalegri og pólitískri þróun: frelsinu til að
segja allt opinberlega – málfrelsinu.2
Þrátt fyrir að hinn pólitíski réttur bókmennt-
anna til þess að segja allt sé skjalfestur getur
enginn treyst því að allt hafi verið sagt: Rithöf-
undurinn kann að hafa logið, afmyndað, skáldað
eins og sést ef til vill best í textum sem sagðir
eru sjálfsævisögulegir. Sannleikurinn getur af-
bakast og tekið breytingum. Stundum til að
nálgast máttugri eða „sannari“ sannleika.
Leyndarmálið
Derrida talar um leyndarmálið í þessu sam-
bandi vegna þess að í frelsinu til að segja allt
felst frelsið til að segja allt nema leyndamálið,
að segja allt án þess að gera leyndarmálið op-
inbert. Í leyndarmálinu felst hin einstaka
mannlega reynsla (ĺexpérience de la sing-
ularité) en ekki einhver ákveðin framsetning
hennar. Það er ekki opinbert en samt ekki held-
ur alfarið einkamál. Leyndarmálið tengist lýð-
ræðinu órjúfanlegum tengslum: Derrida gagn-
rýnir einmitt „lýðræði“ sem kemur í veg fyrir
að þagað sé yfir leyndarmálinu.
Allir textar geyma leyndarmál, segir Derr-
ida, þ.e. merkingargnótt sem við getum aldrei
þóst hafa tæmt. Hann tekur sem dæmi verk rit-
höfundarins Paul Celan þar sem koma gjarnan
fyrir duldar tilvísanir í líf hans eða í verk ann-
arra höfunda. Þótt gert væri yfirlit yfir marg-
ræða merkingu textans er alltaf eitthvað eftir,
eitthvað umfram. Rýmið í ljóðum Celan er t.d.
afar mikilvægt en merking þess er óræð. Það
eru ekki til neinar leiðbeiningar um hvernig
eigi að takast á við taktinn, braghvíldirnar,
hljóðgöpin og rofin í ljóðunum.
Í nýrri bók um skáldverk Hélène Cixous
fjallar Derrida um hið óákvarðanlega í
tengslum við leyndarmálið. Það er á mörkum
hins skáldlega, draumsins og hins „raunveru-
lega“. Leyndarmál og máttur bókmenntanna
felst í því að halda leyndarmálinu leyndu,
óráðnu; jafnvel þótt það eigi sér stað játning
eða uppljóstrun er hún alltaf óráðin. það er ekki
hægt að sanna hvort hún sé „rétt“.3
Leyndarmálið sem Derrida hrífst af í verk-
um þessara rithöfunda er þannig óráðið og
órætt, rétt eins og „hinn“ í siðfræði afbygg-
ingar (déconstruction). Ómöguleiki þess að
þekkja hinn leiðir til tengsla sem eru byggð á
viðurkenningu og virðingu. Í heimspeki Derr-
ida vega réttlætiskröfur þyngra en þekking-
arkröfur.
Derrida segir afbyggingu vera réttlæti og að
réttlæti sé reynsla hins óræða; að vera réttlátur
er að viðurkenna óendanlega ábyrgð manns á
hinum sem eitthvað sem maður getur ekki ráð-
ið yfir (eða ákvarðað) og eitthvað sem er hafið
yfir skilning manns. Það er einmitt þessi
reynsla af réttlætinu sem knýr okkur frá því að
taka ekki ákvörðun til ákvörðunar, til pólitískr-
ar ábyrgðar. Skrif höfunda eins og Maurice
Blanchot, Paul Celan og Hélène Cixous eru op-
in fyrir hinu óræða og veita því sem er annað
viðtöku. Um er að ræða afstöðu eða fremur við-
mót gagnvart því sem getur orðið, getur komið.
Í raun og veru er um að ræða viðurkenningu á
framtíðinni, á því að eitthvað sem við sjáum
ekki fyrir geti orðið.
Máttur tungumálsins
Derrida segir verk Hélène Cixous vera í „skil-
daga“ eða jafnvel í „sjálfskildaga“. Gjörning-
urinn sem verður í verkum Cixous er s.s. ekki í
nútíð, heldur í skildagatíð: „gæti ég“ — segir
sögumaður. Þennan skildaga, gæti-ég, setur
Derrida upp sem öflugri gjörning en aðalsetn-
ingu verufræðinnar sem er : „þetta er“. Hélène
Cixous, segir Derrida, „lætur reyna á kraft
þessa „gæti ég“ í skrifum sínum og í einu vet-
fangi verður hið ómögulega mögulegt. Veru-
leikinn veitir hugórum/draumórum viðtöku.“4 Í
textanum H.C. pour la vie, ćest à dire ... segist
Derrida eiga í sífelldum erjum við Cixous um
dauðann (þau voru nánir vinir og samstarfs-
menn í rúm 40 ár eða allt frá því þau kynntust
árið 1962 til dauða hans). Hann segist þurfa að
minna hana aftur og aftur á að við deyjum , of
fljótt, í lokin: „Ég segi henni,“ skrifar Derrida,
„að við deyjum í lokin en hún trúir mér ekki.
Hún veit en hún trúir mér ekki. Ég verð að geta
trúað henni. Ég þyrfti að geta trúað henni. Ég
þyrfti að geta það sem ég get ekki. Ef ég gæti
trúað henni. Líkt og ég tryði henni. Líkt og.
Gæti ég“.5
Derrida segist þurfa að geta skilið hvað „það
að trúa“ þýðir frá hennar „hlið“ – þar sem hann
er ekki. Hann þyrfti að geta það sem hann get-
ur ekki. Hann getur það ekki, en með því að
segja „ég þyrfti að geta“ er líkt og hann tryði
henni og líkt og hún hefði rétt fyrir sér. „Hún
veit,“ segir Derrida, „hún er sú sem veit og ger-
ir tilraunir, enda skrifar hún betur en flestir um
dauðann: Hún býr yfir vitneskjunni, en hún trú-
ir ekki“ (bls. 14). Ég get ekki trúað henni hvað
varðar lífið og dauðann. Ég get ekki trúað
henni, það er að segja: ég get aðeins trúað
henni, ég get aðeins trúað henni í skildaga
(140). þannig fer heimspekingurinn Derrida inn
á svið skáldskaparins þar sem meira en hið
ómögulega er mögulegt.
„Gæti ég“ í textum Cixous, þessi ókennilegi
skildagi, sem er hvorki boðháttur né nafnháttur
segir Derrida vera á mörkum hins mögulega og
hins ómögulega. Þar má ef til vill einnig stað-
setja hans eigin heimspeki: „Það þarf að hugsa
á annan hátt um möguleika hins ómögulega,“
segir hann.6 Þetta kann að hljóma eins og orða-
leikur eða skemmtileg þversögn en í huga
Derrida er um að ræða eitt alvarlegasta og mik-
ilvægasta verkefni samtímans –verkefni sem
hann tókst á við í fylgd skálda.
 Tilvísanir
1 Jacques Derrida, Donner la mort, Galilée, 1999, bls. 90–91
og bls. 127.
2 Jacques Derrida, Demeure. Maurice Blanchot, Galilée,
1998.
3 Jacques Derrida, Genèses, généalogies, genres et le génie,
Galilée, 2003, bls. 26–27).
4 Jacques Derrida, H.C. pour la vie, ćest à dire…, Galilée,
2001, bls. 14.
5 Sama, bls. 141.
6 „Du mot à la vie: un dialogue entre Jacques Derrida et
Hélène Cixous“, Magazine Littéraire, n°4, 2004, bls. 28.
Bókmenntir í heimspeki Jacques Derrida
Eftir Irmu
Erlingsdóttur
irma@hi.is
Höfundur vinnur að doktorsritgerð um skáldverk
Hélène Cixous við Paris 8-háskólann.
Eru veitt Adorno-verðlaunin. 2002: Tekur sæti í nefndinni Conseil Scientifique du Département de philosophie de l’Ecole normale supérieure, í París. Tekur þátt í ráðstefnu um „Verðandi lýðræði“ sem Marie-Louise Mallet skipuleggur. 2003: Maurice Blanchot deyr 20. febrúar. Les texta við bálför
skáldsins: „A Maurice Blanchot“. Mars: Tekur þátt í alþjóðlegri ráðstefnu um skáldið: „Maurice Blanchot er látinn“. Gerður að heiðursdoktor við Coimbra-háskólann í Portúgal. 2004: Viðtal við Jean Birnbaum í Musée d’art et d’histoire du judaïsme í París í tilefni af útkomu bókarinnar Le „concept“du
11 septembre. Viðtal við Hélène Cixous á Bókamessu gyðinga í London (Jewish Book Fair). Ráðstefna tileinkuð Derrida í Strasbourg. Tekur þátt í stórri ráðstefnu tileinkaðri honum í Rio de Janeiro. Jacques (Jackie) Derrida deyr af völdum krabbameins í briskirtli hinn 9. október.
Upplýsingar fengnar úr Jacques Derrida e. Geoffrey Bennington og Jacques Derrida (Seul, 1991) og tímaritinu L’Herne, sérriti um Derrida (nr. 83, 2004).