Lesbók Morgunblaðsins - 16.10.2004, Síða 9

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 16. október 2004 | 9
hjartað er stórt og ræður ferðinni meira en
vitsmunirnir. Það er kannski ástæðan fyrir
feimninni. Þetta gildir ekki bara um grafíska
hönnun heldur er þetta nánast einkenni á
menningu okkar. Við eigum engan Corbusier
eða Saarinen. En það kaldhæðnislega er að
þessi heimóttarskapur okkar er að verða eft-
irsóttur víða um heim vegna áhuga á samspili
jaðarsvæða við miðjuna. Í honum birtist það
sérstaka, sakleysi og heiðarleiki sem er vand-
fundinn í sviðsettum glóbalisma.“
Þetta segir væntanlega sitt um sjálfsmynd
Íslendinga? Er hægt að sjá hvernig hún hefur
breyst á síðustu áratugum með því að skoða
sýninguna? Geturðu nefnt dæmi? „Já, til dæm-
is finnst mér skemmtilegast og stórfróðlegt
þegar Íslendingar taka á móti stórum hreyf-
ingum eins og módernismanum. Hvað við-
spyrnan er sterk og mikil. Þjóðernissinnar
hvar í flokki sem þeir standa þola ekki mód-
ernismann vegna þess að hann snýst um and-
hverfuna, alþjóðahyggjuna.
Jónas frá Hriflu var foringi þjóðernisfag-
urfræðinnar. Hann hafði nákvæmlega sama
smekk og Adolf og Jósef ef út í það er farið.
Módernismi þriðja og fjórða áratugarins var
kaffærður hérna algerlega. Módernisminn í
grafískri hönnun tekur ekki flugið fyrr en um
1957 með útlitshönnun Dieters Roths og kápu-
hönnun Harðar Ágústssonar. Og það almenni-
lega. Ég hef ekki séð hliðstæðu svona harð-
kjarnamódernisma annars staðar í Skandin-
avíu. Sjálfsmynd Íslendinga tekur svo algerum
stakkaskiptum upp úr því. Við sýnum heim-
inum hvað við erum „alþjóðleg“ á okkar ein-
staka heimóttarlega hátt eftir það.“
Geturðu lýst því nánar hvað þessi heimótt-
arskapur felur í sér?
„Ég geri mér grein fyrir að heimóttarlegur
er frekar neikvætt orð. Það er skylt stopp-
uðum sokkum og rifinni peysu. En í raun er
þetta það sem kallað er vernakúlarismi eða
heimatilbúningur. Þetta er til dæmis það þegar
rakarinn gerir skiltið sitt sjálfur. Þegar mód-
ernisminn var upp á sitt besta fengu þeir að-
eins virðingu í prentiðnaðinum sem skiluðu
verkinu nánast gerilsneyddu. Þetta fór í taug-
arnar á Dieter og hann vildi láta „skítinn“,
fingraförin og uppsetningarlímbandið sjást.
Hann „hafnaði“ hefðbundinni týpógrafíu og
handskrifaði. Þetta sem kallað er „use of dirt“
og handskrift hefur farið sem eldur í sinu um
allan hönnunarheiminn á síðustu misserum.“
Áhrif Dieters Roths meiri
en fólk gerir sér grein fyrir
Hvað einkennir grafíska hönnun hér á landi nú
um stundir? „Fyrir rúmum fimmtán árum varð
bylting í starfsumhverfi grafískra hönnuða hér
sem annars staðar. Við vorum mjög fljót að
laga okkur að þessum breytingum. Verkfæri
okkar eins og ljósaborð, sirkill, vaxvél, letraset
og reprómaster urðu að sýndarverkfærum á
tölvuskjá. Það gekk ekkert illa fyrir fólk sem
vissi og þekkti veröldina eins og hún var að
skilja þessa yfirfærslu. Tákn verkfæranna og
hugtakanotkun forritanna var byggð á þessari
veröld sem var. Verr gengur að láta nýjar kyn-
slóðir skilja hvað býr að baki. En þegar upp er
staðið þá hefur tilgangur grafískrar hönnunar
ekkert breyst. Hún snýst ennþá um að koma
vöru eða inntaki á framfæri á áhrifaríkan hátt.
Í þessu stafræna umhverfi samtímans er
hægt að gera allt sem hægt var að gera áður
og margt sem þurfti mikla fyrirhöfn áður fyrr
er lítið mál með þessari nýju tækni. En graf-
ískir hönnuðir þurfa enn að geta teiknað og
þeir þurfa enn að nota innsæi sitt.
Aldrei áður hafa íslenskir grafískir hönnuðir
fengið eins mikla umfjöllun í alþjóðlegum
hönnunarbókmenntum og tímaritum. Nokkrir
starfa á alþjóðavettvangi eins og Hjalti Karls-
son og Stefán Kjartansson. Ég tel líka að þessi
sérkennilegi áðurnefndi heimóttarskapur sé að
skapa okkur sérstöðu. Dieter Roth kom
snemma auga á hann. Ég veit að heimóttar-
skapurinn var stór hluti hans eigin listar sem
andhverfa glyssins og yfirborðsmennskunnar.
Það er enginn vafi á því að hann á stóran þátt í
því að módernisminn á sínum tíma festi hér
rætur. Hann var líka fremstur í flokki við að
draga alræðisvald hans í efa. Fáir listamenn
eru með jafnmörg augu á sér og hann nú um
stundir og ég tel okkur Íslendinga njóta góðs
af því og að áhrif hans séu meiri í samtímanum
heldur en fólk geri sér almennt grein fyrir.“
heimóttarlega hátt
Höfundur Dieter Roth, teiknað seint á á sjötta áratugnum.
grænar baunir Höfundur Atli Már Árnason, teiknað líklega á sjötta áratugnum.
Rómantíska þjóðernismyndmálið Burstabær um
vetrarnótt – miði á eldspýtustokk. Höfundur:
Tryggvi Magnússon. Líklega teiknaður á þriðja
áratugnum.
undirbúningurinn
færi upp á ljósa-
borðið og menn byrj-
uðu á því að klippa og
líma. Tölvuhugtökin „Cut
og Paste“ eiga upptök sín
þarna.
Þetta jók alla möguleika á lit-
prentun og grafísk hönnun varð til sem
sérstök starfsgrein.“
Heimóttarskapur
Voru einhver séríslensk einkenni á grafískri
hönnun og eru ef til vill enn?
„Já, það er sérkennilegt hvað íslendingar
hafa verið feimnir við formeinkenni sín. Við
þekkjum séríslensk einkenni á augabragði, sér-
staklega úr fjarlægð, en eigum erfitt með að
tala um þau.
Við eigum ekki í nokkrum vandræðum með
að þekkja og tala um ítalska hönnun, við þekkj-
um og tölum um þýsk, bresk og dönsk sér-
kenni alveg hiklaust. Allar meginhugmyndir í
stefnum og stíl ferðast hingað sem annað.
Enda liggja sérkenni okkar ekki í hugmyndum
heldur í úrlausnum eins og hjá öðrum. Íslensk
sérkenni hafa ekki kynþokka Ítalanna, jarð-
tengingu og verkfræði Þjóðverjanna – fínleg-
heit og verkkunnáttu Dananna. Íslensk sér-
kenni eru heimóttarleg – vernakúlar. Þetta
sést mest á smáatriðunum. Það er lítil þol-
inmæði gagnvart því fíngerða. Allt hefur til-
hneigingu til að vera svolítið stórkallalegt. Enn