Morgunblaðið - 13.11.2004, Side 30

30 LAUGARDAGUR 13. NÓVEMBER 2004 MORGUNBLAÐIÐ
MENNING
FRAM kemur í texta nýrrar bók-
ar Matthíasar Johannessens,
Málsvörn og minningar, að vinnu-
heiti hennar hafi verið Þvert á
tímann – sem hefði að ýmsu leyti
átt betur við. Hér eru frásagnir úr
ýmsum áttum og ekki í tímaröð,
dagbókarbrot og hugleiðingar
manns sem hefur lifað lengi og
margt og liggur mikið á hjarta.
Þetta er eins og langt samtal sem
fer víða, auk þess sem textinn er
fleygaður ljóðum eftir Matthías
sjálfan og aðra.
Að formi til er þetta bréf til
ónefnds viðtakanda sem að lík-
indum er yngri en Matthías og
skyldur honum. Hann er ekki
áberandi í bókinni, löngum stund-
um gleymist hann, enda er Matth-
ías að tala við hvaða áhugasaman
lesanda sem er. Þó notar Matthías
tækifærið til að segja frændanum
að beiðni hans sögu fólksins
þeirra, einkum norska afans
Mathiasar sem var sendur í
ákveðnum erindum til Íslands og
fór að því búnu, en kom svo aftur
vegna ungrar íslenskrar stúlku
sem togaði hann til sín yfir hafið.
Það er virkilega gaman að fá
yfirlit yfir þá kynlegu þjóðablöndu
sem stendur að Matthíasi, einum
íslenskasta Íslendingnum sem nú
er uppi. Næst hjarta mínu gekk
saga föðurbróður Matthíasar, Jó-
hannesar, og Ljúbu dóttur hans.
Jóhannes var læknir og fór til
Júgóslavíu á árum heimsstyrjald-
arinnar fyrri á vegum Rauða
krossins og kom aldrei aftur heim.
Þó lifði hann til 1958 og kvæntist
þrisvar sinnum.
Ljúba (borið fram
Ljúfa? og væri þá
dæmi um heimþrá
föðurins) var dóttir
þriðju eiginkonu
hans, og þegar hún
er í sárum vanda
skrifar hún frænda
sínum á Íslandi sem
hún hefur aldrei séð.
Líka verður Bertha
föðursystir minn-
isstæð. Hún var
ungu skáldi athvarf
þegar hann þorði
ekki að flytja neinum
öðrum ljóð sín.
Í bókinni birtist smám saman
skýr sjálfsmynd manns sem aldrei
fékk frið fyrir heilanum, einsog
hann segir, „ekki einu sinni á nótt-
unni“ (186). Þetta er lítillátur mað-
ur þó að hann viti vel hver hann er
og finni hæfilega til sín. Umburð-
arlyndur maður sem vill hafa kær-
leika og sannleika að leiðarljósi,
enda hændur að Jesú Kristi.
Ástríðufullur unnandi íslensks
menningararfs sem óttast mest að
við glötum honum; glötum tung-
unni með því að týna sögu og þar
með merkingu orðanna. Glötum
skáldskapnum í baráttunni við
„skítaraunsæið í bókmenntum og
fjölmiðlum samtímans“. Þegar
þessi gáll er á sögumanni sveiflar
hann brandi sínum af þunga,
stingur til dæmis upp á að bæta
„mannskemmdaverðlaunum“ við
verðlaunaflóruna í landinu (107–
117). Ekki verður betur séð en að
hann eigi von á ragnarökum og
það í náinni framtíð.
Þessi heimsósómi
læðist einstaka sinn-
um inn í kvæði bók-
arinnar en yfirleitt
birtist okkur þar ann-
ar maður en í lausa-
málinu. Rómantískur
tilfinningamaður sem
býr í heimi vors og
vonar og hefur litlar
áhyggjur af ragna-
rökum. Ástir (stund-
um í meinum) og
dauði eru yrkisefni
flestra ljóðanna og
mörg þeirra hnit-
miðuð, til dæmis þessi
staka (411): „Þrösturinn flýgur /
milli leiða / með nafnspjald mitt / í
nefi.“
Víða eru sláandi ljóðmyndir,
eins og í „Símtali“ þar sem hann
og hún eru hvort í sínu landi, en
„augu þeirra höfðu mælt sér / mót
á tunglinu / þau horfðust í augu /
og snertust.“ (467) Áhugavert væri
að skoða ný tákn í þessum ljóðum,
til dæmis „tígurinn“ sem kemur
nokkrum sinnum fyrir.
Fjöldi skálda stígur fram í bók-
inni enda er einn tilgangur hennar
að halda til haga persónulegum
minningum um listamenn sem höf-
undur dáist að; til dæmis er eft-
irminnileg sagan af því þegar
Matthías skreppur inn í bókabúð
Lárusar Blöndals og kaupir
Heimskringlu handa Borges.
Skáldið frá Argentínu strýkur
bókina eins og ungbarn: „Að
hugsa sér, það er hægt að kaupa
Heimskringlu hér í bókaverzlun!“
(307) Þarna er líka sögð sagan af
fundi þeirra Matthíasar og Günt-
ers Grass á bókmenntahátíð í Nor-
ræna húsinu (498).
Stundum er eins og Matthías
þrái að safna saman öllu sem hann
man og veit og hemja það innan
bókarspjalda. En þá verður text-
inn stundum óreiðukenndur og
stakar sögur vilja fljóta burt. Eftir
sitja niðurstöður skáldsins, til
dæmis sú að það sé togstreitan
innra með okkur sem geri okkur
að mönnum (254). Óvæntasta full-
yrðing þessarar sérstæðu minn-
ingabókar manns sem var í hálfa
öld blaðamaður og ritstjóri er þó
líklega í lok dagbókarfærslu hans
um ofviðri á Mýrdalssandi árið
2000: „Eftirminnilegasta veður
sem ég hef upplifað og raunar
mestu náttúruhamfarir,“ segir
hann: „Gosið í Skjólkvíum við
Heklu kæmist líklega næst því, en
þá lentum við Vignir Guðmunds-
son í vikurregni við upphaf goss-
ins, eins og lesa má um í Morg-
unblaðinu. En fréttaskrif deyja
eins og dögg fyrir sólu.“ (521–2)
Málsvörn og minningar er fróð-
leg lesning, oft skemmtileg og
stundum nærgöngul. En hún kem-
ur ekki í staðinn fyrir hefðbundnar
æviminningar. Næst viljum við fá
fyllri frásögn og skipulegri.
Í kompaníi við Matthías
BÆKUR
Æviminningar
Matthías Johannessen. 533 bls.
Vaka-Helgafell 2004.
Málsvörn og minningar
Silja Aðalsteinsdóttir
Matthías Johannessen
DRAUMALANDIÐ heitir nýr geisladiskur Gunnars
Gunnarssonar organista og Sigurðar Flosasonar saxó-
fónleikara. Þar leika þeir þrettán íslensk ættjarðarlög í
eigin útsetningum, þar sem spuni er í stóru hlutverki.
Diskurinn hefur að geyma hefðbundin ættjarðarlög á
borð við Land míns föður, Hver á sér fegra föðurland og
þjóðsönginn, en þar eru líka einsöngslög með þjóðlegu
ívafi svo sem Draumalandið og Nótt, auk dægurlaga sem
hafa fest í sessi sem ættjarðarlög eins og Ísland er land
þitt og Fylgd.
Sigurður Flosason og Gunnar Gunnarsson hafa áður
vakið athygli fyrir diska sína Sálma lífsins og Sálma
jólanna, en báðir nutu mikilla vinsælda. Samstarf þeirra
hófst þó ekki með sálmasamspilinu, heldur í ættjarð-
arlögunum. „Hugmyndin að þessum diski hefur verið
lengi að búa um sig, og það fyrsta sem við spiluðum sam-
an var þegar við spiluðum stakt ættjarðarlag, Hver á sér
fegra föðurland, fyrir Landgræðsluna, fyrir löngu,
löngu,“ segir Sigurður og Gunnar staðfestir það. „Ætt-
jarðarlögin hafa blundað í okkur allan þennan tíma, og
fyrir nokkrum árum vorum við með hálfa tónleika-
dagskrá með ættjarðarlögum.“
Sigurður segir að ættjarðarlögin hafi verið eðlilegur
farvegur fyrir áframhaldandi samstarf þeirra Gunnars,
en auk þess sé þetta skemmtileg og spennandi tónlist,
sem lítið hafi verið átt við. „Okkur fannst kominn tími til
að horfa á þessi lög á annan hátt. Þau standa hjarta þjóð-
arinnar nærri. Það fara einhverjar mjög sérstakar til-
finningar af stað, bæði í brjósti áheyrenda og okkar
sjálfra, og það er mjög gaman að snerta við þeim fleti í
tónlistinni og þjóðarsálinni. Þetta er strengur sem gam-
an er að plokka í.“
Heilagari en sálmar
Sálmar og þjóðlög hafa notið vinsælda í nýjum útsetn-
ingum á síðustu árum, og tónlistarmenn virðast hafa æ
meiri áhuga á að sækja í arfinn. Einsöngslög og ættjarð-
arlög hafa þó að mestu verið útundan í þeim leik. „Ætli
lögin séu ekki bara svo sterk í huga fólks, sem einsöngs-
lög, að hugmyndin um að nota einleikshljóðfæri og org-
el, eins og í þessu tilfelli, hafi hreinlega ekki komið upp,“
segir Gunnar. Sigurður veltir því fyrir sér að ef til vill
séu þessi lög jafnvel heilagri í hugum fólks en sálmarnir.
„Fólk hefur ólíkar trúarskoðanir, – en hvað eigum við öll
sameiginlegt? Það eru þessi lög. Sum þessara laga eru
reyndar líka óaðgengilegri fyrir spuna hljómrænt séð,
og snúnara að sjá nýja fleti á þeim. Á þessum diski end-
urhljómsetjum við ekki eins mikið og á sálmadiskunum,
– heldur erum við meira að kljást við að spinna yfir sum-
ar hljómaraðanna, eins og þær koma af kúnni, eða nán-
ast eins. Það er í rauninni meiri ögrun en hitt, fyrir okk-
ur spunamennina,“ segir Sigurður.
Gunnar segir að saxófónninn sé í stærra hlutverki en
einsöngsröddin í hefðbundnum útgáfum laganna, vegna
þess að hann sé bæði oft með laglínuna, en spinni líka yf-
ir hana. Og orgelið fær líka að njóta sín í laglínuleik –
laglínum og spuna er bróðurlega skipt milli hljóðfær-
anna. „Við erum alltaf að leita að nýjum flötum í sam-
starfinu – hvernig við getum kynnt laglínuna eða ork-
estrerað – eða komið spunanum fyrir með laglínunum.
Það er spuni í öllum lögunum, nema þjóðsöngnum. Hann
er fínn eins og hann er,“ segir Sigurður.
Draumalandið var hljóðritað í Laugarneskirkju, en
nýtt íslenskt 28 radda pípuorgel, smíðað af Björgvini
Tómassyni, var vígt þar í desember 2002, hið stærsta til
þessa eftir íslenskan orgelsmið, að sögn Gunnars. Sálma-
diskana hljóðrituðu þeir hins vegar við Klaisorgelið í
Hallgrímskirkju. „Laugarneskirkja er gott tónlistarhús
og orgelið nýtur sín vel. Það er samt talsverð ögrun að
færa sig af stærra orgeli yfir á minna orgel. Mér finnst
það þó hafa tekist vel. Þetta er ópus 26 eftir Björgvin og
hljómar mjög fallega. Hljómurinn í orgelinu og kirkjunni
fór fram úr okkar björtustu vonum,“ segir Gunnar.
Dimma gefur Draumalandið út, og í tilefni af útgáf-
unni er efnt til útgáfutónleika víða um land. Þeir fyrstu
verða í Laugarneskirkju í dag kl. 16 og aðrir í Akureyr-
arkirkju á morgun kl. 16. Í framhaldinu verða einnig
tónleikar í Borgarfirði, Reykjanesbæ, Fjarðabyggð, Eg-
ilsstöðum og Stokkseyri.
Tónlist | Sigurður Flosason og Gunnar Gunnarsson
leika ættjarðarlög
Strengur sem
gaman er að
plokka í
Morgunblaðið/Sverrir
Gunnar Gunnarsson og Sigurður Flosason.
HALDIÐ verður málþing um
nýja tónlist og stöðu hennar á
nýja sviði Borgarleikhússins í
dag kl. 15.15. Frummælendur
á þinginu verða þau Atli Heim-
ir Sveinsson tónskáld, Þor-
steinn Gylfason heimspek-
ingur, Bergþóra Jónsdóttir
blaðamaður og gagnrýnandi og
Bjarki Sveinbjörnsson tónlist-
arfræðingur.
Umræðuefni málþingsins
verður m.a. gömul gildi og
vægi þeirra í nýrri tónlist,
íhaldssemi, framúrstefna,
úreldingar og ofnotkun. Meðal
annars verður rætt hvort nú-
tímatónlist hafi lent í blind-
götu, hvort akademísk tónlist
sé um margt aðeins fyrir sjálf-
hverf tónskáld sem skrifa að-
eins fyrir eigin skrifborðs-
skúffu. Eða megum við búast
við fagurhljómandi nútíma-
bylgju tónlistar skyldrar
minimalisma (naumhyggju) og
rokktónlistar á næstu áratug-
um, einhvers konar ný-
endurreisnartónlistar? Verður
þá til stíll sem sameinar aka-
demískar aðferðir, dæg-
urtónlist og alþýðutónlist á
nýjan hátt? Þessum spurn-
ingum og mörgum öðrum verð-
ur reynt að svara með um-
ræðum á þinginu.
„Búast má við eldfimum um-
ræðum á þinginu þar sem
málshefjendur hafa um margt
ólík sjónarmið,“ segir í frétt
frá aðstandendum málþingsins.
Almennum fundargestum
verður gefið tóm til þess að
láta skoðanir sýnar í ljós.
Í þinghléi verður framinn
hinn þekkti Smarties-tónlistar-
gjörningur.
Málþingið er liður í tónlist-
arhátíðinni Ný endurreisn sem
Caput, 15:15 og Vox academ-
ica-kórinn standa fyrir.
Fundarstjóri verður Hákon
Leifsson.
Tónlist | Málþing um stöðu nýrrar
tónlistar í Borgarleikhúsinu
„Búast má
við eldfimum
umræðum“
Atli Heimir
Sveinsson
Þorsteinn
Gylfason
Bjarki
Sveinbjörnsson
Bergþóra
Jónsdóttir
Eyjólfur sund-
kappi. Ævin-
týraleg saga
drengs af Gríms-
staðaholtinu er
eftir Jón Birgi Pét-
ursson.
Eyjólfur Jóns-
son vakti athygli
og aðdáun á sín-
um tíma fyrir sjósund sín en hann
synti meðal annars frá Reykjavík til
Akraness. Eyjólfur var nátengdur því
fólki sem varð fyrirmynd persónanna
sem Einar Kárason gerði ódauðlegar í
Eyjasögum sínum. Í starfi sínu sem
lögreglumaður var Eyjólfur síðar með
fingurinn á púlsi bæjarlífsins og hafði
afskipti af ótrúlegustu málum. Eftir að
hafa misst eiginkonu sína fann Eyjólf-
ur aftur ást og hamingju í Ástralíu þar
sem hann býr nú.
Saga Eyjólfs er í senn saga ótrú-
legs afreksmanns og eldhuga og ein-
stæð lýsing á viðburðaríku lífi.
Útgefandi er Almenna bókafélagið.
Bókin er 292 bls. Verð: 4.690 kr.
Ævisaga
Öðruvísi fjöl-
skylda er eftir
Guðrúnu Helga-
dóttur.
Bókin er fram-
hald af bókinni
Öðruvísi dögum.
Það gengur á
ýmsu í lífi Karen-
ar Karlottu, níu
ára bráðum tíu, og fjölskyldu henn-
ar sem lesendur kynntust fyrst í
Öðruvísi dögum. Útlenskur afi
systkinanna, sem talinn var löngu
látinn, skýtur skyndilega upp koll-
inum, amma þeirra tekur að sér
innbrotsþjóf og ýmislegt fleira kem-
ur á óvart.
Útgefandi er Vaka-Helgafell. Bók-
in er 120 bls. Verð: kr. 2.690 kr.
Börn