Vikublaðið - 30.12.1992, Blaðsíða 5

Miðvikudagur 30. desember 1992
VIKUBLAÐIÐ
5
SPAÐIARID 1993
Árið 1993 verður ár mótsagna
Stærri markaðir en smærri fyrirtæki; aukin samvinna þjóða samtúnis vaxandi þjóðemLshyggju; afvopnun jafiiframt því sem hætta á kjamorkustríði eykst
Breska tímaritið The Economist gefur árlega út mikið sérrit þar
sem horfur næsta árs eru ræddar. Margir sérfræðingar eru kallaðir
til og þeir spá í þróun næstu missera. Megináherslan er á stjórnmál,
efnahagsmál og viðskipti, en einnig er fjallað um þróun í vísindum og
afvopnun. Ef eitthvað er að marka spár skríbenta The Economist
verður þróun næsta árs mótsagnakennd. Innri markaður Evrópu
tekur gildi í byrjun árs og fríverslunarsvæði Norður-Ameríku verð-
ur að raunveruleika í lok ársins. Þeir sem munu hagnast mest á af-
námi tollmúra og innflutningshafta eru, merkilegt nokk, lítil og með-
alstór fyrirtæki en miklu síður alþjóðlegu stórfyrirtækin sem knúðu
á um þessar breytingar. Alþjóðasamvinna eykst á næsta ári, í réttu
hlutfalli við aukinn skilning manna á því að mörg vandamál verða
ekki leyst nema með samstarfi þvert á landamæri. En árið 1993 mun
einnig verða ár þjóðernisátaka og borgarastyrjalda. Sú hætta er yfir-
vofandi að stríðandi fylkingar komist yfir einhvern hluta af þeim
ógrynnum kjarnavopna sem afvopnunarsamningar kveða á um að
fyrrum Ráðstjórnarríki skuli eyða.
Um árabil var dagsetningin fyrsti
janúar 1993 nokkurskonar lykilorð í
umræðu um framtíðarþróun Evrópu.
Fyrir Evrópusinna boðaði dagurinn
innleiðingu fjórfrelsisins svonefnda,
þar sem fólk, fjármagn, vörur og
þjónusta átti að flæða hindrunarlaust
milli þjóða Evrópubandalagsins, öll-
um til hagsbóta. Innri markaðurinn
átti að staðfesta skynsemi samruna-
stefnunnar. Andstæðingar biðu innri
markaðarins með ótta um skelfilegar
félagslegar afleiðingar óheftrar
markaðshyggju þar sem fjármagnið
réð ferðinni en fólkið, allur almenn-
ingur, yrði skilið vanmáttugt eftir.
Hvorki óskimar né óttinn munu
raungerast þann fyrsta janúar kom-
andi. Bæði er að eftir því sem nær
dró þessum meintu tímamótum
minnkaði eftirvæntingin og tor-
tryggnin eyddist. Hitt er líka að önn-
ur og tjarlægari stefnumið Evrópu-
bandalagsins yfirgnæfðu aðra um-
ræðu innan bandalagsins á síðasta
ári; Maastricht-samkomulagið virtist
um tíma ætla að verða að engu og
framtíð Evrópubandalagsins var í
óvissu. Þetta samkomulag, sem átti
að laka gildi sama dag og innri
markaðurinn, eða fyrsta janúar 1993,
mun sennilega fá endanlega staðfest-
ingu um mitt næsta ár, að því gefnu
að Danir samþykki í þjóðaratkvæði
þá sérstöðu sem samið var um á leið-
togaráðstefnunni í Edinborg fyrr í
þessum mánuði.
Meira í orði en á borði
Fjórfrelsið hefur í raun komist á í
áföngum á síðustu árum, eftir því
sem lagabálkar hafa fengið sam-
þykki í hinum 12 þjóðþingum aðild-
arlanda Evrópubandalagsins. Alls
eru það um 250 lagatilskipanir sem
hafa smátt og smátt rutt úr vegi
hindrunum fyrir frjálsan flutning
fjármagns, fólks, vöru og þjónustu.
Enn vantar þó nokkuð upp á að
innri markaðurinn hafi að fullu náð
fram að ganga. Fjármagnsflutningar
verða ekki fullkomlega frjálsir fyrr
en árið 1995 og búið er að seinka
gildistöku sameiginlegs markaðar
fyrir bíla til ársins 2000. Þá hafa
Danir og Bretar þann háttinn á að
þeir skilgreina frjálsa fólksflutninga
þröngt, þannig að aðeins íbúar ríkja
Evrópubandalagsins njóta þess. Aðr-
ir verða að gangast undir vegabréfa-
skoðun, þótt þeir komi til Danmerk-
ur eða Bretlands frá öðrum Evrópu-
bandalagsríkjum.
Ýmislegt bendir til að einstök
Evrópubandalagsríki láti undir höf-
uð leggjast að hrinda í framkvæmd
tilskipunum sem miða að því að
opna landamæri og ryðja úr vegi inn-
flutningshöftum. Kvartað er undan
því að reglur um bankaviðskipti geri
innflutningi erfitt um vik og kröfur
um vörumerkingar sömuleiðis. Þess
vegna er talið að á næsta ári verði
lögð aukin áhersla á að fjórfrelsið fái
raunhæfa þýðingu og kapp verði lagt
á að samþykktum verði framfylgt.
Þrátt fyrir erfiðleika og seinagang
hillir undir það að Evrópa verði einn
markaður og það er í samhljómi við
alþjóðlega þróun í þá átt að tengja
þjóðríki saman með verslun og við-
skiptum þeirra á milli. Þessi þróun
mun hafa ófyrirsjáanlegar afleiðing-
ar í för með sér hvað fullveldi ríkja
áhrærir og menningu þjóða því sag-
an sýnir að í kjölfar viðskipta koma
menningarstraumar sem geta haft
víðtæk áhrif. Það er hinsvegar afar
erfitt að segja til um breytingar á
menningu og félagsgerð einstakra
samfélaga. Það sést best á því að
spár um þróun atvinnulífsins halda
ekki og þó er þar um að ræða miklu
einfaldari og fábrotnari svið þjóðfé-
lagsins en menningin tekur til.
Flæðir undan stórfyrirtækjum
Það voru stórfyrirtæki sem knúðu
á um samruna Evrópuríkja enda var
það þeirra hagur að auðvelda við-
skipti milli landa, eða svo var talið.
A Vesturlöndum var það viðurkennd
speki að stærri markaðir áttu að
koma stórum fyrirtækjum til góða og
skapa þeim skilyrði til að verða enn
stærri. Þessi sannfæring var byggð á
reynslu iðnaðarþjóða, bæði í Evrópu
og Norður-Ameríku, enda þróun
undangenginna ára stefnt í þessa átt.
Framtíðarsýnin var sú að hag-
kvæmni stærðarinnar myndi í fyll-
ingu tímans leiða til þess að örfá
stórfyrirtæki yrðu ráðandi á heims-
markaði á nánast öllum sviðum. Lítil
og meðalstór fyrirtæki myndu aðeins
þrífast fyrir náð og miskunn hinna
stærri. Hagfræðingurinn John Kenn-
etþ Gailbraith lýsti þessari framtíð í
bókinni Iðnríki okkar daga. sem var
gefin út fyrir aldarfjórðungi.
Núna þegar skilyrðin eru fyrir
hendi, stærri markaðir og alþjóðleg
fríverslun við sjóndeildarhringinn,
virðast stórfyrirtækin ekki ætla að ná
þeim árangri sem búist var við. Sér-
fræðingar The Economist segja þvert
á móti að þegar líður á þennan áratug
muni stórfyrirtæki verða samheiti
fyrir óhagkvæma og kostnaðarsama
skipulagningu atvinnulífsins. Þeir
ráðleggja eigendunt fyrirtækja með
100 starfsmenn eða þar yfir að finna
leiðir til að brjóta fyrirtækið upp í
smærri einingar.
Upplýsingar eru völd
Það liggja margar ástæður til þess
að stórfyrirtæki eiga á brattann að
sækja. Öfugt við það sem flestir
bjuggust við kont tölvuvæðing frem-
ur litlum og meðalstóru fyrirtækjum
til góða en hinum stærri. Það kostar
mikla peninga að koma upp og við-
halda tölvukerfi og gagnabanka.
Þessi fjárfesting skilar sér ekki nema
að sem flestir starfsmenn hafi að-
gang að upplýsingunum.
Ef yfirmenn stórfyrirtækja hafa
einir aðgang að upplýsingunum er
hætt við að þær drukkni í tölfræði-
flóði. Þeir sem hafa gagn af upplýs-
ingum eru mun neðar í virðingar-
stiga fyrirtækja, þar sem daglega eru
teknar ákvarðanir um verðbreyting-
ar, mannahald og sölumennsku.
Hængurinn er sá að undirmenn sem
eru betur upplýstir en forstjórarnir
efast um skipanir að ofan og vilja
fara sínu fram. Þegar slíkir undir-
menn eru farnir að skipta þúsundum
og jafnvel tugum þúsunda er orðið
Það eru lítil og meðalstór fyrir-
tæki sem verða burðarásinn í aukn-
um hagvexti á næsta ári, er álit sér-
fræðinga The Economist, en þeir
telja að þrátt fyrir almenna svartsýni
muni rofa til í alþjóðlegri efnahags-
þróun á næsta ári.
Þjóðríki út - borgríki inn
Samvinna þjóða hefur aukist jafnt
og þétt á umliðnum árum og ekki að
búast við öðru en að framhald verði
þar á á næsta ári. Efnahags- og at-
vinnumál hafa verið hvað mest áber-
andi enda árangurinn áþreifanlegur.
Aukin samvinna og samruni Evrópu-
þjóða er vísbending um hvert stefnir
með þjóðríkið. Hugmyndin um sjálf-
stætt þjóðríki er ekki nema 200 ára
Fáni Evrópubandalagsins hefur
verið mörgum tákn unt nýja tíma í
Evrópu og í upphafi ársins 1993
áttu allir viðskiptamárar í Vestur-
Evrópu að hrynja til grunna. Ljóst
er þó að árið mun ekki rnarka eins
mikil tímamót og œtlað var.
Vikublaðið Time kaus Bill Clinton
mann ársins 1992 fyrir að hafa
snúið vonlausri kosningabaráttu
upp í sigur. A árinu 1993 eru mikl-
ar vottir bundnar við að nýkjörn-
um Bandaríkjaforseta takist að rétta við bandarískt efnahagslíf eit það
inyndi vafalítið draga úr efnahagslœgðinni sem hrjáð liefur okkar
heimshluta síðustu misseri.
afar erfitt að stjóma þeim. Þar fyrir
utan helst stórfyrirtækjum illa á hug-
myndaríkum og snjöllum starfs-
mönnum sem leggja meira upp úr
sjálfstæði og frumkvæði en öruggum
launum og von um góð eftirlaun.
Stórfyrirtæki bera hlutfallslega
meiri stjórnunar- og fjármagnskostn-
að en lítil og meðalstór fyrirtæki.
Þegar fyrirtæki stækka verður skrif-
ræði meira og ákvarðanataka erfið-
ari. Sóun verður meiri í stórum fyrir-
tækjum því að starfsmenn skynja sig
sem lítil peð; þeir telja sig ekki bera
ábyrgð á velgengni fyrirtækisins og
bera hag þess ekki fyrir brjósti á líka
vegu og starfsmenn smærri fyrir-
tækja gera.
Jafnvel þegar stærri markaðir hafa
opnast hefur það ekki orðið stórfyr-
irtækjum til hagsbóta. Hér áður, þeg-
ar fyrirtækjum var erfitt að vinna
nýja markaði, voru það helst stórfyr-
irtækin sem höfðu efni á að kaupa
sér sérfræðiþjónustu innlendra aðila
sem var nauðsynlegt til að ná ár-
angri. Smærri fyrirtæki höfðu ekki
bolmagn til að brjótast inn á nýja
markaði. Núna þegar hindrunum
hefur verið rutt úr vegi ættu stórfyrir-
tækjum að vera allir vegir færir en
reyndin er sú að lítil og meðalstór
fyrirtæki hafa í mun ríkari mæli nýtt
sér aukið svigrúm. Það hefur sýnt sig
að minni fyrirtæki eiga auðveldara
með að finna kaupendur fyrir sýna
vöru og þjónustu enda eru þau oft
sérhæfðari og byggja á markvissari
áætlunum en stórfyrirtæki.
Það eykur enn á erfiðleika stórfyr-
irtækja að neytendur sýna þekktum
vörumerkjum minni hollustu en áður
og það dregur úr yfirburðum stórfyr-
irtækja á vettvangi auglýsinga.
gömul og þeim fjölgar sem efast um
að hugmyndin eigi sér langa lífdaga.
Greinarhöfundur The Economist
veltir fyrir sér framtíð þjóðríkisins
og segir að aukin samvinna á vett-
vangi verslunar og viðskipta geri það
að verkum að einstök ríki geta ekki
einangrað sig frá umheiminum, vilji
þau á annað borð njóta hagvaxtar og
velmegunar. Þá verður æ erfiðara að
gera greinarmun á uppmna fram-
leiðsluvöru þar sem algengt er að
framleiðsla á einni vöm sé dreifð um
allar jarðir. Svo dæmi sé tekið þá em
Boeing-flugvélaverksmiðjumar í
Bandaríkjunum að hefja framleiðslu á
nýrri þotu á næsta ári þar sem aðskilja-
nlegustu hlutir þotunnar koma frá 12
þjóðlöndum. Eitt helsta stolt Banda-
ríkjamanna er flugvélaiðnaðurinn. En
verður nýja Boeing þotan bandarísk?
Samvinna þjóða er einungis önnur
hlið málsins því á sama tíma eru tug-
ir og hundruð þúsunda manna tilbúin
að fórna lífi og limuin fyrir sjálf-
stæðishugsjónir þjóða. Fréttir um
þjóðernisátök berast einkum frá
Austur-Evrópu um þessar mundir en
áþekk vandamál er einnig að finna í
Vestur-Evrópu og nægir þar að nefna
Norður-Irland og Baskahémð Spán-
ar. I ríkjum þriðja heimsins eru mörg
dæmi um spennu milli þjóða og
þjóðabrota sent getur valdið átökum
af minnsta tilefni. Að nokkru leyti
má rekja þessa erfiðleika til þeirrar
ofuráherslu sem lögð hefur verið á
að halda þjóðríkinu saman, jafnvel
þó að oft væm landamæri ríkja
ákveðin á hæpnum forsendum. Skýr-
ustu dærnin eru vitanlega af ný-
lenduríkjum Evrópu sem á síðustu
öld skiptu meginhluta Afríku með
reglustiku, en sú skipting hélst þegar
Afríkuþjóðir fengu sjálfstæði á þess-
ari öld. Ekki er líklegt að dragi úr
svæðisbundnum átökum á næsta ári,
en fáir sjá þess merki að staðbundin
styrjöld eins og til dæmis í fyrram
Júgóslavíu, muni breiðast út. Þjóðir
heims standa ráðþrota gagnvart
stríðinu í Júgóslavíu og virðast geta
sameinast um það eitt að halda styrj-
öldinni innan landamæranna.
Greinarhöfundur The Economist
gerir því skóna að vægi þjóðríkisins
muni minnka í næstu framtíð en veg-
ur borgríkja að sama skapi aukast.
Höfundurinn rökstyður mál sitt með
því að benda á að þegar landamæri
þjóða verða óskýrari í heimi sam-
vinnu og samrana sé eðlilegt að
smærri einingar leysi þjóðríkið af
hólmi. Borgríkin eru heppileg
stjórnsýslueining og löng hefð er
fyrir þeim, sérstaklega í Evrópu.
Hugmyndin um borgríkið var til á
tímum Fom-Grikkja og á miðöldum,
löngu fyrir daga þjóðríkisins, var
mönnum náttúrlegt að kenna sig við
borg eða átthaga.
Hvert fara kjarnorkuvopnin?
Kalda stríðinu lauk með falli Ráð-
stjórnarríkjanna en eftirmálin eru
þau að vopnabúr stórveldanna fyrr-
um eru kjaftfull af gereyðingarvopn-
um. Afvopnunarsamningar kveða á
um að stór hluti kjarnorkuvopna
skuli tekinn í sundur og eyðilagður
og gildir það um sprengjur, eldflaug-
ar á landi og í kafbátum. Á næsta ári
hefst áætlun um eyðingu 50 þúsund
kjamorkuvopna í Bandaríkjunum og
fyrrum Ráðstjórnarríkjum, en gert er
ráð fyrir að það taki tíu ár að ná
þessu markmiði.
Öll eftirstríðsárin bjuggu menn
við hættuna á kjamorkustríði sem
ógnaði gjörvallri heimsbyggðinni.
Ætla mætti að menn myndu varpa
öndinn léttar núna þegar stórfelld af-
vopnun er á næstu grösum. En það er
öðru nær því sérfræðingar sjá fyrir
sér að ekki megi mikið útaf bregða
til að gereyðingarvopn komist í
hendur manna sem einskis svífast.
Sökum þess hversu stjórnskipulag
og löggæsla er veikburða í Samveld-
um sjálfstæðra ríkja er óttast að
þangað geti menn, sem staðráðnir
eru í að verða sér úti um kjarnavopn,
sótt það sem til þarf. Þegar vopnin
eru tekin í sundur og sprengiefnið
tekið út er hægt að koma hættuleg-
ustu einingunni, geislavirku úraníum
og plútóníum, fyrir í ferðatösku.
Ekki er ólíklegt að stjórnmálamenn á
borð við Gadaffi í Lfbýu eða hryðju-
verkasamtök reyni að komast yfir
kjamavopn.
Greinarhöfundur The Economist
segir að eitt mikilvægasta viðfangs-
efni Vesturlanda sé að tryggja að
koma kjarnavopnum Samveldanna í
öragga geymslu en til þess þarf gríð-
arlega fjármuni. Það úraníum sem
fellur til þegar vopnin eru tekin í
sundur er hægt að endurvinna til
notkunar í kjamorkuverum. Banda-
ríkjamenn hafa gert samning við
Rússa um að kaupa 500 tonn af úran-
íum á næstu 20 árunt. Þá hefur þýska
fyrirtækið Siemens lýst áhuga á að
byggja verksmiðju sem breytti plút-
óníum í eldsneyti.
Enn er ekki búið að ákveða
geymslustað geislavirku kjamaefn-
anna sent ganga af og ekki heldur hef-
ur samist urn fjármögnun á verkefn-
inu. Á meðan ekki hefur verið gengið
frá þiessum atriðum er þessi banvæna
arfleifð kalda stríðsins ennþá „virk“.