Vikublaðið - 20.08.1993, Qupperneq 4

4
Samfélagld
VIKUBLAÐIÐ 20. AGUST 1993
Landbúnaðurinn og menningin
ísland var bændaþjóðfélag fram á þessa
öld. Þess vegna er það trúverðugt þegar
talsmenn landbúnaðarkerfisins tefla
fram þeim rökum til varnar kerfinu að
verði opinberum stuðningi hætt við
landbúnaðinn þá sé vá fyrir dyrum;
menningararfieifðin gæti tapast.
Rætur íslenskrar menningar. Mynd: Tempest Anderson/Ljósmyndasafn Reykjavtkur.
Páll Vilhjálmsson
Umræðan um norræna sam-
anburðarskýrslu á opin-
berum smðningi við land-
búnað á Norðurlöndum varð sum-
um tilefhi til að beita menningar-
rökum fyrir atvinnurekstri bænda.
Jón Helgason, bóndi og þingmað-
ur Framsóknarflokksins, skrifar í
Tímann á fösmdag til að andmæla
skýrslunni og túlkunum á henni.
Jón klykkir út með aðvörun um að
ef fómnum verði kippt undan land-
búnaðarkerfinu þá fari ýmislegt
annað í leiðinni. „Ef landbúnaður
og byggð í dreifbýli leggðist niður
með þeirri menningararfleifð, sem
þar hefúr ræmr sínar, yrði það slík
kollsteypa að erfitt er að sjá fyrir af-
leiðingar hennar,“ segir Jón
Helgason.
Aðvörun Jóns er ekki síst merki-
leg fyrir þær sakir að hann hefur
ekki fyrir því að útskýra í hverju
þessi menningararfleifð er fólgin
og hvers vegna hún á heima í sveit
frekar en sjávarplássi. Eða þá (-
hjálpi okkur!) í Reykjavík. Jón
gengur að því sem vísu að Iesendur
hans viti hvað við er átt. Það er þó
fjarri því að liggja í augum uppi.
íslensk sérviska
I Islenskri menningu, sem kom
út 1942, bendir Sigurður Nordal á
að Islendingar hafi þá sérstöðu
meðal vestrænna þjóða að þekkja
til upphafs síns. Vegna þess að við
höfum þokkalegar heimildir um
upphaf byggðar í landinu og þykj-
umst þekkja rás Islandssögunnar þá
er smndum látið að því liggja að
það sé samfella í sögu íslenskrar
sveitamenningar frá landnámi og
ffarn til dagsins í dag. Samkvæmt
þessu viðhorfi er íslenskur nútíma-
landbúnaður arftaki bændamenn-
ingarinnar gömlu enda byggir
hann á þeim grunni sem lagður var
í upphafi byggðar.
Þessi sögutúlkun er röng af
þeirri ástæðu að hún lítur framhjá
afgerandi skilum sem verða í byrj-
un aldarinnar þegar bændur taka
að skipuleggja sig og gera með sér
samtök til að koma böndum á
þjóðfélagsþróun sem þeir töldu sér
óhagstæða. Eftir að höfðingjaveldi
sögualdar leið undir Iok var sjálfs-
þurft megineinkenni íslensks land-
búnaðar. Sjálfsþurft er frumstæð-
asmr búskaparhátta en tryggir
mönnum jafnframt meira sjálfstæði
en annað búskaparform. Keppi-
kefli Islendinga var að eignast jarð-
næði. Jarðlaus maður var ekki sjálf-
stæður, leiguliðinn var setmr skör-
inni lægra en sjálfseignarbóndinn.
Viðkvæmni íslenskra bænda fyr-
ir sjálfstæði sínu gat tekið á sig sér-
viskulega mynd. Bjöm Eysteinsson
er skýrt dæmi um öfgarnar. Undir
aldamótin var hann kotbóndi í
Húnavatnssýslu. Hart var í ári og
margir Islendingar tóku sig upp og
ffeistuðu gæfunnar í Ameríku.
Bimi var boðið stórbýlið Víði-
dalstunga til langtímaleigu gegn
vægu gjaldi. En Björn hélt nú ekki,
hann skyldi eignast sína jörð. Hann
hafði ekki efni á öðm en afdalabúi í
Forsæludal og tók það fram yfir
höfuðbólið.
Sagnffæðingurinn Bjöm Þor-
steinsson segir um þessa ákvörðun
Bjöms Eysteinssonar að hann hafi
verið „haldinn ofstækisfúllum sjálf-
stæðishug" og vildi öllu fóma til að
eignast jörð.
Baráttan um
bœndasálina
Um það leyti sem Bjöm Ey-
steinsson hafnaði að gerast leigu-
liði á Víðidalsmngu var fyrsti vísir-
inn að samvinnuhreyfingunni að
skjóta rómm í Þingeyjarsýslum.
Samvinnuhreyfingin var í senn við-
leitni bænda til að ná tökum á
verslunarmálum sínum og ekki síð-
ur félags- og stjómmálahreyfing
með þjóðfélagsumbætur á stefnu-
skrá sinni. Samvinnuhugsjónin var
innflutt hugmyndafræði, þótt hún
hafi verið íslenskuð í nokkmm
mæli. Ungmennafélögin, sem öðr-
um þræði gegndu því hlutverld að
vera uppeldisstöðvar samvinnu-
manna, átm sér líka fyrirmynd á
Norðurlöndum og áþekkar hug-
myndir um ræktun Iands og lýðs
svifu yfir vömum í Noregi og á Is-
landi.
Framsóknarflokkurinn var
stofnaður upp úr samvinnuhreyf-
ingunni til að fylkja bændum í einn
stjómmálaflokk. Það er þekkt saga,
en hitt hefúr gleymst að á öðmm
og þriðja tug aldarinnar gerðu tals-
menn annarrar útlendrar hug-
myndaffæði harða hríð að fylgis-
gmnni Framsóknarflokksins. Þeir
Einar Olgeirsson og Brynjólfúr
Bjamason, fóstbræðumir sem
lungann af öldinni vom áhrifa-
mestir sósíalista á Islandi, skrifúðu
allmargar greinar í Rétt til að leiða
bændum fyrir sjónir að ffamtíð
þeirra fælist í kommúnísku samfé-
lagi í bandalagi við verkalýðinn.
Einar og Brynjólfur stofhuðu
Kommúnistaflokk Islands árið
1930 og sama ár skrifáði Einar
grein í Rétt þar sem hann beindi
orðum sínum sérstaklega til
bænda. Hann varaði við því að ef
bændur þekktu ekki sinn vitjunar-
tíma myndu þeir missa jarðir sínar
til „bankaauðvaldsins" sem ffam-
seldi þær til örfárra stórbænda.
Vélvæðing landbúnaðarins myndi
flýta fyrir þessari þróun.
íslenski bóndinn, skrifaði Einar,
„er einyrki og verkskiptingin - að-
alaflgjafi menningarlífs vorra tíma
- er því næsmm útilokuð fyrir
hann. Samvinnu hefir hann ef til
vill um kaup neysluvara og sölu af-
urða sinna, - en enga um ffam-
leiðslu sína - og verður þá imdir í
samkeppninni, þegar stórbú auð-
mannanna rísa upp og ffamleiða ó-
dýrar."
Kaupfélagsskipulagið
sigrar
Einar Olgeirsson spáði bændum
bjartri ffamtíð f tímaritsgreininni í
Rétti árið 1930 ef þeir aðeins
hlýddu kalli tímans og efindu til
samvinnu-/samyrkjubúskapar.
Hann sá fyrir sér að sveitarborgir
myndu rísa í landbúnaðarhéruðum
sem myndu koma í veg fyrir fólks-
flótta úr sveitum sem þegar var
orðið vandamál. Bændur dauf-
heyrðust við boðskap rótttækra
sósíalista. Einari og félögum hans
varð lítið ágengt enda tóku þeir að
einbeita sér að ört fjölgandi verka-
lýðsstétt í þéttbýli.
Bændur voru íhaldssamir og
vildu halda í kyrrstöðuþjóðfélagið
sem þeir höfðu vanist mann ffam af
manni. Hinsvegar horfðu þeir upp
á að fólksflóttinn úr sveitum jókst
ár frá ári. Þéttbýlið sogaði líka til
sín fjármagn úr sveitum og kaup-
mannaverslunin við sjávarsíðuna
var í beinni samkeppni við kaupfé-
lög samvinnumanna sem víða
stóðu veikum fótum enda ekki
komin löng hefð fyrir samvinnu-
rekstri.
Þrátt fyrir eðlislæga íhaldssemi
var aðstaða bænda á fyrstu áratug-
um aldarinnar slík að þeir voru til-
búnir að fylkja sér um einn sér-
stæðasta stjómmálamann Islands-
sögunnar, JónasJónsson ffá Hriflu.
Það er töluverður vandi að flokka
stjómmálahugsun Jónasar. Hann
var nógu félagslega sinnaður til að
Morgunblaðið kallaði hann áram
saman kommúnista og sakaði hann
um að vinna að ffamgangi sovét-
skipulagsins. En Jónas var líka
nógu íhaldssamur til að vera vænd-
ur um það af róttækum sósíalistum
að svíkja samvinnuhugsjónina og
að hlaða undir ríkisauðvaldið á Is-
landi. Hann var sonur kotbónda og
í blóði hans rann íslensk sérviska,
sem oft var ofstældsfúll.
Jónas frá Hriflu var valdamestur
framsóknarmanna á árunum milli
stríða þegar íslenska bændasamfé-
lagið skóp sér þann tilverugrund-
völl sem það stendur enn á. Bænd-
ur sættu sig við skert sjálfstæði með
því að þeir afeöluðu sér ráðstöfún-
arrétti á afurðum sínum en á móti
kom að skipulag bændasamfélags-
ins, sem hafði verið að molna und-
an, var fest í sessi eins og greint var
frá í síðasta tölublaði Vikublaðsins.
Hugmyndaffæðin sem Fram-
sóknarflokkurinn og samvinnu-
hreyfingin smddust við var ffemur
tætingsleg þegar hreint „praktísk-
um“ atriðum sleppti, eins og
rekstrarfyrirkomulagi kaupfélag-
anna og Sambandsins. Ymsar sós-
íalískar hugmyndir vom á sveimi
innan um sveitamærðina og ung-
mennafélagsandann. Meira að
segja glitti í skoðanir í þá vem að
hinn „hreini kynstofn" ætti heima í
sveitum á meðan úrkynjunin hefði
tekið sér bólfestu á mölinni.
Menningin sem aldrei
varð
Framsóknarflokkurinn kynnti
sig sem öfgalausan umbótaflokk og
gerði sér far um að vera jafnan
samstarfehæfur til hægri og vinstri.
Hugmyndafræðin dró fljótlega
dám af þörf flokksins fyrir mála-
miðlun. Strax árið 1929 lét Hall-
grímur Kristinsson, fyrsti forstjóri
Sambandsins, í ljós ótta um að
samvinnuhreyfingin yrði að hags-
munabandalagi sem gleymdi þjóð-
félagslegu hlutverki sínu. Senni-
lega hefur Hallgrímur áttað sig á
vanmætti samvinnuhreyfingarinn-
ar til að móta og afla fylgis við
þjóðfélagspólitík sem hvorttveggja
í senn ætti rætur í íslensku samfé-
lagi og vísaði veginn framávið.
Samvinnuhreyfingin skilaði
bændum landbúnaðarkerfi sem
gerði þeim kleift að búa áffam með
líkum hætti og þeir höfðu áður
gert, þótt sjálfstæði bænda væri
skert. En samvinnuhreyfingunni
var um megn að að skapa menn-
ingu sem réttlætti landbúnaðar-
kerfið og gat gefið kaupfélags-
skipulaginu einhverja hugmynd
um tilgang umffam þann við-
skiptalega. Bændasamfélagið varð
þiggjandi reykvískrar borgarmenn-
ingar sem gróf undan tilveru sveit-
anna og er oft og á tíðum í beinni
andstöðu við landbúnaðinn.
Jafnvel þótt kaupfélagsskipulag-
ið byggði upp þéttbýlisstaði á borð
við Selfoss þá breytti það litlu. I
menningarlegu tilliti er Selfoss
eins og lítil útgáfá af höfúðborg-
inni. Þetta er hin hliðin á kreppu
íslensks landbúnaðar.
Og þegar öllu er á bominn
hvolff er það ekki trúverðugt þegar
talsmenn landbúnaðarkerfisins,
eins ogjón Helgason, færa þau rök
fyrir máh sínu að menningararf-
leifðin fari forgörðum ef hnikað er
við kerfinu. Gamla íslenska bænda-
menningin sem mótaði Bjöm Ey-
steinsson og hans líka er komin á
söfn - og þau em flest í Reykjavík.
Ég gæti bróður míns
egar ég var að hefja nám við Há-
skóla Islands vann ég tvö sumur
vestur á fjörðum. Fyrir Keflvíking
var það einstæð lífsreynsla. Engin imdir-
gefni eða lognmolla, heldur stórkarlar í
hverju horni. Mér virmst Vestfirðingar
hafa lausn á öllum vanda, og þeir drógu
enga dul á það. Vandamál lífeins til sjávar
og sveita vom leyst í upphafi samrxðna, -
svona sem upphitun að þarfara spjalli.
Vandinn var bara sá að koma óbrengluðum
skilaboðum suður, en það virtist enginn
hægðarleikur. Þetta „slekti“ fyrir sunnan
var jú skrítinn þjóðflokkur.
I Hnífedal dvaldi ég hjá Torfa frænda
nu'num Einarsyni. Hann starfaði þá í Lög-
reglunni á ísafirði. Þá barst mér það til
eyma að umdæmi Lögregluembættis ísa-
fjarðarsýslu væri eitt það víðlendasta að
ummáli hér á landi, en þjónar laganna með
eindæmum fáliðaðir. Mér þótti þetta
nokkuð merkileg tíðindi, enda alinn upp á
Pú kemst ekki lengra en ég leyfi þér,
góurinn. Mynd: Ol. Þ.
malbikinu fyrir sunnan. Frændi minn
kunni skýringu á þessu sem svo mörgu
öðm: Vestfirðingar em svo gott fólk, elsk-
an. Eitthvað annað en þessi óþjóðalýður
fyrir sunnan sem lagst hefur x' víking að
nýju, rænandi og mplandi.
Nokkm síðar, þegar ég nam mína fé-
lagsfræði, fann ég aðra skýringu. Nefndist
hún félagslegt taumhald. Hér ræðir um eitt
gmndvallarhugtak félagsfræðirmar, sagði
kennari mirrn við Háskólann. Vísar það til
ýmissa ráða sem samfélagið beitir til að
halda óstýrilátum þegnum í skefjum. Vam-
ar það upplausn þjóðfélagsins og viðheldur
lögum og siðum. Ekkert samfélag fæst
staðist til Iengdar án slíkra þvingana.
Elsta form félagslegs taumhalds er lík-
amlegt ofbeldi - hýðing, limlesting, að
fjötra fólk. Osjálfrátt leitaði hugurinn til
harðstjóra sögunnar. I þann mund sagði
kennarirm: Slíku taumhaldi er jafnvel beitt
í fáguðum lýðræðisríkjum, en áður en til
þess kemur er beitt margskonar aðvörun-
um og ofanígjöf. Sá einstaklingur sem van-
virðir umferðalög til lengdar lendir að lok-
um í fángelsi bæti hann ekki ráð sitt. Engu
ríki er hægt að halda uppi um lengri tíma
án lögreglu eða vopnaðra sveita.
Annað form félagslegs taumhalds em
efnahagslegar þvinganir. Fá meðul em eins
áhrifarík og þau sem ógna atvinnu manna
og afkomu. Fer enginn varhluta af því á
þessum atvirmuleysistímum.
Ahrifamestu aðhaldsráðin em þó önnur
í litlum samfélögum eins og því vestfirska
og í fámennum hópum. Háð, slúður, og
svívirðing em þeir fjötrar sem halda flest-
um þegnum x' skefjum. Margur hugsar sig
rækilega um áður en hann aðhefet eitthvað
sem gæti verið þess valdandi að hann lendi
í Gróu á Leiti. Eða orðið fyrir háði og
spotti vinnufélaga og kunningja. Reynist
þetta ekki næg tæki em enn ráð: einangmn
og útskúfún. I því felst að einstakling er út-
skúfað úr hóp eða samfélagi, við hann era
engin samskipti, enginn mælir við hann og
þannig mætti áfram telja. Erfitt er að í-
mynda sér grimmilegri refeingu. En það
einkennir einmitt lítil samfélög að þau
verjast hatrammlega gegn öllu því sem
ógnað getur tilvem þeirra.
Líklegt má telja að áðumefndir þættir
haldi Vestfirðingum sem öðmm eyja-
skeggjum í skefjum. Þeir vita sem er að
taumhaldsmeðulin em mörg verði þeim á í
messunni. Marmi, sem bryti gegn gmnd-
vallarsiðboði Vestfirðinga, yrði t.d um-
svifalaust sagt upp á dallinum, bæjarblaðið
flytti óþægilegar fréttir, nágrannar töluðu í
hálfú hljóði, og það versta af öllu er að kell-
ingin og krakkamir gætu dregið í efa dugn-
að hans og einurð. Stæði hann þá eins ber-
skjaldaður frammi fyrir skapara sínum og
nokkur kostur er.
- Fáa þekki ég sem kalla slíkt yfir sig af
sjálfsdáðum.