Vikublaðið - 20.08.1993, Síða 7

VIKUBLAÐIÐ 20. AGUST 1993
V
Um skynsemi og
tilflnningar
Flestir upplýstir menn leitast við að
móta skoðanir sínar á skynsaman
hátt og forðast að láta tilfinningar
eða hagsmuni móta um of skoðanir sínar.
Það eru enda engin rök íyrir skoðun minni
að ég ósld þess að hún sé sönn né styður
það sannfæringu mína að ég hafi hagsmuni
af því að hún sé rétt. Agæti skynseininnar
er líka vel þekkt. Hún er hlutlæg, almenn,
nákvæm, róleg og sönn. Hún getur, eða á
að geta, knúið fram samþykki og samstöðu
meðal upplýstra rnanna. Sá sem stjórnast
af skynsemi sér hlutina frá víðum,
sammannlegum sjónarhóli.
Tilfinningar eru oft sagðar gæddar eig-
inleikum sem eru andstæðar eiginleikum
skynseminnar. Þær þykja huglægar, per-
sónubundnar, ónákvæmar, æstar og
blekkjandi. Oft er litið á tilfmningar sem
öfl sem við verðum íyrir og fáum litlu um
ráðið. Flestir kannast við spakmæli sem
gera út á þessa eiginleika tilfinninganna:
„Reiðin er stundarbrjálæði,“ „ástin er
blind,“ „hverjum þykir sinn fugl fagur,“ og
þar fram eftir gömnum.
Vandinn við þessa skynsemishyggju er
sá að hún gerir of skarpan greinarmun á
skynsemi og tilfinningum og bregður því
falskri birm á bæði skynsemina og tilfinn-
ingarnar. Skoðum þetta aðeins nánar.
Skynsemin er sögð andstæð tilfinning-
um og hinn skynsami maður leitast við að
losna undan öllunt áhrifum Iangana, óska
og annarra tilfinninga. Hrein skynsemi er
það sem á að vera eftir þegar maðurinn
hefur losað sig undan valdi allra langana og
tilfinninga. En þessi skoðun er hin mesta
firra. Ekkert stendur eftir þegar allar til-
finningar, langanir og óskir hafa verið úti-
lokaðar. An þeirra væri líf mannsins mark-
leysa. Sú rökvilla sem menn gera sig seka
um hér er að álykta að vcgna þess að gott
er að vera laus undan valdi sumra tilfinn-
inga þá væri best að vera laus undan þeim
ölluin. En þetta er eins og að álykta að þar
sem æskilegt væri að grennast dálítið -
losna við nokkur kíló - væri best fyrir
manninn að vera hrein beinagrind.
Vísindahyggjan hefúr ýtt undir þessa
tegund af skynsemishyggju. Samkvæmt
henni á vísindamaðurinn á að vera alger-
lega hlutlaus. Hann á að læra að sjá hlutina
eins og þeir eru í raun og veru og vara sig á
því að blanda eigin tiifinningum og gildis-
mati inn í vísindi sín. Vísindin eru þannig
sögð fást við staðreyndadóma en ekki gild-
isdóma. Nú er það að sjálfsögðu rétt að
hlutlægni er einn mikilvægasti eiginleiki
allra vísinda en „hlutlægni“ inerkir ekki
það að vera laus við gildismat og tilfinning-
ar. Oll vísindi eru og hljóta að vera byggð á
ákveðnum tilfmningum og gildismati.
Bandaríski heimspekingurinn Williain
James hefúr bent á að: „þegar vísindin
halda því fram, að ekkert sé manni betra en
að vera sífellt að ganga úr skugga um nýjar
staðreyndir og leiðrétta ranga dóma, þá er
það hjarta þeirra, sein hvíslar þessu að
þeim.“ Vísindamaðurinn þráir sannleik-
ann og óttast blekkingarnar. James bendir
ennfremur á að það sé þrá og sterk þörf, en
ekki rök, sem styðji þá almennu sannfær-
ingu okkar að „ ... sannleikurinn er til og
sál vor og hann eru sköpuð hvort fyrir ann-
að...".* 1 2
En það er ekki einungis að grundvöllur
vísinda byggist á tilfinninguin og gildis-
matd. Skapgerð og gildismat vísinda-
mannsins hefúr áhrif á það hvaða viðfangs-
efni hann velur sér til rannsóknar og á það
hvernig hann nálgast viðfangsefni sitt og
þannig mætti lengi telja.
Þessi skarpi greinarmunur á skynsemi
og tilfinningum fæðir einnig af sér ýmsar
ranghugmyndir um eðli mannlegra tilfinn-
inga. Litið er á tilfinningar sem eitthvað er
liggi utan skynseminnar; þær eru órökvís-
ar, persónubundnar og gagnvart þeim er
maðurinn aðeins óvirkur þolandi. Þessi sýn
á tilfinningar er jafnvel orðin rótgróin í
tungumálinu. Menn eru sagðir þjást af öf-
und (eða öfundsýki) þeir fyllast samúð, eru
haldnir afbrýðiseini o.s.frv.1
Og það sama er uppi á teningnum í öðr-
um tungumálum. I ensku er orðið „pass-
ion“ (ástríða, tilfinning) dregið af sömu rót
og „pathos" (sjúkleiki eða sjúkdómur). Al-
gengasta ranghugmyndin uin tilfinning-
arnar er sú að þær séu einhvers konar ein-
kaupplifun þess sem fyrir henni verður.
Tilfinningar, ólíkt hugmyndum, eru sagð-
ar skorta alla tilvísun til ytri veruleika. Þær
eru í eðli sínu ákveðin upplifun. Þannig
telja margir að tilfinningar geti ekki verið
réttar eða rangar, líkt og hugmyndir
rnanna eru því þær séu ekki um neitt.
Þessar hugmyndir um tilfinningarnar
endurspeglast í viðhorfum manna til gild-
is- eða verðmætamats. Gildi og verðmæti
eru sögð háð smekk og jafnvel duttlungum
hvers einstaklings. Því er síðan slegið ffam
að ekki sé hægt að rökræða um gildi og
verðmæti af neinu gagni heldur verði þar
hver að fylgja sínu nefi.
Þessi viðhorf, hvort heldur þau snúast
um tilfinningar eða gildismat, eru röng og
standast ekki einföldustu gagnrýni. Til-
finningar eru gegnsýrðar af rökum og þær
eru oftast um eitthvað. Menn reiðast af á-
kveðnum ástæðum sem eru misjafnlega
skynsamlegar og reiði manna beinist að
einhverju. Aristóteles benti á, fyrir rúmum
tvö þúsund árum, að „það er auðvelt að
reiðast, en að reiðast rétmm aðila, á réttan
hátt, í réttum mæli og að réttu tilefhi, er
hvorki auðvelt né á hvers manns færi“. Og
það sama má segja urn allflestar tilfinning-
ar. Það er t.d. gaman að rekja hversu flók-
inni rökfræði stolt og afbrýðisemi fylgja.
Eg get aðeins verið stoltur af því sem teng-
ist mér á einhvern hátt, sem stenst saman-
burð við það sem aðrir hafa, og sem er
greinilegt öðrum o.s.ffv. Tilfinningar eru
því eitthvað sem menn þurfa að þjálfa og
mennta líkt og Aristóteles benti á.
Tilfinningar eru ekki eitthvað sem við
verðum fyrir. Þær eru á okkar ábyrgð. Við
geturn lært að ná stjórn á tilfinningum
okkar með því að huga að ástæðum þeirra
og tilefnuin og með því að þekkja sjálf okk-
ur. Margir nútímaheimspekingar líta raun-
ar svo á að tilfinningar séu viss tegund af
dómum, sem við erum fullkomlega ábyrg
fyrir.
Bandaríkjamaðurinn Robert C.
Solomon er helsti málsvari þessarar skoð-
unar. Hann telur að allar tilfinningar stefni
að sama marki eða fylgi sörnu megináætlun
(strategiu), sem er að efla sjálfstraust og
sjálfsvirðingu inannsins. Þó að ég sé ósam-
mála þeirri kenningu Solomons tel ég að í
henni felist sannleikskorn. Allar tilfinning-
ar hafa sterkari tengsl við sjálf manna og
sjálfsmynd en skoðanir hafa. Tilfinningar
eni að því leyti ekki ósvipaðar listaverkum
sem ávalit bera sterkan keim af höfundi
sínum.
Tilfinningar eru einnig eins og listaverk
að því leyti að þær sýna viðföng sín ávallt í
ákveðnu ljósi. Við getum haft fiinm ólík
málverk af einni og sömu konunni. Einnig
kunna fimm menn að líta ákveðna konu
ólíkum augum eftir því hvað tilfinningar
þeir bera til hennar. Menn geta að sjálf-
sögðu deilt um það hvort eitthvert lista-
verkið sé réttara en annað, eða hvort ein-
hver tilfinningin sé sannari en önnur. En
um hitt má tæplega deila að hægt er að
gera upp á milli þessara tilfinninga og lista-
verka með ýmsum hætti. Listaverkin geta
haft mismunandi fegurðar- og listgildi og
tilfinningarnar verið mismunandi göfugar
og viðeigandi. Og fegurð, listgildi og göf-
uglyndi ráðast ekki af duttlungum hvers og
eins.
Eg tel sýnt að við ættum ekki að gera
skarpan greinarmun á skynsemi og tilfinn-
ingum, jafhvel þó að um ólík fyrirbæri sé
að ræða. Tilfinningar, líkt og hugmyndir
og skoðanir, geta verið æskilegar eða ó-
æskilegar. En nú má spyrja hvaða mæli-
kvörðum á að beita þegar við reynum að
skera úr urn hvaða tilfinningar séu æski-
legri en aðrar? Einn mælikvarðinn er ein-
faldlega sá að segja að skynsamar tilfinn-
ingar séu æskilegar en óskynsamlegar ó-
æskilegar. Þó þetta svar sé útaf fyrir sig á-
gætt, er það ekki sérlega upplýsandi þar
sem töluvert umdeilt er hvaða sé skynsöm
tilfinning og hvað óskynsöm. Eg vil í stað-
inn minnast á þrjá aðra mælikvarða sem
heimspekingar hafa lagt til þegar rætt er
um æskilegar og óæskilegar tilfinningar.
En þessir mælikvarðar eru flokkun Humes
á tilfmninguin sem rólegum og æstum,
flokkun Rousseaus á tilfinningum sem eig-
inlegum og gervitilfinningum, og
Nietzsches á göfugum og þrælslegum til-
finningum.
Allir kannast við að tilfinningar eru mis-
miklir ærslabelgir. Hume telur rólegar þær
tilfinningar sein litlum hugaræsing valda
en æstar þær sem koma miklu róti á hug-
ann. Þær tilfinningar sem við finnunt þeg-
ar við upplifum fagra hluti eru dæmi um
rólegar tilfinningar en hatur er gott dæmi
um æsta tilfinningu. Hume bendir á að ró-
legar tilfmningar geta hæglega verið sterk-
ari aflvakar athafna en æstar tilfinningar.
Þannig gemr hin rólega og yfirvegaða
löngun í góða heilsu hæglega harnið æst-
usm langanir í tóbak og önnur eiturefni.
Mér virðist sem rólegar tilfinningar séu yf-
irleitt æskilegri en æstar tilfinningar, þar
sem æstar tilfinningar valda að jafnaði
miklum hugaræsingi en litlum markvissum
athöfnum. Æstar tilfmningar svipar oft til
æsifrétta í blöðuin: þær valda miklu upp-
námi urn stund en koma yfirleitt engu
góðu til leiðar.
Vandinn við að heinja þessar æsm og
neikvæðu tilfmningar er hins vegar sá að
slíkt slær oft einnig mjög á jákvæðar til-
finningar og skilur menn eftir hálf líflausa
og daufa. Vandinn er sá að stilla tilfmning-
amar þannig að þær séu hvorki of strekkt-
ar né of slakar. Mér virðist að langbesta
leiðin til þess felist í ásmndun hinna fögru
lista. Sá sem það gerir býr yfirleitt við fág-
aðra og fínna tilfinningalíf en hinn sem
lætur það ógert. Samkvæmt Flume er það
versta sem hægt er að segja um mann ekki
endilega það að hann sé óskynsamur held-
ur hitt að hann sé grófur eða óheflaður.
Hjá Rousseau snýst dæmið við. Hann
sér í hinuni fína, fágaða borgara ekkert
annað en uppskafning sem hlusti aldrei á
eigin röddu heldur dansi sífellt eftir ann-
arra höfði. Borgarinn, samkvæmt Rous-
seau, er uppfullur af inetnaðargirni, hé-
gómagirnd, ótta við dauðann og öðrum til-
finningum sem em niðurstaðan af ímynd-
unarveiki og borgaralegri firringu. Hinn
náttúrulegi villimaður er hins vegar, að
dómi Rousseau, sjálfum sér nógur og frjáls.
Hann stjórnast af einföldum en sönnum
tilfmningum. Smndum skrifar Rousseau
eins og að hann hafi enga trú á borgaralegu
samfélagi en í bók sinni Emile læmr hann í
ljós þá skoðun að hægt sé að ala upp nátt-
úrulegan borgara sem er í senn siðmennt-
aður og frjáls. Eg er ósammála gagnrýni
Rousseaus á hið borgaralega samfélag. Eg
tel að siðmenningin hafi inenntað tilfinn-
ingarnar og fágað mennina.
Hitt er óumdeilanlegt að Rousseau hef-
ur bent á tilhneigingu sem er til staðar í
siðmennmðum samfélögum Vesmrlanda.
Oft skortir rnikið á að menn þori að vera
þeir sjálfir, að þeir þori að leggja sjálfstætt
mat á hlutina. Og margir eyða ævinni í
taumlausri efrirsókn eftir innihaldslausum
verðmæmm. Þeir keppast við að uppfylla
hlutverk sem aðrir hafa skilgreint fyrir þá
og enda sem litlausir sauðir í stórri hjörð.
Engum heimspekingi hefur staðið eins
mikið smggur af hjarðmennskunni og
Friedrich Nietzsche. Það sem Nietzsche
virðist aðallega óttast við hjarðmennið er
hversu rnjög það stjómast af þrælslegum
hvömm og tilfmningum. Þrællinn, sam-
kvæmt Nietzsche, er ekki skapandi vera
sem fylgir eigin lífssteínu. Þess í stað
bregst hann við ytri áreituin. Hann skapar
ekki fagra hluti en bendir á það ljóta sem
aðrir gera. Llann ýmist hrósar happi yfir
því að vera ekki eins og aðrir eða öfundar
þá í laumi. Tvöfeldnin einkennir líf
þrælsins. Ofundsýki, fyrirliming, hamr og
langrækni eru skýrusm dæmin um þræls-
legar tilfinningar. Stolt, ást og gleði eru
dæmi um göfugar tilfinningar. Ilinn göf-
ugi er ánægður með eigin tilvist. Hann er
heiðarlegur, hreinn og beinn, og staðfestir
sjálfan sig með sérhverri athöfii sinni.
Hann er skapandi einstaklingur sem eyðir
ekki lífinu í það að bregðast tilfinningalega
við lífi annarra.
Með því að taka mið af hugmyndum
Hume, Rousseau og Nietzsche gemm við
varpað ljósi á nýtt, tilfinningahlaðið skyn-
semishugtak. Skynsamur maður er þá að
sönnu rólegur og yfirvegaður eða fágaður
maður. Hann stjórnast af lögmálum sem
hann hefúr sjálfur sett sér en þessi lögmál
eru þó ekki háð duttlungum hans: þau eru
rótgróin í mannlegt eðli. Hinn skynsami
maður er skapandi, glaðvær og ber virð-
ingu fyrir sjálfum sér. Þrælslegar tilfinn-
ingar eru eitur í beinum hans.
En áður en hægt er að endurskoða skyn-
semishugtakið í ljósi göfúgra tilfinninga
þarf að breyta hugmyndum manna um til-
finningar. Menn verða að skilja að tilfinn-
ingarnar eru á þeirra eigin ábyrgð og þeir
verða að læra að finna til á réttan hátt.
Höfundur er við nám í heimspeki
Heimildir:
1. Sjá grein Williamjames, „Tníarvilji“,
í Erindi siðfræði, Róbert H. Haraldsson
(ritstjóri), Rannsóknarstofnun í siðfræði,
(væntanleg, ágúst 1993).
2. Sjá grein Kristjáns Kristjánssonar,
„Að kenna dygð“, Erindi siðfræði.