Vikublaðið


Vikublaðið - 17.09.1993, Blaðsíða 5

Vikublaðið - 17.09.1993, Blaðsíða 5
VIKUBLAÐIÐ 17. SEPTEMBER 1993 5 Marxisk þjóðfélags- greining og íslenski veruleikinn Karl Marx: „Kapítalismi á Islandi? Ertu að djóka?“ S nýrri bók eftir Jón Guðnason, Umbylting við Patreksfjfirð 1870-1970, írá bændasamfé- lagi til kapítalisma, er íslensk fé- lags- og atvinnuþróun skoðuð ífá marxísku sjónarhomi. Bókin gefur tilelni til að fjalla um nokkur ein- kenni íslensks samfélags og mótun þess á fyrri hluta aldarinnar. Rauðasandshreppur syðst á Vestjörðum er vettvangur bókar Jóns og sagan hefst þegar nýtísku atvinnutæki halda innreið sína í bændasamfélagið sem í þúsund ár hafði staðið í stað. Saga Rauð- sandshrepps og Patreksfjarðar er í rnörgu dæmigerð fyrir þróunina á íslandi. Nútímahættir í atvinnu- rekstri bárust seint hingað og að sama skapi urðu umskiptin hröð þegar gamla skipulagið gliðnaði og það nýja skaut rótum. Það er þó ekki ástæða til að gera of mikið úr þeirri röskun sem nýjum verkhátt- um fylgdu. Þrátt fyrir allt þá gekk nútímavæðing atvinnulífsins ffið- samlega fyrir sig, ólíkt því sem þekktist víða í Evrópu. A milli- stríðsárunum tók atvinnurekstur- inn á sig það form sem hann býr enn við og verkalýðshreyfingin vann sér þegnrétt. Þetta gerðist án stórfelldra átaka og þjóðfélagsum- brota. Alvarlegustu innanlandsátökin á þessari öld urðu eftir seinni heims- styrjöld þegar meirihluti Alþingis samþykkti inngöngu íslands í Nato og leyfði erlendum her að taka sér fasta ábúð á íslensku landi. í póli- tískri umræðu var í áratugi einatt látið að því liggja að bandaríski herinn og kapítalisminn á Islandi væru tvær hliðar á sömu myntinni. Það er rangt, eins og sagan hefur leitt í ljós. Herstöðin á Miðnes- heiði hefur lítdl áhrif haft á þróun atvinnulífsins. Jón Guðnason segir þilskipaút- gerð marka upphaf kapítalískra framleiðsluhátta í Rauðasands- hreppi. Kaupmennirnir tveir á Pat- reksfirði hófu þilskipaútgerð á síð- asta þriðjungi 19du aldar. „Þannig var stórt skref stigið frá aldagömlu ffamleiðsluformi, handverkinu, í átt til kapítalísks búskapar: Eignar- hald atvinnutækjanna lærðist á hendur fárra fésterkra einstaklinga, framleiðslan fór mest öll á markað og tekin var upp verkskipting og launavinna," skrifor Jón. Jón gefur sér að kapítalismi verði til við það eitt að einstaklingar taka í notkun dýrari og afkastameiri at- vinnutæki en áður þekktust í Rauðasandshreppi. Hann útskýrir ekki hvað hann miðar við þegar hann fúllyrðir að þróun kapítal- isma hefjist á tilteknu tímaskeiði og gerir því skóna að einföld ákvörð- un eins eða tveggja manna um að færa út kvíamar í útgerð sé upphaf að kapítalisma í tilteknum hrepp í tilteknum landshluta. Stéttabarátta ogforrœði kapítalista Karl Marx (1818-1883) bjó til kenningu sína um þróun mannfé- lagsins á 19. öld. Kenningin dró dám af umbrotatímum þar sem iðnvæðing og pólitísk barátta borg- arastéttarinnar gróf undan léns- skipulaginu sem varð til í Evrópu á miðöldum. Iðnvæðingin stuðlaði að vexti borga og verkafólki fjölg- aði. Marx útskýrði framvindu sög- unnar með baráttu milli verkaýðs- stéttar sem átti ekkert nema vinnu- afl sitt til að selja og stéttar auð- manna sem hirti affaksturinn af vinnu verkalýðs. Marx boðaði að andstæður stéttanna myndu ekki leysast fyrr en fullkomnu sameign- arskipulagi væri komið á, þegar kommúnisminn tæki við af kapítal- ismanum. Eftír daga Marx komu ffam ýmis konar útfærslur á kenningum hans og lutu þær oft pólitískum hentug- leikum þeirra valdastétta sem kenndu sig við kommúnisma og bera þar hæst stjómvöld Sovétríkj- anna gömlu. Meðal annars af þess- urn ástæðum hefur marxísk unt- ræða oft og á tíðum verið kúnstug og bætir ekki úr skák að skoðanir Marx tóku nokkrum breytingum á ritferlinum og hann lauk aldrei við höfúðverk sitt, Auðmagnið. Með þessa fyrirvara í huga er hægt að tæpa á þeim skilyrðum sem þurfa að vera fyrir hendi til að sam- félag geti kallast kapítalískt. At- vinnurekstur í réttnefndu kapítal- ísku samfélagi er með þeim hætti að atvinnutækin eru í eigu fí- mennrar og samstæðrar yfirstéttar sem er skýrt aðgreind ffá fjöl- mennri verkalýðsstétt. Yfirstéttin hefur forræði yfir ríkisvaldinu og stýrir fjölmiðlakerfinu, en það eru mikilvægustu verkfærin til að við- halda völdum í samfélaginu. Stórrekstur og smá- kóngaveldi Á Islandi hefur aldrei myndast kapítalískt samfélag sem stendur undir nafni. Það hafa verið, og eru til, auðmenn sem gætu talist vísir að yfirstétt en þessi hópur hefur ekki verið nægilega aðgreindur frá þorra almennings og ekki náð nógu sterkum tökum á samfélag- inu, ríkisvaldinu og fjölmiðlakerf- inu, dl að falla að marxískri skil- greiningu á yfirstétt. Markús Snæbjörnsson kaup- maður á Geirseyri keypti fyrsta þil- skipið til Patreksfjarðar árið 1865 og Sigurður Bachmann kaupmaður á Vatneyri hóf þilskipaútgerð í kjölfarið. Fyrir aldamót komust báðir kaupmennirnir á Patreksfirði í fjárhagserfiðleika og misstu rekst- urinn úr höndum sér. Utgerðar- maðurinn Pétur J. Thorsteinsson á Bíldudal eignaðist Vatneyrareignir og dansk-íslenska útgerðarfélagið IHF eignaðist útgerðina á Geirs- eyri. Ekki hélst nýju eigendununt lengi á útgerðinni á Patreksfirði. Arið 1908 seldi IHF Pétri Á. Olafssyni aðstöðuna á Geirseyri fyrir slikk, eða fimmmng af mats- verði. Pémr átti litla verslun í Tálknafirði og af Jóni Guðnasyni er að skilja að hann hafi ekki átt úr miklu að moða. Hann virðist hafa verið rétmr maður á rétmm stað á réttum tíma. Tilviljun og heppni virðast hafa komið við sögu þegar Pémr Á. Olafsson kom undir sig fótunum og gildir það enn frekar um Olaf Jóhannesson sem sumarið 1914 eignaðist Vameyrina með tilheyr- andi fasteignum og sex Jtilskip. Pémr keypti eignirnar af íslands- banka (þeim gamla) sem yfirtók þær þegar Bfldudalskóngurinn varð gjaldþrota. Olafúr byrjaði með tvær hendur tómar og fékk Vatneyrina útá víxil hjá íslands- banka. Mánuði efrir að hann keypti eignimar skall fyrri heimsstyrjöld á, fiskverð margfoldaðist og Olafi græddist fé sem hann notaði til að auka umsvifin. Pémr gerði út frá Patreksfirði til ársins 1931 og veldi Olafs og fjölskyldu hans stóð ffam á sjöunda áramginn þegar miskh'ð sona hans og óheppilegar fjárfest- ingar knésetm reksturinn. Kenningin og veru- leikinn I bókinni Umbylting við Pat- rcksfjörð reynir Jón Guðnason ekki að skýra þessar sveiflur í at- vinnurekstrinum í Rauðasands- hreppi. Sveiflumar koma ekki heim og saman við þá lýsingu Jóns að „fjárfestingar, sterkasta ein- kenni kapítalismans, veita honum þann innri þrótt, sem gerir honum kleift að færa stöðugt út kvíamar, en jafnframt styrkja þær eignar- haldið á framleiðslutækjunum í höndum þeirra, sem ráða yfir fjár- magni.“ Ef veruleikinn ætti eitthvað skylt við kenninguna þá hefði átt að myndast samfella í atvinnurekstr- inum við Patreksfjörð. Eins og kemur fram í bók Jóns er fjörður- inn ákjósanlegur ril útgerðar og skammt var á fengsæl mið. Ef marxísk lögmál um upphleðslu fjármagns ættu við, eins og Jón vill vera láta, þá hefði ábatasöm út- gerðin á Patreksfirði átt að færast jafnt og þétt í aukana bæði í pláss- inu sjálfu og nálægum fjörðum sem henta til útgerðar. Þessari þróun ætti að fylgja samþjöppun auðs þar sem æ færri einstaklingar og sam- steypur eignuðust sífellt stærri hlut. Þetta gekk ekki eftír. Stór- rekstur Péturs J. Thorsteinssonar og IHF varð fallítt á meðan smá- kóngar á borð við Pétur A. Olafs- son og Olaf Jóhannesson héldu velli, og þeir þó eklci nema í fíeina áramgi. Þrátt fyrir nýtísku atvinnutæki var sjósókn eftír sem áður háð nátt- úruöflunum; þegar sá guli gaf sig var góðæri en í fisldeysi var hallæri. í framleiðsluiðnaði er hægt að tryggja verksmiðjum hráefni með löngum fyrirvara og því mögulegt að skipuleggja fjárfesringar og rekstur tíl lengri tíma. I sjávarút- vegi er þetta ekki gerlegt. Jón Guðnason segir þilskipaút- gerðina hliðstæða erlendri hand- iðju og útgerð mótorbáta og togara segir hann samsvara „iðnaðarauð- valdinu úri í heimi.“ Þetta er hæp- inn málflutningur vegna þess að útgerð er eðlisólík iðnaðarffam- leiðslu. Utgerð er veiðimennska og hefúr sjaldnast gengið vel nema þeir sem hana stunda séu í nálægð við starfcemina. Venjulegum ffarn- leiðsluiðnaði er offast hægt að fjar- stýra frá höfuðstöðvum en það gildir ekki um útgerð og því hafa útgerðarmenn iðulega haldið sig við eitt pláss en ekki fjárfest á mörgum stöðum. Undantekningar að auki hélst sfldarspekúlöntum illa á fé. Vegna aðstæða á Islandi voru umsvif útgerðarmanna, þessara meintu ffumherja kapítalismans, nokkur takmörk sett. Fæstír þeirra urðu meira en smákóngar í sínu plássi og eiga meira skylt við hér- aðshöfðingja bændasamfélagsins og goðorðsmenn þjóðveldistímans en erlenda kapítafista. Þar sem út- gerðin var bundin rilteknum stað tengdist útgerðannaðurinn þorp- inu og íbúunt þess böndum sem hlaut að draga úr samstöðunni er hann kunni að finna til með öðrum útgerðarmönnum í fjarlægum plássum. Því er tæplega hægt að tala um útgerðarmenn sem skýrt aðgreinda yfirstétt. Framsóknarmaðkur í mysu Jón Guðnason segir ekki mikið um samskipri atvinnurekenda og ríkisvaldsins. Þó þetta: „Fram yfir fyrri heimsstyrjöld voru afckipti ríkisvaldsins af atvinnuvegunum lítíl, ekki síst af sjávarútvegi, en síð- an hefur það stöðugt látið meira að sér kveða í atvinnumálum. Stefna þess í fjárinálum og sjávarútvegs- málum hefur verið að efla kapítal- íska ffamleiðsluhætti og þar með eignainyndun atvinnurekenda.“ Myndin sem Jón dregur upp af afskiptum ríkisvaldsins er villandi ef ekki beinlínis röng. Ríkisvaldið var í mótun samhliða því sem at- vinnureksturinn nútímavæddist. I þessu samhengi voru millistríðsár- in mikilvægasta tímabilið. A þeim tíma voru það ekki mótsetningar milli verkafólks annarsvegar og at- vinnrekenda hinsvegar sem skiptu sköpum um þróun ríkisvaldsins heldur deilur framsóknarmanna við „Morgunblaðsflokkinn," eins og Sjálfctæðisflokkurinn var kall- aður á síðum Tímans, málgagni Framsóknarflokksins, með tilvísun til þess að Morgunblaðið beitti sér ákaft fyrir stofnun Sjálfctæðis- flokksins. Undir forystu Jónasar Jónssonar frá Hriflu varð Frant- sóknarflokkurinn nógu öflugur tíl að koma í veg fyrir að ríkisvaldið yrði verkfæri í höndum atvinnu- rekenda. Framsóknarmön tókst að hreiðra um sig í stjómsýslunni og þrinnuðu saman flokkshagsmun- um, ríkisstofnunum og ört vaxandi kaupfélagsveldi. í grein sem Einar Olgeirsson, formaður Sósíalistaflokksins, skrif- aði í tímaritið Rétt árið 1939, Valdakerfið á íslandi 1917- '39, hamast hann á ffamsóknarmönn- um fyrir að innleiða áður óþekkta spillingu í stjórnsýsluna. Einar hót- ar framsóknarmönnum að sósí- alistar geri bandalag við Sjálfctæð- isflokkinn tíl að eyðileggja valda- gmnn Framsóknarflokksins, sein var ranglát kjördæmaskipan. Sósí- alistar gerðu alvöru úr þessari hót- un nokkru síðar, breyttu kjör- dæinaskipuninni í samstarfi við Sjálfstæðisflokkinn og mynduðu Nýsköpunarstjórnina í stríðslok með sjálfstæðismönnum. Jón Guðnason skrifaði sögu Ein- ars Olgeirssonar í tveim bindurn fyrir nokkmm ámm og þekkir manna best til stjórnmálahug- mynda Einars. Það er ekki af ó- kunnugleika sem Jón kýs að ein- falda söguna þannig að hún gagnist þeim ásetningi hans að fella þróun íslensks atvinnuh'fs að marxískri sögutúlkun. Btendur míga ekki í saltan sjó Á millistríðsárunum vom hags- muna- og stjómmálasamtök at- vinnurekenda veik á meðan Fram- sóknarflokkurinn studdist við rót- gróna bændastétt sem var rneðvit- uð um hagsmuni sína. Sú hug- myndafræðilega barátta sem eitt- hvað kvað að stóð á milli sósíalista og framsóknarmanna. Það var ekki fyrr en efrir seinni heimsstyrjöld sem stjórnmálahugmyndir hægri- ntanna komust á dagskrá fyrir al- vöm og þá sem afleiðing af kalda stríðinu sem skipti heiminum í tvennt. I raun skipti stjórnmálaum- ræða kalda stríðsins litlu niáli fyrir ffamvinduna á íslandi. Nema þá ó- beint því að á meðan Islendingar hnakkrifust um mál sem voru tíl lykta leidd í Washington og Moskvu þá fékk ffamsóknarskipu- lagið óáreitt að vaxa og dafna í ára- tugi. Það voru ekki stéttír í marxísk- um skilningi sem tókust á um ffamtíð íslensks samfélags á fyrstu áratugum aldarinnar. Uppgjörið var á milli þess hluta eyþjóðarinnar sem var fastheldinn á forna bú- skaparhætti og hafði ímugust á nýj- ungum og hins hluta þjóðarinnar sem hreifct af þeim möguleikum sem iðnbyltíngin í Evrópu bauð upp á, sem var orðin aldargömul þegar henni skolaði á land hér. Þjóðin var og er rniklu meira en þessi tveir hópar en með þeint fyr- irvara sem eðlilegt er að hafa á al- hæfinguin af þessu tagi þá hafa í meira en hundrað ár togast á með þjóðinn kraftar íhaldssemi og ein- angrunar annarsvegar og hinsvegar kraftar nýjunga og náinna sam- skipta við aðrar þjóðir. Sjómenn samþykktu fyrir miðja öldina að ráða sig í skipspláss upp á hlut og með þeim hætti taka þátt í áhættu útgerðarmanna, ineintra ffumkvöðla kapítalismans, og fá kaup í hlutfalli við rekstarafkomu. Um svipað leyti tóku bændur upp á því að skilgreina sig sem launþega og afcöluðu sér hluta af því form- lega sjálfctæði sem bændur höfðu notíð um aldir í hendur félagskerf- is sem tók að sér sölu á afurðum þeirra. Þetta er hluti af þeim ís- lenska veruleika sem verður ekki þvingaður inn í ramma marxískra ffæða. Páll Vilhjálmsson

x

Vikublaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Vikublaðið
https://timarit.is/publication/310

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.