Vikublaðið - 05.11.1993, Qupperneq 5

VIKUBLAÐIÐ 5. NOVEMBER 1993
5
Sameining sveitarfélaga
Að undanförnu hafa komið fram í
dagsljósið tillögur umdæmisnefnda
um sameiningu sveitarfélaga vítt
um land. Tiliögur þessar eru byggðar á
þeirri grunnvinnu sem fram fór í svoköll-
uðum sveitarfélaganeffiduin sem skipaðar
voru af félagsmálaráðherra á sínum tíma.
Akveðið er að ganga til kosninga um fyrr-
greindar tillögur þann 20. nóvember n.k.
Umræða hefur verið lítil
Uinræða um þessi mál í fjölmiðlum og á
opinberum vettvangi hefur verið frekar lít-
il til þessa. Þó eru farnar að berast fréttir af
almennum fundum víða um land þar sem
þessi mál eru reifuð. Hér er um stórt mál
að ræða sem varðar hagsmuni og umhverfi
stórs hluta þjóðarinnar.
Þegar verið er að tala um að gjörbylta
öðru stigi stjórnskipunar hérlendis, sveit-
arstjórnarstiginu, þá hlýtur þess einhvers-
staðar að sjást rnerki. Skipan sveitarfélaga
hefur mótast eftir landfræðilegum aðstæð-
um og félagslegum í gegnum aldirnar. Það
liggur ljóst fyrir að allvíða hafa þær for-
sendur breyst, sem skipan sveitarfélaga
byggðist á, t.d. vegna bættra samgangna.
Því hafa sveitarfélög víða verið sameinuð,
þar sem íbúarnir hafa verið sannfærðir um
að breytt skipan þjónaði betur hagsmunum
þeirra.
Það hefúr þó verið grunntónninn í skip-
an sveitarfélaga að þéttbýli hefur verið skil-
ið frá dreifbýli, þorp og bæir frá sveita-
hreppum, þó ekki sé það algilt. Það helgast
fyrst og fremst af því að íbúar í þéttbýli
gera aðrar kröfur til þjónustu sér til handa
en íbúar í dreifbýli, til dæmis er varðar
dagheimili, leikskóla, öldrunarþjónustu,
Iöggæslu, samgöngur og ýmsa félagslega
þjónustu.
Hvað hefurfyrirhuguð sam-
eining ifór með sérí
Tilgangur hins opinbera með samein-
ingu sveitarfélaga er að efla sveitarstjórnar-
stigið til að það geti tekið við auknum
verkefnum frá ríkinu. Það er í sjálfu sér
gott markmið og afar þarflegt, en aðferðin
verður að ganga upp til að settum mark-
miðum verði náð.
Þegar lögð er til stórfelld sameining
sveitarfélaga, eins og til dæmis að Skaga-
fjörður verði eitt sveitarfélag eða Eyja-
fjörður allur, Suður-Þingeyjarsýsla eða
Fljótsdalshéraðið, þá kemur í ljós að hlut-
irnir eru kannske eklci svo einfaldir. A móti
kemur að enn munu standa eftir sveitarfé-
lög sem yrðu áffarn svo lítil að þau gætu
ekki tekið við meiri verkefnum en þau ann-
ast í dag eins og t.d. í Norður-Þingeyjar-
sýslu og á Vestfjörðum.
Grunnmarkinið sveitarfélaganefndar var
að við sameiningu sveitarfélaga yrði það
sjónarmið látið ráða að sveitarfélagið yrði
eitt atvinnusvæði og fjarlægð íbúanna firá
þeirri þjónustu sem veitt væri af hálfu þess
yrði innan hóflegra marka. Það vita hins
vegar allir sem vilja vita að á Islandi er ein-
faldara að ferðast á sumrum en vetrum.
Það sem er innan seilingar á sumrin getur
verið torsótt á veturna.
Misniunandi staða íhúanna
Eins og áður hefur verið minnst á þá er
íbúunum veitt mismunandi þjónusta eftir
því hvort þeir búa í sveitahreppum eða
þéttbýlisstöðum. Það helgast bæði af því að
þarfir íbúanna eru misjafnar og geta sveit-
arfélaganna sömuleiðis. Því kemur upp í
hugann sú spurning hvernig þessum mál-
um verður háttað eftir að þéttbýlisstöðum
og sveitahreppum hefúr verið steypt saman
í eina sæng.
Munu allir íbúar sveitarfélagsins eiga
rétt á sömu þjónustu af hálfu þess, og má
til dæmis líta á Fljótsdalshérað í því sam-
bandi með hliðsjón af Jökuldal og Egils-
stöðum eða Eyjafjörð? Verður íbúunum
skipt í fyrsta flokks og annars flokks íbúa
eftir því hvar þeir búa?
Munu allir greiða sama útsvar en eiga
rétt á misinunandi þjónustu? Munu íbú-
arnir sætta sig við það?
Ólík fjárhagsstaða
sveitarfélaga
Fjárhagsleg staða sveitarfélaga er allmis-
jöfn. Sum sveitarfélög, fyrst og ffernst út-
gerðarbæir, þar sem sveitarfélagið hefur
verið tilneytt að leggja mikið fjármagn í
rekstur útgerðarfélaga, eru iðulega illa
stödd fjárhagslega.
Sveitahreppar eru hins vegar oft tiltölu-
lega vel staddir fjárhagslega, enda umsvifin
og áhættan minni. Maður vcltir fyrir sér
hvernig verði tekið á þessum málum, sér-
staklega þar sem fleiri en eitt bæjarfélag,
með afar misjafúa fjárhagsstöðu, sameinast
í einu og sama sveitarfélagi.
Réttarstaða einstakra
sveitarfélaga
Nú liggur það fyrir að íbúar einstakra
sveitarfélaga hafa misjafnan aðgang að
ýmsum gögnum og gæðum landsins.
Veiðilendur, veiðiréttur, upprekstrarlönd
og vatnsréttindi eru dæmi um slík réttindi.
Því vaknar sú spurning hvernig yrði far-
ið með slík mál eftir stórfellda sameiningu
sveitarfélaga, þar sem allt valdajafnvægi
yrði annað en áður og þéttbýlisstaðirnir
réðu víða í raun því sem þeir vildu ráða.
Er til annar valkostur?
Það er eðlilegt að spurt sé eftir framan-
greindar vangaveltur, hvort sameining
sveitarfélaga sé eini möguleikinn til að
flytja verkefni frá ríki til héraðanna. Þegar
litið er til Norðurlanda kemur í ljós að þau
hafa öll komið á fót þriðja stjórnsýslustig-
inu, millistigi á milli sveitarfélaga og ríkis,
svokölluðu héraðavaldi. Til þess er kosið
beinni kosningu því reynslan hefur leitt í
ljós að héraðsnefúdafyrirkomulagið, þar
sem sveitarstjórnir tilnefúa fulltrúana,
reyndist ekki sem skyldi, var bæði þungt í
vöfum og áhrifalítið.
Sveitarfélögum hefur ekki fækkað tiltak-
anlega í Noregi og Finnlandi á liðum ára-
tugum, en aftur á móti nokkuð í Svíþjóð og
Danmörku. Við fækkun sveitarfélaga í
þeim löndum var þriðja stjórnsýslustigið
jafúffamt eflt verulega.
Það vekur nokkra fúrðu í þessari um-
ræðu allri að sveitarfélaganefhd skuli ekki
hafa skoðað til hlítar þá leið sem nágranna-
löndin hafa farið til að flytja völd og áhrif
frá ríki til héraða. Þessi aðferð er í einni
skýrslunni afgreidd í tveim setningum á
þann veg að líklega yrði hún flókin og gæti
orðið dýr vegna fámennis þjóðarinnar.
Það er varla hægt að segja að það séu
mjög gild rök þegar um er að ræða valkost
við að að umbylta sveitarfélagastiginu á
þann veg að innan einstakra sveitarfélaga
yrði erfitt ef ekki ómögulegt að ná fram fé-
lagslegri einingu og jafnframt óframkvæm-
anlegt að ná ffani viðunandi jafnvægi í
stærð þeirra.
Að hverju er stefnt?
Það hefur komið fram í umræðunni að
þar sem sveitarfélög myndu ná yfir víðáttu-
mikil svæði, eins og í Eyjafirði og Suður
Þingeyjarsýslu, er talið eðlilegt að stofna
staðbundnar „heimastjómir" til að fara
með affnörkuð verkefni í „gömlu" sveitar-
félögunum. Til þeirra yrði kosið pólitískri
kosningu. Það er því í raun og veru verið
að stofna þriðja stórnsýslustigið afturábak
með sameiningu sveitarfélaga, enda þótt
það hafi aldrei verið ætlunin.
Það er afar slæmt að nákvæm útfærsla á
því sem við tekur, verði sameiningarhug-
myndimar sainþykktar, liggi ekki fyrir í
hverju tilfelli. A því em þó heiðarlegar
undantekningar. Fólk virðist víða vera ráð-
villt þar sem erfitt er að taka afstöðu á efn-
islegum gmnni. Það veit yfirleitt ekki hvað
við tekur.
Þegar um svo stór mál eins og hér er um
að ræða er það lágmarks krafa að fyrir liggi
skýr stefnumörkun af hálfu stjórnvalda um
hvaða verkefnaflutningur muni eiga sér
stað og hvernig fjármögnunin komi til með
að verða. Þetta er kannske ekki síst alvar-
legt þegar verið er að varpa fram beinurn
og óbeinum hótunum, eins og komu ný-
lega ffam hjá félagsmálaráðherra í sjón-
varpinu í umræðuþætti um þessi ntál, þeg-
ar hún sagði að framkvæmdir í vegamálum
myndu taka mið af því hvar sameiningin
yrði samþykkt.
Hvað tekur við?
Eftir því sem maður nemur af umræðu
manna, þá er harla ólíklegt að þær samein-
ingartillögur sem kosið verður um þann
20. nóvember verði samþykktar.
Það er að mínu mati dapurleg staðreynd
að sú tilraun til að færa völd og áhrif frá
alltof valdamiklu og miðstýrðu ríkisvaldi
virðist dæmd til að mistakast, m.a. vegna
þess aðferðin var röng og ffamkvæmdin ó-
ljós.
Risastór sveitarfélög á okkar mæli-
kvarða, sem jafnvel yrðu mörg hver tiltölu-
lega fámenn, verða aldrei félagsleg heild og
hafa enga burði til að takast á við alvöru
verkefnaflutning ffá ríkinu.
Verði tillögur um sameiningu sveitarfé-
laga felldar í kosningunum þann 20. nóv.
n.k. ætti að mínu mati að vinna að þessum
málum á eftirfarandi hátt:
% Hvetja ti! sameiningar minni sveitar-
félaga (sérstaklega sveitahreppa) þar sem
samgöngur og aðrar aðstæður bjóða upp á
slíkt og íbúarnir eru reiðubúnir til þess.
# Undirbúa stofnun stjórnsýslustigs
(héraðavalds) milii sveitarfélaga og ríkis-
valds, sem gæti t.d. tekið mið af núvarandi
kjördæmaskipan í stónun dráttum. Til
stjórna héraðanna yrði kosið pólitískri
kosningu.
# Hvert hérað tæki við verkefnum ffá
ríkisvaldinu sem varða t.d. heilsugæslu,
hafnamál, hluta menntamála og fleiri atriði
sem varða hvert hérað. A þennan hátt væru
myndaðar einingar sem sökum stærðar
gætu tekið við verkefnum frá ríkisvaldinu,
án þess að nauðsynlegt sé að brjóta upp
ofan ffá allt skipulag sveitarfélaganna í
landinu með ófyrirsjáanlegum afleiðing-
um.
Höfundur er hagfræðingur og
formaður Byggðahreyfingarinnar
Utvarðar.
Að vera „vel gift“
s
g var hamingjusöm pipar-
mey þangað til ég hitti
minn heittelskaða í Blóma-
vali í fyrra. Hamingja mín tók á sig
aðra mynd við að fara í sanibúð,
hvorki „betri“ né „verri“ heldur
annað tilbrigði. Eg held satt að
segja að við skötuhjúin séum kom-
in yfir helstu byrjunarörðugleik-
ana. Hann hefúr sætt sig við smá-
smuguháttinn í mér og ég við
smartrass dlhneigingar hans. Eg
sem hef alltaf haft það lífsmottó að
betra sé autt rúm en illa skipað tel
mitt vera vel skipað þessa dagana.
Ættíngjar, vinir og kunningjar
telja mig vera afar vel gifta og
þreytast ekki á að benda mér á það.
„Gvuð Ilafliði ertu ekki orðinn
þreyttur á henni?“ spyr Stella
frænka þegar ég geng ffam af henni
með því að vinna of mikið eða
viðra skoðanir mínar á þjóðfélags-
málum. „Þú mátt ekki gera útaf við
hann,“ segir þabbi þegar Hafliði
stingur barnahrúgu systur minnar
inn í bílinn og ekur ineð þau heim
þar sem hann gætir þeirra, en ég
fer á fúnd. „En þú heppinn að eiga
svona myndarlegan inann,“ segja
kvengestir ineð aðdáunarblik í aug-
um þegar Iiafliði ber á borð
heimabakað brauð eða aðrar kræs-
ingar sem hann töfrar fram í litla
eldhúsinu okkar. „Hann er nú á-
gætur,“ segir inamma hans og get-
ur ekki stillt sig um að bæta við að
hann sé svo vel upp alinn. „Þér er
alveg óhætt að eignast barn núna,
hann Flafliði verður ábyggilega svo
góður faðir,“ segja sumar vinkon-
urnar meðan hinar segja með á-
herslutón „bíddu bara, þetta breyt-
ist allt þegar börnin koma“. Sam-
kvæmt biturri (?) reynslu þeirra þá
riðlast verkaskiptingin á heimilinu
við barneign og hversu gott sem
allt var áður sldlst mér að konan
sitji nær undantekningalaust uppi
með alla ábyrgð á fjölskyldunni -
nema þá fjárhagslegú.
Undanfarin ár hef ég fylgst með
baráttu margra fyrir því að við-
halda jafnréttí í samböndum sem
byrjuðu á jafnréttísgrundvelli.
Sumar konur segjast hafa gefist
upp því þær treysta sér ekki til að
standa í eilífu rexi. Þær axla því ein-
ar ábyrgð á fjölskyldu og heimili
eða kaupa aðra konu hluta úr degi
til að létta á sér og þar ineð á
spennunni á heimilinu. „Annað-
hvort tek ég honum eins og hann
er eða skil við hann,“ sagði ein sem
gat ekki fengið eiginmanninn til að
axla sína ábyrgð. Þegar ég spurði af
hverju dæminu væri ekld snúið við
og hann segði: „Annaðhvort breyti
ég mér eða hún skilur við mig,“ var
fátt um svör. Hún hefúr kannski
talið að hann myndi frekar skilja en
að taka sig á í hcimilisstörfunum og
föðurhlutverkinu. Þetta er í raun
mjög leiðinlegt því hún er vel giff
að öðru leytí og íúrðulegt að hann
skuli ckki reyna að kippa þessu í
liðinn.
Meðan svo fáir karlmenn reyna
að tileinka sér nýtt karlhlutverk
fáum við sem bárum gæfu til að
velja okkur efiiilega menn að heyra
það óþvegið. „Hann er bara betur
vaninn en hundur, það nægir að
benda honum að koma en þarf ekki
að kalla á hann,“ sagði cinn af
frumkvöðlum nýju kvennahreyf-
ingarinnar við mig um daginn. Það
hefúr tíðkast of lengi að gera lítið
úr konum með því að líkja þeim við
dýr, það er okkur konum tíl vansa
að taka upp þann sið. Kann það
góðri lukku að stýra að gera lítið úr
karlmönnum sein skora hefðbund-
ið karlhlutverk á hólm? Þeir eru þó
að reyna og það hlýtur að vera
heillavænlegra að meta þá viðleitni.