Vikublaðið - 07.01.1994, Qupperneq 12

12
laiidsiillidiiriiiii
VIKUBLAÐIÐ 7. JANÚAR 1994
Stjórnmál og leiklist
Við höldura áfram að
birta hér erindin sem
flutt voru í Lista-
mannakaffi landsfund-
ar Alþýðubandalagsins
í lok nóvember sl.
Hér fjallar Erlingur
Gíslason leikari um
stjórnmál og leiklist,
H5n í leikhúsum heims-
ins hefur ýmist verið
leikið samkvæmt
tilskipunum valdinu til
dýrðar eða listinni
beitt til að fletta ofan
af valdsherrunum.
Og Erlingur klykkir út
með áskorun til stjórn-
valda; tryggið
listgreinunum fjár-
magn en látið þær svo
í friði!
Við sem búum á Islandi höf-
um tilhneigingu til að trúa
því að hér heima hjá okkur
ríki sérstakar aðstæður sem valda
því að við eruin öðruvísi en aðrir
og okkur stafi ekki hætta af því sem
aðrar þjóðir þurfi að vara sig á.
^ Brynum nú þessa tilhneigingu
okkar á fyrirsögn þessarar greinar,
„Stjórnmál og leiklist".
Það er auðvelt að nefna dæini
um leikhús sem hafa ætlað sér hlut
á vettvangi stjórnmála, hinsvegar
er erfiðara að vera viss um hvort
þau hafa átt erindi sem erfiði.
Vissulega hefur leiklistin sterk á-
hrif á hugi manna, en hefur hún
umtalsverð áhrif á hegðun þeirra?
Leikhús í
valda
Austur í Kína beitti Mao for-
maður leikhúsinu og leiklistinni til
^"þess að kenna mönnum hugsjónir
Sósíalismans og sýna þeim jafn-
framt viðurstyggð Fasismans og
Kapítalismans.
Berthold Brecht rak með mikl-
um velvilja stjórnvalda meðvitað
og raunar yfirlýst áróðursleikhús í
Austur-Berlín, Berliner Ensamble.
Aðferð sína orðaði hann á þá leið
að hann óskaði eftir því að geta
gefið áhorfendum gleði uppgötv-
unarinnar og í kjölfarið vonaði
hann að fylgdi gleðin við að breyta
umhverfi sínu og aðstæðum. Þá
gleði áttu áhorfendur að gefa sjálf-
um sér þegar þeir héldu heim úr
leikhúsinu. Jafnframt vildi leikhús-
ið brýna sainvi/.ku hins sósíalíska
manns og vekja með honum mann-
göfgina sem hann krcfur sjálfan sig
um.
Hér nefni ég til viðbótar tvö
leikhús sem ákveðið héldu fram
stjórnmálastefnu og annað þeirra
Meyerholdsleikhúsið í Moskvu var
bcinlínis rekið af stjórnvölduin og
var fyrst og fremst leikhús Sovét-
sósíalismans, en hitt var tilrauna-
leikhús Erwins Piscator í Berlin
fyrir valdatöku nazista og var fyrir-
rennari og skóli margra róttækra
leildistarmanna.
Margir listamenn og ekki sízt
leiklistarmenn brugðust mjög á-
kveðið og einarðlega við nazisman-
um þegar hann tók að láta á sér
kræla. En þar áttu þeir við að glíma
einhverja sefjandi heiinsku og
ruddalega ógn sem leikhúsið virtist
engan veginn ráða við. Þeir gerðu
sent þeir gátu og hættu iðulega lífi
og sumir fengu að fóma því. Reví-
ur og kabarettar veltu nazistunum
upp úr háðinu og vöruðu við of-
beldi þeirra og ógnarstjórn, en allt
kom fyrir ekki - litli þýzki kjósand-
inn vildi stóra leiðtogann sinn - og
fékk hann, en leikhúsfólkið flúði á
harðahlaupum út um allar trissur
til að forða lífi sínu.
Eg nefni þetta sorglega dæmi
um inátdeysi leikhússins í stjórn-
málaátökum samtímans og held
raunar að áhrifamáttur leikhússins
hafi oftast verið ofmctinn. Stjórn-
völd á Italíu bönnuðu leikumm að
tala - einhverntímann á miðöldum,
en þeir bönnuðu þeim ekki að
leika. Eg býst við að látbragðsatriði
og tónlist hafi verið of vinsælt
skemmtiefhi á markaðstorgum
þess tíma til að stjómvöld voguðu
að hafa bannið algert. Leikarar sem
áður höfðu flutt texta settu nú smá
spýtukubb upp í sig og fluttu leikrit
sín með óskiljanlegum texta. Eftir
sem áður höfðu þeir röddina og
blæbrigði hennar, augun og svip-
brigðin og hreyfingarnar. Þótt
þetta bann hafi ekki orðið áhrifa-
ríkt, þótti stjórnvöldum ekki á-
stæða til að herða á banninu.
Ognarstjóm
I Tékkóslóvakíu var hinsvegar
ekki tekið á málum með neinum
silkihönzkum. Oll leiklist með lif-
andi lcikumm var bönnuð í hátt á
aðra öld. Brúðuleikhúsið var hins-
vegar leyft. Sennilega hafa stjóm-
völd ályktað sem svo að óvitunum
gerði það minnst til þótt einhver
væri að lauma að þeim áróðri. Þeir
myndu einfaldlega ekki skilja hann.
Þetta varð hinsvegar til þess að
Tékkóslóvakar eignuðust merki-
legasta og bezta brúðuleikhús Evr-
ópu. Mér er sagt að Tékki eða
Slóvaki, sem sækir leikhús að ein-
hverju ráði, fari jafnoft í brúðuleik-
hús og þetta hitt leikhúsið með lif-
andi leikumnum. Við tilkomu
kvikmyndarinnar varð merkisvið-
burður. Það varð til ný listgrein;
tilbrigði við kvikmyndalistina -
brúðukvikmyndin - og nú hljóp
pólitíkin heldur betur í spilið. Sak-
leysislegt eðli brúðunnar hefur
e.t.v. valdið því að stjórnvöld vom
ógætnari en ella. Mig rak reyndar í
rogastanz, þegar ég kom til Prag
fyrri hluta vetrar 1965 og sá þrjár
brúðukvikmyndir efdr Trnka:
Agirndina, I lrokann og I löndina.
Þær fannst mér svo hörkulegar í
árás sinni á stjórnvöld að ég á-
lyktaði: Þeir em mildu frjálslyndari
héma en menn hafa reynt að telja
mér trú um. Ennfremur sá ég póli-
tískan kabarett þeirra félaga Suchy
og Slitr.
Viðbrögð áheyrenda vom ó-
venjulega sterk; snöggir skellihlátr-
ar sem steinhættu á andartaki því
einginn vildi missa af einu orði. Ég
hafði ágætan túlk, en þegar ég bað
hann um sýnishorn af þessum firna
mögnuðu bröndumm svaraði hann
því til að nú væri erfitt að þýða.
Kabarettistinn væri ótrúlega vog-
aður og djarfur í gagnrýni sinni á
stjórnvöld, en fyndnin lægi oftast í
orðalaginu sem ylli því að ef þetta
ætti að taka óstinnt upp, væri það
jafnframt viðurkenning á því að
með rétt mál væri farið.
Suchy og Slitr skiptu með sér
verkum. Annar sá uin tónlistina en
hinn samdi textann og flutti hann.
Sá þeirra sem samdi textann fórst
voveifilega - hann fél! út um
glugga skömmu eftir að vorið í
Prag 1968 var orðið að hrímköldu
hausti.
Trnka var einn af töframönnum
brúðuleikhússins og seinna brúðu-
kvikinyndarinnar. Hann lézt um
svipað leyti, sennilega eitthvað á
sjötugsaldri og hlaut glæsilega út-
för þjóðlistarmannsins sein hann
lýsir svo hlægilega en jafhffamt á-
takanlega í brúðumyndinni
„Höndin“. Mér þykir vænt um ef
æda má að störf þessara listamanna
hafi hjálpað við að létta ljótu cin-
ræði og lögregluríki af umhverfi
þeirra.
ísland kemur til
sögunnar
Einn Ieiklistarmanna í viðbót vil
ég nefna frá Prag sem kom fram
um þetta Ieyti. Það er leikritaskáld-
ið Vaclav Havel. Saga hans er að
vísu betur þekkt en margra ann-
arra, vegna atburða sem gerðust
núna síðustu árin. Ilaustiðl965 er
hann nýkominn fram. Fyrsta leik-
ritið er þegar þýtt á þýzku og ann-
að leikritið er komið á fjalirnar í
kjallaraleikhúsi í Prag. Þetta glæsi-
lega og efnilega upphaf var fljót-
lega truflað af íhlutun stjómvalda.
Hann hélt þó áfram að skrifa, en
sat í fangelsi öðru hverju vegna
ýmissa gerfiásakana, fékk ekki
vinnu nema erfiðis vinnu og hana
helzt óþriflega o. s. frv. Leikrit
hans bárust þó til útlanda eftir
ýmsum leiðum og voru sýnd aðal-
lega í Austurríki og Sviss, en einnig
víðar. Við hér norður á Islandi
fluttum tvö eða þrjú leikrit effir
hann í hljóðvarpi og Þjóðleikhúsið
sýndi einþáttung eftir hann í Þjóð-
leikhúskjallaranum. En sjálfur
hafði hann ekki í aldarfjórðung
fengið að sjá leikrit eftir sig í al-
vöru leikhúsi fyrr en í Reykjavík í
febrúar 1990. Atburðarásin sem
leiddi til þessa er önnur saga, hitt
tilþeyrir þessum pistli að pólitísk-
um hremminguin Vaclavs Havels
var ekki lokið í Reykjavík. Þau hin
sömu stjórnvöld, sem bezt tóku á
móti honum sem nýkjörnum for-
seta Tékkóslóvakíu, skelltu nú dyr-
um Þjóðleikhússins á þessa sýningu
Ieikritahöfundarins skömmu eftir
að hann var farinn af landinu.
F'ulltrúi þessara ráðstafana var
félagi okkar allra og þáverandi
menntamálaráðherra, núverandi
fundarstjóri, Svavar Gestsson.
Leikritinu var ekki slátrað í einu
hnífsbragði heldur flutt yfir í Há-
skólabíó þar sein það veslaðist upp
eftir fáar sýningar á þröngri sviðs-
svuntu sem aldrei var ætlað annað
en bera fyrirlesara og púlt fyrir
framan bíósýningartjald. Tilgang-
urinn með lokun leikhússins var að
inynda pólitískan þrýsting til að
flýta fyrir fjárveitingu sem ráð-
herrann var að útvega Þjóðleikhús-
inu til viðhalds, breytinga og ef til
vill endurbóta.
(Við flutning þessa erindis þótti
mér ekki frekari skýringa þörf á
þessum stað, en í blaðagrein er
tryggara að gera þetta alveg ljóst;
Hér er um hneyksli að ræða. Leik-
húsbyggingar eru til þess að hlúa
að leiksýningum, leiklistinni. Það
er tilgangurinn. Hér var unt að
ræða leiksýningu, sem höfundur-
inn rómaði hérlendis, vestanhafs,
en þó mest kominn heim til sín til
Tékkóslóvakíu og áhorfendur
flykkmst í leikhúsið. Höfuðmark-
miði, sjálfri ástæðunni fyrir því að
húsið var upphaflega reist, var um-
svifalaust fórnað fyrir viðhald sem
vel gat beðið suinars og fyrir bráð-
látar verktakaástæður.)
Kalt stríð og gömul hús
Um vorið 1966 er ég kominn til
Berlínar, þ.e. Austur-Berlínar.
Þangað hafði ég komið einu sinni
áður - á leið minni á heimsmót
æskunnar í Vínarborg 1959. Þá las
ég skrifað stórum stöfum yfir and-
dyri einhverrar menningarhallar-
innar: „Sú list sem þjónar ckki lýð-
veldi fólksins er alls engin list.“
(Die Kunst die nicht dem Repu-
blikke des Volkes dient ist gar
keine Kunst)
Hvað er nú það sem kemur einu
Iitlu lýðveldi til að rífa kjaft við list-
ina? Það er ekki gott að segja.
Austur-þýzk stjórnvöld tóku B.
Brecht opnum örmurn þegar hann
lauk hnattferð sinni, fyrst á flótta
undan nazisma Hiders, en seinasti
spretturinn var drifinn af fasisma
óamerísku nefndarinnar, kenndri
við McCarty. „Gæðakonan góða
grípur fegin við,“ segir í kvæðinu.
Stjórnvöld Austur-Þýzkalands
gerðu vel við hann og leikhús hans.
(hér á ég við fólkið, áhöfnina) og
færðu honum á silfurfati leikhúsið
við Shiffbauerdanun. (Hér er hins-
vegar átt við húsbygginguna).
Brecht var hinsvegar ckkert hrifinn
af þessari leikhúsbyggingu og
raunar hundóánægur með hana og
fannst hún engan veginn passa
þeim anda hugljómandi uppgötv-
ana sem þar átti að ríkja. Þetta leik-
hús við Schiffbauerdamm er held-
ur nöturlegur kuinbaldi utanfrá
séð; að innan er salur og gangar í
nokkurskonar Jugendstíl frá alda-
mótum og yfir sviðinu haldast í
hendur tveir berrassaðir englar í
gylltum bronslit.
Brecht breytti þó í engu leikhús-
inu, hvorki sal né göngum að öðru
leyti en því að í eigin leikritum not-
aði hann ekki forteppi hússins
heldur teppi til frá- og fyrirdráttar
sem stunduin er kennt við hann
sjálfan en stundum við bikini bað-
föt vegna þess að tjaldið er ekki
nema seilingarhátt. Þegar gylltu
englarnir fóru í taugarnar á hon-
um, sem var víst oftast, þá hengdi
hann fyrir framan þá ljóst klæði
skrcytt fiðardúfu Picassos. Þannig
huldi hann þá.
Að lokum
Eg læt nú lokið þessu spjalli um
leiklistina og stjórnmálin, þó hef ég
aðeins sagt fátt eitt og ekki komið
víða við. Eg hef ekki minnst einu
orði á leikhúspólitíkina sjálfa. Hún
skiptist í tvo höfuðflokka; drama-
tískt leikhús og ódramatískt leik-
hús. Það síðarnefnda leggur þá
höfuðáherzlu á leikmyndina,
myndlistina en þjónar ekki fyrst og
fremst dramatískri framvindu
verksins. Síðan skiptist dramatíska
leikhúsið í ininnst þrjá flokka; leik-
hús höfunda; leikhús leikstjóra og
leikltús leikara. Og loks: Leiklistin
og stjómmálin eiga flciri sameigin-
lega snertipunkta en tilhneigingu
stjómvalda til íhlutunar við stefnu
og rekstur leikhúsa. Á báðum svið-
uin eru margir kallaðir en fáir út-
valdir og stærsti hópurinn af þcssu
áhugasama fólki, sem gjarnan vill
leggja góðu málefni lið, á ekkert
erindi, - en getur orðið að slysi. Eg
skil það vel að hver sem vill jöfnuð
meðal manna eigi bágt með að
sætta sig við að svo ójafnt sé á milli
þeirra skipt. Og enn er gerður
munur þeirra sem þó eiga erindi;
einn er ágætur kosningasmali þótt
hann eða hún hæfi ekki í fomstu
eða þingflokk flokksins; annar get-
ur orðið sæmilegur leikhússtjóri
þótt hann dugi aldrei sem alvöru
leikari eða leikstjóri. Og er nú nóg
sagt að sinni.
Eg hefði að vísu getað haft ann-
an grundvöll undir þessu rabbi:
Stofnanaleikhús, einkaleikhús
með styrktarkerfi, frjálsir leikhóp-
ar. En niðurstaðan hefði orðið sú
sama: Stjórnvöld taki sér það hlut-
verk að útvega listgreinunum sjálf-
um peninga og láti þær í friði að
öðru leyti.
Ég hef viljað fjalla um þetta efni
á breiðum grundvclli og tekið
dæmi héðan og þaðan einungis til
skýringar og hér í lokin leyfi ég
mér að gizka á að orsök þess að
leikhúsið hcfur ckki mildl áhrif á
hegðun manna sé sú að áhorfendur
vantreysta því að leikhúsið sé al-
gjörlega ffjálst og óháð.
þágu stjóm-