Vikublaðið - 18.11.1994, Blaðsíða 4

4
VIKUBLAÐIÐ 18. NÓVEMBER 1994
„/hnattrœnu samhengi er athyglis-
vert að í Japan, Suður-Kóreu og
fleiri Asíulöndum hafa vaxið fram
nútímaleg menningarsamfélög sem
ekki eru vestræn. Þar sœtta menn
sig ekki lengur við Norður-Ameríku
og Evrópu sem mœlistiku. Evrópu-
búar, sem gerðu víðreist fyrr á öld-
um, uppgötvuðu heiminn og lögðu
hann undir sig, eiga því ekki venjast
að aðrar þjóðir skjóti þeim ref fyrir
rass efnahagslega eins og margar Asíuþjóðir hafa nú gert. Núna þurfa Evrópubúar og
Bandaríkjamenn að feta ífótspor annarra og það er tímanna tákn að stjórnendur í
evrópskum iðnfyrirtœkjum slá um sig með japönskum slagorðum. Hið ó-evrópska er
ekki bara eitthvað sem Evrópa var fyrir 50 eða 100 árum síðan, heldur eitthvað sem
Evrópa verður kannski aldrei. Hið ó-evrópska er eitthvað alveg nýtt. Nútíminn hefur
hingað til tilheyrt löndunum við Norður-Atlantshafið. Nú vindur jarðarkringlan upp á
sig og Evrópubúar eru að verða minnihlutahópur á útkjálka veraldar “.
Þorgerður
Einarsdóttir
Höfondur þessarra orða er
sænski prófessorinn Göran
Therborn og hann lét þau
falla í viðtali sem sænska blaðið
Göteborgsposten átti við hann fyrr á
þessu hausti. Dr. Göran Therborn
er einn þekktasti félagsfræðingur
Norðurlanda.
Hann er nú prófessor í félagsffæði
við háskólann í Gautaborg, en hefur
starfað mikið á alþjóðlegum vett-
vangi, m.a. sem prófessor í Hollandi
um árabil og auk þess verið gestapró-
fessor í fjölmörgujn löndum utan og
innan Evrópu. Islendingum gafst
fyrir stuttu færi á að kynnast þug-
myndum Therborns um Evrópu
þegar hann var hér á ferð með með-
stjómendum sínum í norræna félags-
fræðingasambandinu. Hann hélt fyr-
irlestur í Háskólanum á Akureyri og
í Háskóla íslands þ. 28. október und-
ir yfirskriftinni „European Modern-
ity and Beyond: The Trajectory of
European Societies 1945-2000“.
(Evrópa nútímans og framtíðarhorf-
ur. Evrópsk samfélög frá 1945-
2000).
Fyrirlestur Therboms, sem og áð-
urgreint viðtal við hann sem hér er
stuðst við, byggir á nýrri bók eftir
hann um efnahagslegar og félagsleg-
ar breytingar í Evrópu eftir seinna
stríð. Bókin er afar yfirgripsmikil og
þar er Evrópa skoðuð í öðm ljósi en
menn eiga að venjast.
Bók Therborns er empírísk rann-
sókn, hún er félagsfræðileg saga Evr-
ópu og hefur mörg þemu. Greining-
in nær yfir alla Evrópu, bæði austur-
og vesturhluta hennar, en hér á eftir
verður einungis drepið á fáein atriði.
Félagsfræðileg greining á
Evrópu eftir stríð
Lykilspurningin sem fyrirlestur
Therborns snerist um var þessi:
Hvað hefur gerst í löndum Evrópu
eftir stríð? í ffamhaldi af því spyr
hann sig hvort dregið hafi sundur
eða saman með Evrópulöndunum á
þessu tímabili. Therborn notar nú-
tímann sem hugtak (modernity) í
greiningu sinni og segist með því
ekki skírskota til tiltekinna samfé-
lagslegra stofnana eða gilda, heldur
einungis til tímans og því gefi hug-
takið ákveðin fyrirheit um ffamtíð-
ina. M.ö.o. mennirnir skapa framtíð-
ina. Einnig má nefha að Therborn
notar hugtakið „Austur-Evrópa“ í
hefðbundinni kaldastríðsmerkingu.
Það er skemmtilega ögrandi í ljósi
aðferðar hans sem er einmitt að
skyggnast undir yfirborð hinnar
pólítísku orðræðu. Hann lætur
semsé pólítíska hugmyndafræði og
slagorð ekki ráða för heldur rannsak-
ar í staðinn félagslega þætti eins og
verkefni og áhrifatæki samfélagsins,
réttindi, áhættur og tækifæri einstak-
linganna, svosem íbúa- og neyslu-
mynstur og lífslíkur. Hann fjallar
einnig um menningarlega þætti eins
og sjálfsinynd (einstaklinga, hópa og
samfélaga), mat, viðmið, gildi og
fleira. Allt þetta skoðar hann í ljósi
efnahagslegra þátta.
Um hliðstæður í austri
og vestri
Einn af burðarásunum í bók (og
fyrirlestri) 'Eherborns er að hann sér
miklu sterkari hliðstæður milli sós-
íalískra og kapítalískra ríkja í Evrópu
en rnargir aðrir ffæðimenn. Flestir á-
líta kreppu Vestur- og Austur-Evr-
ópu af mjög ólíkum toga. Therborn
telur hins vegar að þar hafi inál um
margt þróast á hliðstæðan máta.
Kommúnistáflokkarnir komust til
valda í Austur-Evrópu á sama tíma
og sósíalískar hræringar voru hvað
sterkastar í Vestur-Evrópu. Til
dæmis höfðu kristilegir deinókratar í
Þýskalandi nánast sósíalíska stefnu
1946 segir Therborn og sænskir sós-
íaldemókratar settu ffam hina rót-
tæku stefhu sína á efdrstríðsárunum.
Og á sama tínta og hrun Sovétríkj-
anna á sér stað lenda velferðarkerfi
Vesturlanda í mikilli kreppu. Mörg-
um sem hafa rýnt í þróunina í Aust-
ur-Evrópu hefur sést yfir þessar og
fleiri hliðstæður.
Grípum niður í fleiri af rökum
Therboms: Lífslíkur manna í aust-
ur-Evrópu nálguðust það sem þær
voru í Vestur-Evrópu á tímabilinu,
þótt á síðustu ámm hafi aftur dregið
sundur með þeim. Hann nefnir tölur
máli sínu til stuðnings. Annað dæmi
er vergar þjóðartekjur á mann í Vest-
ur- og Austur-Evrópu. Um 1960
vom þjóðartekjur á mann í Austur-
Evrópu um 65% af þjóðartekjum
Vestur-Evrópu, en um 1970 var
þetta hlutfall um 70%. (Eftír 1980
varð hins vegar ákveðin stöðnun.)
Sama gildir um tilhneigingar í
neyslumynstri, t.d. hefur mismunur
á bíla- og sjónvarpseign í austri og
vestri minnkað, og hann tínir til fleiri
atriði. Þá varpaði Therborn ffam
þeirri spurningu hvort aðild að Evr-
ópubandalaginu hefði haft einhver
áhrif á efnahagslega þróun Evrópu-
landa. Við athugun reyndist svo ekki
vera, hann segir að Evrópubandalag-
ið hafði engin marktæk áhrif á hve lík
eða ólík þróun landanna hafði vcrið.
A vissum sviðum hafi þróunin land-
anna verið ólík en það átti sér rætur
fyrir stofhun bandalagsins 1950.
Uppsyeifla eftirstríðsáranna átti sér
stað alls staðar í Evrópu, en hún var
mest í fátækum landbúnaðarhémð-
um. Evrópubandalagið hafði því
w
Hönnurtarsamkeppni
um grunnskóla
Reykjavíkurborg efnir til tveggja þrepa samkeppni um
hönnun þriggja heildstæðra, einsetinna grunnskóla í
Reykjavík. Skólarnir verða byggðir í Engjahverfi, Víkur-
hverfi og Borgarhverfi og verður stærð þeirra hvers um
sig á bilinu 4-5 þús. ferm. Öllum, sem eru félagar í
Arkitektafélagi íslands eða hafa réttindi til að leggja
aðaluppdrætti fyrir byggingarnefnd Reykjavíkur, er
heimil þátttaka í samkeppninni. Keppnisgögn verða af-
hent þátttakendum í desember nk. samkvæmt nánari
auglýsingu. Áætlað er að tillögum í fyrra þrepi samkepp-
ninnar verði skilað fyrir miðjan janúar 1995.
Dómnefnd.
engin efhahagsleg áhrif á þróun
landanna í Evrópu. Það hafði heldur
ekki áhrif á viðskipti og verslun milli
landa og er Svíþjóð skýrasta dæmið.
Evrópsk séreinkenni á
undanhaldi
Hugsi menn á heimsvísu, hafa
Evrópulöndin farið hliðstæða leið að
nútímanum. I samanburði við heini-
inn fyrir utan verða jrau æ líkari inn-
byrðis. Enn fleira þessu til stuðnings:
í byrjun sjöunda áratugarins hófúst
fólksflutningar til Evrópu. Þar með
var raskað þeirri þjóðernislegu eins-
leimi sem þar hafði ríkt síðan um
miðja nítjándu öld og náði hámarki
sínu uml950. Annað einkenni Evr-
ópu - sem heimsálfu - var að iðnað-
ur varð ríkjandi atvinnuvegur sem
aldrei gerðist t.d. í Bandaríkjunum
eða Japan. Þetta var evrópska
mynstrið. Iðnvæðingin náði hámarki
sínu í Vestur-Evrópu um 1960 og
áratug síðar í Austur-Evrópu. Eftir
það hefur hlutverk og þýðing iðnað-
ar minnkað stórlega. Þetta og margt
fleira gefur til kynna að hin evrópsku
séreinkenni séu að veðrast.
Þetta á líka við um pólitík og hug-
myndafræði: Einkenni evrópska nú-
tímans eiga mörg hver rætur í upp-
lýsingastefhunni. I frönsku bylting-
unni 1789 komu t.d. fram á vettvang
stjórnmálanna þau pólitísku hug-
myndakerfi sem síðar var tekist á uni
rnilli austurs og vesmrs sein jafnað-
arstefnu og frjálslyndisstefnu. Bæði
eru skilgetin afkvæmi upplýsinga-
stefnunnar. Margt bendir til þess að
sú pólítriska hefð sem hófst með
frönsku byltingunni hafi runnið sitt
skeið á enda með falli kommúnism-
aris,’ segir Therbom, án þess að hann
sé að gefa út dánarvottorð á öll hug-
inyndakerfi. Evrópubúar em efa-
hyggjumenn, meiri efahyggjumenn
en áðrar þjóðir. Það sést best á því að
í Evrópu er minna um bókstafstrúar-
menn og bókstafstrúarhreyfingar
(fundamentalisma) af öllum gerðum
en utan Evrópu. I Evrópu trúa menn
hvorki á guð né vísindin nú til dags.
Styrkur Evrópubúa er hins vegar
framtíðarsýnin eða trúin á framtíð-
ina. í Evrópu trúa menn í meira mæli
en aðrir á nýjar hugmyndir; þar trúa
menn því framtíðin sé eitthvað sent
mennimir skapa.
Framlag Evrópu til sam-
tímans: Evrópusamband-
ið?
Therborn hristi rækilega upp í
viðstöddum á fyrirlestri sínum. Is-
lensku lærifeðurnir, prófessorarnir
Stefán Olafsson og Þórólfur Þór-
lindsson mölduðu í móinn. Og þeim
var svarað af skandínavískri hógværð
og lítillæti: „I am afraid I have to say
you are completely wrong, the emp-
irical evidence is on my side“. Ekki
síður reyndust lokaorð fyrirlestrarins
tormelt hefðbundnum hugsana-
brautum: Við „flytjum ekki út“ neitt
af sérevrópsku fyrirbærunum lengur
því þau em á undanhaldi. Það sein
hefur vaxið fram í staðinn er vilji og
feiknannikil geta til félagslegrar
skipulagningar. Hvað á þá Therborn
við með því? Jú m.a. þróun yfirþjóð-
legra félagskerfa (Efta, Evrópudóm-
stóllinn, Evrópska efnahagssvæðið,
Evrópubandalagið o.s.frv.) Af öllum
framgreindum hugleiðingum sínum
dregur Therbom síðan pólitískar á-
lyktanir, sem hljóta að teljast um-
deildar og ögrandi: Evrópubanda-
lagið hefur ekki haft nein merkjanleg
efnahagsleg áhrif, en því meiri fé-
lagsleg og menningarleg. Þessi ntikla
geta og hæfileiki Evrópubúa til að
skapa yfirjtjóðleg félagskerfi er um
þessar mundir helsta birtiform evr-
ópska nútímans. Þetta er eitt merki-
legasta framlag Evrópu til saintím-
ans, segir Therborn, skemmtileg
þversögn, ekki síst fyrír.þá staðreynd
að vagga þjóðríkisins var einmitt í
Evrópu.
Höfundur er félagsfræðingur