Frjáls þjóð - 07.05.1955, Page 5

Laugardaginn 7. maí 1955
FRJÁLS ÞJÓÐ
Viiimiiuhir Jónsson landlæknir:
Föm %rir weiru
i.
Ár og dagur er síðan ég varð
vitni að atburði þeiin, er hér
segir frá:
Smásveinn á óvitaaldri hafði
brotizt undan húsaga góðra
og þó siðavarrdra foreldra, stóð
úti í bæjardyrum og svalaði
þar lund sinni með því að
krossbölva út á autt hlaðið, En
svo slysalega tókst til, að faðir
sveinsins stóð fyrr en varði að
baki hans, varð ásamt mér
áheyrandi ósómans og sagði í
föðurlega mildum áminningar-
tón: „Þetta er Ijótt, Svenni
minn.“ Sveinninn sneri sér við,
leit stórum, björtum barnsaug-
um upp á föður sinn og sagði af
innilegxú sannfæringu: „Já, en
pabbi, mér þykir það ekki
ljótt.“
Hér áttu auðsjáanlega engar
röki'æður heima. Vel úti látinn
rássskellur virtist hið eina, sem
komið gæti til greina, en með
því að sá uppeldismáti naut
ekki tiltrúar á heimilinu, hefur
öði'um uppeldisaðferðum vafa-
laust verið beitt, og ekki efast
ég um tilætlaðan ái'angur.
Tel ég það fyllilega víst, að
sveinninn ‘ hafi með aldri og
þroska komizt að svipaðri nið-
urstöðu sem faðir hans um fag-
nrt orðbragð og ljótan munn-
söfnuð, enda síðan kappkostað
að ala böm sín upp við smekk
sjálfs sín með þeim uppeldis-
aðferðum, sem hann hefur tál-
ið áhrif-aríkastar. Di'eg ég ekki
í efa, að einnig hann hafi
náð heillaríkum árangri, er
aftur beri ávöxt frá kynslóð til
kynslóðai'.
Ágreiningur um smekksatriði
verður sem sé ekki jafnaður
með neinni röksemdafærslu og
reyndar ekki heldur með ein-
um rassskell, því að smekk-
ur manna ákvarðast fyr-
ir áhrif langvinns upp-
eldis og þrotlausrar þjálfunar,
og kemur þó hvort tveggja að
litlu haldi, ef menn eru ekki
fæddir með það smekkfóstur í
sálinni, sem nokkrum þroska
getur tekið.
Niðurstaða þessara inngangs-
orða eru hin almennu sannindi:
Um smekk sinn deila ekki
fullveðja menn. Þeir vitna um
hann.
II.
Tilefni þcssarar greinar eru
ummæli góðkunningja míns,
dr. Sigurðar Péturssonar gerla-
fræðings, í lokahefti síðasta ár-
gangs Náttúi'ufræðingsins í
grein haixs, Vírusarnir og frum-
gróður jarðarinnar, er hann
fordæmir þá uppástungu, að
virus skuli heita á islenzku
veira, en mér er málið skylt,
þvi að ég er uppástungumað-
urinn.
Fordæmingin hljóðar svo,
orðrétt:
„Nafnið veira hefur líka
verið notað á þennan lífveru-
flokk í íslenzku máli, en það
vii'ðist ekkert hafa fram yfir
orðið vírus nerna tilgerðina.
Orðið vírus fer vel í mólinu og
beygist eiixs og px'ímus.“
Með skirskotun til þess, er að
framan segir, dettur mér ekki
i hug að væna dr. Sigurð um, að
með þessum ummælum telji
hann sig vei'a að rökræða
smekk sinn; hann er auðvitað
aðeins að vitna um hann. Og
hvi skyldi ekki smekkur hans
geta verið sá, að tvíkvæð kven-
kynsheiti í nxálinu, sem hljóma,
stafast og beygjast eins og
veira, svo sem leira, en vel
líklega einnig orð eins og
feyra, meyra , og seyra, séu
fremur öðrum orðum tilgerð-
arleg orð, nema sama gildi
um samhend hvorugkynsheiti
orðleysum, jafnvel tvisvar,
ætla ég lítils um þau vert.
Þá er að því kom að bii'ta
á íslenzku hina alþjóðlegu
sjúkdóma- og dánai'meinaskrá,
sem íslendingar höfðu skuld-
bundið sig til að fylgja, m. a.
þegar þeir gefa út dánarskýrsl-
ur sínar, kom til álita, hvert
íslenzkt heiti hæfði þeim sjúk-
dómaflokki skrárinnar, er
nefnist viroses á erlendu máli.
Þetta kallaði að sjálfsögðu
eftir íslenzku heiti á virus, sem
mér entist ekki smekkur til að
vilja eiga hlutdeild í, að veittur
eins og eyra, ef það er þá yrði þegni'éttur í íslenzku máli
ekki án tillits til alli'a -oi'ð-
flokka og beyginga og nær
einnig til orða eins og eira,
heyra, meii'a og fleira. Við
þessum næma smekk reisi ég
enga rönd; ég rek aðeins stór
barnsaugu upp á di\ Sigurð og
segi líkt og dlengui'inn í bæj-
ardyrunum: „Já, en mér þykja
öll þessi orð ekki aðeins góð
og gild, heldur jafnvel meðal
hinna fegurstu orða tungunnar,
og allra sízt þykja mér þau til-
gerðarleg." Öðru máli gegnir
um þann smekk dr. Sigurðar,
sem hann vitnar. urn í hinni
sömu andrá, að orðið prímus
hafi á sér þann tignarbrag í
íslenzku máli, að við eigi að
nxiða við það orðasmekk sinn.
Þar verður mér að segja með
föðurnum: „Þetta er ljótt,
Svenni minn.“
III.
Nú skal sögð saga af því, með
hverjum hætti það bar að, er
ég dirfðist að stinga upp á því,
að virus skyldi heita veira á
íslenzka tungu:
Það hefur orðið hlutskipti
mitt að klastra sanxan nokkrum
nýyrðum unx læknisfi'æðileg
hugtök, ekki fyrir það, að ég
hafi haft óviði'áðanlega köllun
til þess, og enn siður fyrir það,
að ég hafi endilega fundið mig
einungismeð því að drepahöggi
yfir i-ið. Eftir nokkra íhugun
komst ég að þeirri niðurstöðu,
að helzt væri reynandi að
smíða heitið með því að líkja
fi'jálslega eftir hljómnum í
hinu erlenda heiti, en sú orð-
myndunaraðferð hefur fyrr og
síðar gefið góða raun. Nægir
að minna á forn orð eins og
djákni, prestur, biskup og
kirkja, sem öll eru þannig
smíðuð, og slíkt hið sama til-
tölulega ný orð eins og berklar,
bíll, tékki og jeppi.
Málsmekkur minn, sem ég
vitna um, en rökræði ekki,
leiddi til þess, að ég hafnaði
sem óíslenzkulegu hinu latn-
eska sérhljóði í stofnatkvæði
orðsins virus, og hló mér hug-
ur við að mimxast þess, að
íslendingar hefðu fyrst og
fremst fræðzt um virus af eng-
ilsaxneskunx þjóðum, sem nefna
virus, að því er mér heyrist,
með einhvex's konar skældu
æ-ei-hljóði í stofni. Þótti mér
nú sem valið stæði á milli oi'ð-
anna væra og veira. Svo mjög
sem ég hefði kosið hið fyrr-
nefnda orð vegna miklu nánari
hljóðlíkingar, hafnaði ég því þó
vegna lifandi sjúkdónxsmei'k-
ingar þess, sem ég óttaðist, að
valdið gæti ruglingi.
Veiru lét ég nú leika í huga
mér um sinn, bar orðjð undir
öðrum fæx'ax'i til þess. Ekki J ýmsa kunningja mína, er ég
myndir, sem freistai mín til að
segja: fi'emur en lækixar eru
öðrum fremur kjörnir til að
vera veikir, sem þeinx lætur
flestum miðlungi vel. Málið,
kvað málfi'æðiixgui'inn, væri
ekki smíðað af málfræðiixgum,
heldur mismuixandi hagvirkum
leikmöixnum, og væri tilgangs-
laust að ætia sér að bi'eyta
því, enda mundi vafasamur
ávinningur að. En orðmyndun-
arreglur? Um þær hafa orða-
smiðir aldanna og kynslóðanna
ekki haft hina minnstu hug-
mynd og þó öllu reitt furðan-
lega af.
Svo að splunkunýtt dænxi sé
nefnt, varð einhverjum bíl-
stjóranna, sem gera sér
íhlaupabifi'eiðarakstur að at-
vinnu án þess að eiga inni á
nokkurri bílstöð, ekki skota-
skuld úr að finna heiti á þann
útigönguatvinnurekstur; þetta
heitir að harka, og væri fróð-
legt að sjá framan í þann mál-
fræðing, sem þættist þess um-
kominn að gera betui'. Eða
hvex'su möi'gum nxálfræðingum
skyldi hafa verið skákað af
orðasmiðnum, sem snxíðaði
heiti á hinar nýju skarnfötur í
eldhúsum, sem opnast eins og
af sjálfu sér, þegar tá er tyllt
á vogai'skör út úr lögg þeirra.
Slík fata heitir nú geispa í
hverju eldhúsi og búsáhalda-
búð í Reykjavik; en nauturinn
að því heiti mun vera 4—5
ára telpukorn. Beztu orðum
málsins er sem sé eiginlegast að
rigna niður -yfir hina uxxxkomu-
lausustu starfsmenn og sti'íðs-
menn lífsins eins og náðar-
gjöfum eða óverðskuldaði'i
bænheyrslu, þegar þörfin kall-
ar nógu náttúrlega ríkt eftir;
en þá eru málfræðingar sjaldn.
ast viðlátnir, svo hentúgt sem
það væri að hafa þá nærri
stadda. Þeir sitja þá á frið-
stóli víðsfjari'i vettvangi yfir,
oi'ðmyndunax-reglum sínum..
Orðasmið varðar það eitt að
láta sér takast að smíða seni
allra bezt nothæft og smekk-
legt orð, er sá almenningur, sem
hugtakið varðar, tregðast ekki
við að tileinka sér og fæst til
að taka sér óhikað í muixn.
Gera má ráð fyrir, að lang-
fiest þeirra íxýyrða, sem slíku
marki ná, séu málfræðingum
svo eftirlát að falla af sjálfu
sér í áður rudda farvegi tung-
unnar í samræmi við reglur
þeiiTa, en geri þau það ekki, er
skaðinn bættur. Þá bætist
aðeiins ný orðmyndunarregla
við eða frávik frá eldri reglu.
Það er einmitt hlutvei'k og um
leið lífsviðui'hald málfræðinga
að hafa reiður á slíku, og þeir
mega sannai'lega þakka fyrir að
hafa einhverju að sinna.
Þessi frjálslyndi málfræð-
ingur henti jafnvel óspart
gaman að merkilegheitum
fræðibræðra sinna, er þeir
rækjust á íxýyrði, sem myixdað
væri af leikmanni með hlið-
sjón af sýndarskyldleika ó-
skyldra orða. Hugði harrn þess
háttar oi'ðmyndun enga nýjung
í sögu tungumála. Slík „fölsk
eþýmólógía11, sem haixn kallaði
svo, hentaði einmitt oft mæta-
vel til að setja svip á nýyrði,
skorða merkingu þeirra og fá
menn til að sætta sig við þau,
auk þess sem orðmyndun a£
því tæi væri meðal skemmti-
legustu viðfangsefna málfræð-
inga.
Inntak keixningarinnar er
þetta: „Vitlaust mynduð“ oi'ð
eru ekki til önnur en þau, sem
ekki er unnt að koma í muixn
þeim, sem þau eiga að nxæla,
né inn um eyru þeim, sem þau
eiga að skilja. En tuixga mann-
anna og eyru þeirra eru auð-
vitað sínunx lögmálum háð.
Sá málfræðiixgur, er ég sneri
mér nú til út af þeim hugleið-
ingum, sem hér um ræðir, var

veit ég heldur upp á mig, að
mér hafi gengið framhleypni,
yfirgangur eða fordild til. Hitt
er það, að ég hef neyðzt til að
bera þetta við vegna starfs
íxxíns, sem m. a. er fólgið í því
að hagræða til útgáfu ýmis-
legu lesmáli, þar sem við
læknisfræðileg hugtök er feng-
izt, er nxörg hver hafa ekki
átt sér neinn viðunandi búnað
til birtingar í ísleixzku máli.
Til marks um það, hve fjarri
því fer, að ég vilji þó ti'oða ný-
yrðum mínum upp á nokkurn
nxaixn, nxá það vera, að í Heil-
brigðisskýrslum gæti ég þess
ætið vandlega, svo nxjög seixx
ég tel mig þó þurfa að lag-
færa texta í tilfærðunx um-
mælum héraðslækixa, að leggja
þeim sjálfur aldrei nýyrði míix
í munn. Víkja þau því þar ým-
ist algei'lega af hólmi eða
standa við og við eitt og eitt
innaix unx tugi þeirra mislitu,
hálferlendu skrípiyrða, senx þau
eru þó til höfuðs sett. Það er
einmitt slík þolraun, sem íxxér
fimxst hæfa nýyrðum. Beri þau
á frjálsum vettvangi, hvert eitt,
ekki af ellefu ambögum og
vissi með ísleixzkust eyru, og
til marks um ísleixzkan hljónx
þess var það, að öllum konx
hann kunnuglega fyrir, enda
gerðu flestir ráð fyrir, að orð-
ið væri til i íslenzku nxáli, þó
að enginn kænxi fyrir sig merk-
ingu þess. Sunxunx fannst það
minna helzt á einhverja
skemmd eða ágalla einhvei-s
konar. Árangurslaust var orðs-
ins leitað í venjulegum orða-
bókum.
Nú fyi'st hagði ég tíma kom-
inn til að ráðgast við nxálfræð-
ing, en fyrir haixix gekk ég til-
tölulega uppréttur, með því að
áður hafði málfræðilærður
kunningi nxinn einn kennt mér
að umgangast málfi'æðinga af
nokkurri gát og uxxxfranx allt
hæfilega sjálfstæður, þegar unx
oi'ðasmíði væri að i'æða. Þetta
var mér þörf hugarstyi'king,
því að mér er náttúrlegt að
bei'a falslausa virðingu fyx'ir
málfræðingum, en blandaða
nokkrunx beyg. Kenning þessa
málfræðings var skýrlega sú,
að málfræðingar væru ekki
fremur kallaðir til að smíða orð
en listfræðingar til að mála

00sk iiíi $n stnit'
í vörzlu r.xnixsóknarlögrelgiunnar er nú margt óskila-
muna, meðal ; nars frá bifreiðastöðvunx bæjarins, svo sem
íatnaður, lyk: dppur, veski, buddur, glei-augu, barna-
þi'íhjól, reiðhjol o. fl. Eru þeir, sem slíkum munum hafa
týnt, vinsamlega beðnir að gefa sig fram í skrifstofu rann-
sóknarlögx'eglunnar á Fríkirkjuvegi 11 næstu daga kl. 5—7
e.h. til að taka við muixunx síixum, sem þar kuixixa að vera.
Þeir munir, sem ekki verður vitjað, verða seldir á
opinberu uppboði bráðlega.
Rannsóknarlögx'eglan.

T eak-úf ihurðir
Margar gerð?r, 3 breíddir
Mismunandi verð. — Fijót afgreiðsla.
I
CLsU
j- tyrWs'Ác&iirijp
Mjölnisholíi 10. — Sími 2001.
WM-iWUVÍ%,VW^'WWWW-'S.WWV%^WWVWWV%.,WWVW^--*-“.'V-^*