Vikublaðið - 07.10.1994, Blaðsíða 6

6
Samfélagið
VIKUBLAÐIÐ 7. OKTÓBER 1994
tí
Erindi Vilhjálms Árnasonar heimspekings á „Siðvæðingarfundi
Félags frjálslyndra jafnaðarmanna á Hótel Sögu 22. september sl.
Siðvæðing stjórnmála
I!
"þessu erindi langar mig til að
reifa fáein atriði sem ég tel
-skipta höfuðmáli þegar við hug-
leiðum siðferði stjómmála. Eg hef
ekki í hyggju að ræða nein tiltekin á-
litamál um siðferðilegt réttmæti ein-
stakra ákvarðana, heldur mun ég
leitast við að ræða þau grundvallar-
atriði sem ávallt þarf að hafa til við-
miðunar þegar stjómvaldsaðgerðir
em metnar.
Fyrsta spurningin sem ég velti
upp er því þessi: Hvernig getum við
metið það hvað skiptd meginmáli
þegar rætt er um siðferði stjóm-
mála? Þegar þessari spurningu er
svarað er mikilvægt að minna á þeg-
ar í stað að þótt stjómmál séu sér-
stakt svið mannlegrar starfsemi þá
eiga þau að lúta sömu lögmálum og
gilda um mannlífið yfirleitt. Nú
kann mörgum ykkar að virðast að
engan veginn sé ljóst hver þau lög-
mál era. Afstæðishyggja um siðferði
er útbreidd og er eflaust ein skýring-
in á því hversu bágstödd þjóðmál-
umræða er hér á landi. Ekkert kynd-
ir meir undir gerræði stjórnmálanna
í lýðræðisríki en viðmiðunarleysi í
almennri umræðu. En þegar vel er
að gáð kemur í ljós að langflestir átta
sig á muninum á réttu og röngu og
ganga daglega að honum vísum í
hugsun sinn og breytni. Við gerum
þá kröfu til fólks að það segi sann-
leikann, standi við gefin loforð og
gerða samninga, valdi saklausu fólki
ekki skaða, svo grandvallaratriði séu
nefnd. Heimspekingar deila um það
á hvaða forsendum þessi siðaboð séu
reist, en ég æda ekki út í þá sálma
HEFUR ÞU FENGIÐIÐGJALDAYFIRLITIÐ?
Lífeyrissjóður verzlunarmanna hefur sent sjóðfélögum yfirlit yfir móttekin
iðgjöld á tímabilinu 1. mars 1994 til 31. ágúst 1994. Ekki er óeðlilegt að
greiðslu fyrir mánuðina júní 1994 til ágúst 1994 vanti í yfirlitið.
Hafir þú ekki fengið yfirlit, en dregið hafi verið af launum þínum í Lífeyrissjóð
verzlunarmanna, eða ef launaseðlum ber ekki saman við yfirlitið, þá vinsam-
legast hafið samband við innheimtudeild sjóðsins hið allra fyrsta og eigi síðar
en 1. nóvember n.k.
Verði vanskil á greiðslum iðgjalda í lífeyrissjóð geta dýrmæt réttindi glatast:
ELLILÍFEYRIR-ÖRORKULÍFEYRIR-MAKALÍFEYRIR-BARNALÍFEYRIR
GÆTTU RÉTTAR ÞÍNS!
í lögum um ábyrgðarsjóð launa segir meðal annars:
Til þess að iðgjöld launþega njóti ábyrgðar ábyrgðarsjóðs launa vegna gjaldþrota skulu laun-
þegar innan 60 daga frá dagsetningu yfirlits ganga úr skugga um skil vinnuveitenda til við-
komandi lífeyrissjóðs. Séu vanskil á iðgjöldum skal launþegi innan sömu tímamarka leggja
lífeyrissjóði til afrit launaseðla fyrir það tímabil sem er í vanskilum. Komi athugasemd ekki
fram frá launþega er viðkomandi lífeyrissjóður einungis ábyrgur fyrir réttindum á grund-
velli iðgjalda þessara að því marki sem þau fást greidd, enda hafi lífeyrissjóðnum ekki verið
kunnugt um iðgjaldakröfuna.
LÍFEYRISSJÓÐUR VERZLUNARMANNA
HÚSI VERSLUNARINNAR, 4. HÆÐ, 103 REYKJAVÍK,
SÍMI (91) 814033, TELEFAX (91) 685092.
hér. Ég mun einungis halda fram
þeirri skoðun að almennar óskráðar
siðareglur séu svo djúpt greyptar í
vitund okkar vegna þess að án þeirra
geti mannlífið ekki þrifizt og samfé-
lagið ekki staðizt. Mannleg sam-
skipti krefjast þess einfaldlega að
ákveðnar reglur séu haldnar í heiðri
og þeim verðum við að hlíta til þess
að geta treyst hvert öðra.
En siðferðið snýst ekki bara um
ytri leikreglur sem við eigum að
íylgja heldur líka um þá innri eigin-
leika mannsins, mannkosti á borð
við heiðarleika, sem skera úr um
hvers vegna hann fylgir þeim. Þá er
einnig ljóst að ekki nægir það eitt að
fylgja reglum eða almennum siða-
boðum, heldur verða menn að hafa
dómgreind til þess að meta hvenær
tiltekið siðaboð er viðeigandi og
hvenær ekki. Það er til dæmis al-
menn siðaregla að gera vinum sín-
um greiða, en það er siðferðilega
rangt og til marks um dómgreindar-
leysi hjá stjórnmálamanni að hygla
vinum sínum með embættisveiting-
um. Þessir þættir, mannkostir og
dómgreind, skera augljóslega oft úr
um það hvort tiltekin breytni geti
talizt lofsverð eða ekki.
En hvers vegna að hefja máls á
svona sjálfsögðum hlut? Það er
vegna þess að eitt af því sem ein-
kennt hefur stjórnmál víða á Vestur-
löndum er að þau hafa tekið að lúta
lögmálum og hegðunarregium sem
brjóta í bága við siðgæðishugmyndir
sem við viljurn almennt halda í
heiðri. Svo dænti séu tekin þá hefur
það eltki þótt óeðlilegt að stjórn-
málamaður „hagræði sannleikan-
um“, gangi á bak orða sinna, og „fari
frjálslega með tölur“. Sá sem er öðr-
um klókari í slíkum hráskinnsleik er
jafnvel oft vera talinn „góður póli-
tíkus“ en hinn grunnhygginn sem
kemur fram af einlægni og heilind-
um. Þessi þróun er eðlilegt af-
sprengi þess hugsunarháttar að
stjórnmál séu ekkert annað en bar-
átta um völd. Það sé markmið í sjálfu
sér að ná og halda völdum og í því
skyni sé allt leyfilegt, a.m.k. allt sem
rýmist innan ramma laganna. Þetta
viðhorf mætti kalla tæknilega sýn á
stjórnmálin, því hún snýst að ná
valdi á viðfangsefhinu án tillits til
siðferðilegra spurninga um réttmæti
og sanngimi.
Þessi tæknisýn á stjórnmálin er að
mörgu leyti skiljanleg. Stjórnmál
eru óneitanlega barátta um völd og í
harðri valdabaráttu er ekki óeðlilegt
að menn tefli stundum á tæpasta vað
í samskiptum við pólitíska andstæð-
inga. Þetta er hins vegar ekki rök
fyrir því viðhorfi að valdabarátta sé
markmið í sjálfu sér og helgi öll þau
meðul sem menn kunna að kjósa sér.
Stjórnmál era ekki markmið í sjálfu
sér heldur leið manna til þess að
ráða ráðum sínum um sameiginlega
hagsmuni og leiða þau farsællega til
lykta. Þetta atriði, hvort valdhafar
stjórna til þess að efla sérhagsmuni
sína eða til þess að efla sameiginleg-
an hag þegnanna, ræður úrslitum
um afdrif hins pólitíska samfélags.
Af þessu sést vel að völd era tæki en
ekki takmark í sjálfu sér, tæki til þess
að koma í framkvæmd þeim hug-
myndum sem stjórnmálamenn telja
að tryggi farsæld heildarinnar.1
Þessa pólitísku hugsjón mætti sem
bezt kenna við siðferðilega sýn á
Vilhjálmur
Árnason
stjórnmálin. Hún er ekki ný,‘því hún
er til dæmis inntakið í Stýómspeki
Aristótelesar sem rituð var á 4. öld
fýrir Krist. Hún hefur hins vegar átt
lengi í vök að verjast og fyrir því era
margbrotnar hugmyndasögulegar á-
stæður sem ekki er ráðrúm til að
ræða hér.2 Ég get einungis greint á-
hrifin, sem mér virðast einkum vera
tvenns konar. Annars vegar er af-
leiðingin sú að pólitísk umræða
snýst sjaldan um eiginleg siðferðileg
markmið né lýtur hún réttnefndum
siðferðilegum rökum. Markmiðin
virðast einfaldlega vera gefin í
„auknum hagvexti“ og rökin varða
þá þann árangur sem pólitískar að-
gerðir kunna að hafa í tiltölulega
þröngu efhahagslegu tilliti. Oneit-
anlega skiptir sú umræða máli fyrir
hagsæld almennings, en almenn far-
sæld tekur til mun fleiri þátta sem
era forsendur jiess að fólk geti lifað
góðu lífi. Hin afleiðingin af „afsið-
un“ stjórnmálannna í þessum víða
skilningi er að þau verða vettvangur
tiltölulega þröngs hóps - atvinnu-
stjórnmálamanna og stjórnmála-
flokkanna - sem leitast við að
tryggja eigin afkomu og völd. Um
þetta segir í hinni ágætu bók Upp-
reisti frá miðju: „Hagur flokksins er
settur ofar þjóðarhag, tillitið til
flokksins vegur þyngra en rökstudd
sannfæring og tillitið til kjósenda
kemur einna ljósast fram í óttanum
við atkvæðatap. Það verður megin-
verkefhi flokksins að auka fulltrúa-
fjölda sinn innan valdastofnana ...“.3
Vegna þessa virðingarleysis stjórn-
málamanna gagnvart umbjóðendum
sínum, hefur almenningur almennt
glatað virðingu sinni fýrir fulltrúum
sínum og pólitískur doði hefur sezt
að í hugum margra í lýðræðisríkjum
samtímans. Það er alvarlegt á-
hyggjuefhi því þar með dæmir hinn
eiginlegi valdhafi, lýðurinn, sjálfan
sig úr leik. Enn er aukið á þessa firr-
ingu stjórnmálanna frá almenningi
með síauknu valdi sérfróðra ráðu-.
nauta og sérfræðinga í stjórnkerfinu.
Þeir gefa afdrifaríkum pólitískum á-
kvörðunum tæknilegt yfirbragð því
úrlausnarefhin eru sögð vera á valdi
sérfræðinga einna. Þessi tæknivæð-
ing stjórnmálanna á stóran þátt í því
að útiloka almenna pólitíska um-
ræðu.4
Nú kann einhverjum að þykja ég
vera kominn út fýrir efnið. Ég er
hins vegar sannfærður um það að
afar takmarkað sé og jafhvel hættu-
legt að ræða um siðferði stjórnmála
úr samhengi við þá almennu sýn
sem mótazt hefur til stjórnmála og
þá stjórnsiði sem ríkja. Höfúðástæð-
an er sú að ef hin tæknileg sýn á
stjórnmálin er ríkjandi og siðferði-
legri uinræðu er skipulega úthýst, þá
era allar tilraunir til siðvæðingar
stjórnmálanna dæmdar til að mis-
takast. Raunar er þá hættan sú, eins
og þegar hefur borið á til dæmis í
bandarískum stjórnmálum, að sið-
ferðið verði einungis enn eitt vopnið