Lesbók Morgunblaðsins - 09.07.2005, Blaðsíða 5

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 9. júlí 2005 | 5
urnar keyra um á gamaldags köggum en skjóta
úr þeim með nútímaskotvopnum. Þannig sýnir
Miller lesendum borgina í gegnum filter gam-
alla spæjarareyfara og noir-kvikmynda og
skapar sína eigin veröld.
Menningarlegar rætur Sin City liggja víða.
Serían byggist sterklega á tveimur hefðum
glæpamenningar og út frá þeim hefðum má
skipta henni í tvo þætti. Myndrænt sækir serí-
an til „noir“-kvikmynda fimmta og sjötta ára-
tugarins en frásagnarleg einkenni hennar eiga
uppruna sinn í glæpasögum bandarísku harð-
suðuhefðarinnar sem átti sitt blómaskeið á
svipuðum tíma og kvikmyndirnar. Rekja má
áhrif og einkenni Sin City áfram til fleiri anga
bókmennta- og kvikmyndafræða, svo sem
þýska expressjónismans, gotneskrar róman-
tíkur og klassísks melódrama.
Harðsoðnar myndasögur
Helsti áhrifavaldur hins harðneskjulega frá-
sagnarstíls Millers er harðsuðuhöfundurinn
Mickey Spillane, en þekktasta sköpunarverk
hans er einkaspæjarinn og hefndarengillinn
Mike Hammer. Harkalegar og sadískar lýsing-
ar Spillanes eru áhrifamiklar vegna sérstakra
stílbragða höfundar. Stuttum og hnitmiðuðum
setningum fylgir kraftur sem líkja má við
kjaftshögg fyrir lesendur á köflum. Þessi slá-
andi stíll er einnig áberandi í sögum Millers og
þrátt fyrir að eldri höfundar á borð við Chand-
ler og Hammett hafi stuðst við svipuð stílbrögð
til að mynda hraða og spennu í frásögnum þyk-
ir Spillane skera sig úr hópi harðsuðuhöfunda
hvað þetta varðar. Rithöfundurinn Lawrence
Block telur engan geta útskýrt fyllilega hvern-
ig Spillane nær þessum áhrifum og ritar eft-
irfarandi í inngangi að öðru bindi ritraðarinnar
The Mike Hammer Collection:
„Væri ég fræðimaður mundi ég með hundr-
að þúsund orðum útlista hvað gerir Spillane að
Spillane, svo þið skulið þakka fyrir að ég sé
ekki einn slíkur. Ég sýð bara alla þá orðasúpu
niður í eitt lykilhugtak: Myndasögur.“1
Spillane hóf rithöfundarferil sinn í mynda-
sögubransanum og upphaflega átti persónan
Mike Hammer að heita Mike Danger og vera
aðalhetja myndasögublaðs. Hraðinn, nálægðin
og taktfastur frásagnarstíllinn fylgdi Spillane
yfir í skáldsagnagerðina. Það er áhugavert að
líta til þess að Miller hafi tekið upp þennan
sama harkalega stíl og unnið með hann í
myndasögum sínum því að þannig hefur Miller
óbeint haldið áfram með verk Spillanes, snúið
áhrifunum í hring og unnið upp þá skuld sem
Spillane stóð í við myndasöguformið. Það þarf
ekki að fara mörgum orðum um hversu hent-
ugt það hefur verið fyrir Miller að styðjast við
og jafnvel laga stíl Spillanes að eigin verkum –
fjórum áratugum fyrir útgáfu The Dark
Knight Returns var Spillane að skrifa skáld-
sögur sem voru í raun dulbúnar myndasögur
fyrir fullorðna.
Expressjónískt umhverfi
Það er almennt viðurkennt að harðsuðuskáld-
skapur fjórða og fimmta áratugarins hafi verið
helsti innblásturinn á bak við handrit „noir“-
kvikmynda gullaldarinnar og að stefna þýsku
expressjónistanna í kvikmyndagerð á öðrum
og þriðja áratugnum hafi verið helsti áhrifa-
valdur myndræna stílsins. Expressjónistar
vildu beygja hefðbundinn raunveruleikann
undir tilfinningalega tjáningu listamannsins og
í „noir“-kvikmyndum skila þessi áhrif sér að
miklu leyti í gegnum umhverfið. Samspil ljóss
og skugga og óvenjuleg sjónarhorn eru gjarn-
an notuð til að láta umhverfið endurspegla eða
túlka á einhvern hátt tilfinningalíf aðalpersóna
þar sem umheimurinn lagar sig að innri hugar-
heimi mannsins.
Kvikmyndir undir expressjónískum áhrifum
eru ekki fullkomlega raunsæjar eða natúral-
ískar og þjást því ekki af því vandamáli sem
Miller kennir við kvikmyndamiðilinn – sam-
kvæmt hefðbundnum vinnubrögðum þarf hann
ávallt að vera bókstaflegur og túlka raunveru-
leikann á sem „eðlilegastan“ máta. Hann
komst á þessa skoðun eftir að hafa unnið stutt-
lega í Hollywood við gerð Robocop-framhalds-
myndanna (1987) þar sem expressjónískum
frásagnarstíl Millers lenti saman við natúral-
isma Hollywood-kvikmyndarinnar. Samstarfi
Millers og Hollywood lauk illa. Hann skrifaði
handrit að Robocop 2 (1990) sem var tætt í
sundur af Hollywood-vélinni, endurskrifað,
bútað niður og raðað aftur saman til að mynda
Robocop 2 og 3 – misheppnaðar framhalds-
myndir þrátt fyrir að sú fyrri innihaldi nokkur
góð „Frank Miller-atriði“. Áhugasamir Robo-
cop-aðdáendur geta þó fagnað því að Miller gaf
út myndasöguseríu í níu tölublöðum 2003–2004
sem byggist á upprunalega handritinu og er
væntanleg í kiljuútgáfu.
Miller telur myndasögur þjást að miklu leyti
af þeirri bókstafstrú sem hann kynntist í
Hollywood og varar myndasöguhöfunda við að
festast í of raunsæislegri túlkun. Honum þykir
slæmt hversu illa höfundar nýta sér expressj-
óníska túlkunarmöguleika myndasöguforms-
ins og hefur sjálfur lengi verið tilraunaglaður í
túlkun á söguefni sínu. Í viðtali við The Comics
Journal segir Miller um vinnu sína í Holly-
wood:
„Eitt af því sem mér líkaði ekki við að vinna í
kvikmyndum var hversu fjandi bókstaflegar
þær eru. Maður er fastur í afar raunsærri ver-
öld, nema maður fari aftur til meiriháttar stíl-
ista sjötta áratugarins, eða hafi næga fjármuni
til að geta gert eins og Stanley Kubrick og
skapað hverja einustu sviðsmynd. Þetta daður
við bókstafinn fór í taugarnar á mér þar sem ég
hugsaði út frá myndasögum, en ein mesta gleði
þeirra felst í því að í þeim nær hugarflug þess
sem skapar milliliðalaust til þess sem nýtur.“2
Hér er Miller einfaldlega að tjá hugmyndir
um expressjónisma í myndasögum þar sem
höfundurinn hefur völd til að skapa og móta
umheiminn sem kvikmyndagerðarmaðurinn
hefur sjaldnast. Hann tekur Sin City sem
dæmi um heim sem er frekar raunsær í eðli
sínu en settur óvenjulega fram á afar mynd-
rænan hátt og nefnir atriði úr sögunni That
Yellow Bastard (1996) þar sem karlhetjan
Hartigan er lokaður inni í fangaklefa í átta ár
fyrir glæpi sem hann framdi ekki. Þar kemur
Miller tilfinningunni um einangrun mun betur
á framfæri en með því að sýna raunsæislegar
teikningar úr fangelsi. Þetta er gott dæmi um
expressjóníska túlkun í Sin City þar sem um-
hverfið er notað til að túlka líðan aðalpersón-
unnar og kommenta á textann.
Kvikmyndasaga
Eftir að hafa sóað tíma sínum í vinnu við Robo-
cop-framhaldsmyndirnar sór Miller óformleg-
an eið að því að vinna aldrei framar í Holly-
wood. Síðan hefur hann fengið fjölmörg tilboð
um að láta kvikmynda verk sín en aldrei látið
undan freistingunni. Í greinadálki í blaðinu Sin
City: Just Another Saturday Night (1998) ritar
aðdáandi bréf til blaðsins þar sem hann lýsir
yfir áhyggjum sínum vegna stöðugs orðróms
um að kvikmyndauppfærsla á Sin City sé í
vinnslu. Aðdáandinn segir kvikmyndir ávallt
sjúga sálina úr myndasögum og segist aldrei
vilja sjá Sin City í klóm hræætnanna í Holly-
wood. Miller svarar stuttort og beinskeytt –
„Óttist ei: það er engin bölvuð Sin City-kvik-
mynd í bígerð.“3
Og nú er bölvuð kvikmyndauppfærslan kom-
in – betri en nokkurn hefði grunað. Sú stað-
reynd er alfarið leikstjóranum Robert Ro-
driguez að þakka. Ekki aðeins elti hann Miller
á röndum og nauðaði í honum heldur tókst hon-
um að vinna hjarta höfundarins með því að
leysa bókstafstrúarvandamál Hollywood-kvik-
myndarinnar. Eftir reynslu sína í Hollywood
var Miller með ákveðnar hugmyndir um hvern-
ig vinna í kvikmyndaheiminum færi fram. Þeg-
ar Rodriguez hafði samband bjóst Miller við
því að nú myndi færibandavinnan fara í gang –
það þyrfti að skrifa handrit, senda það á fram-
leiðendur sem hafna hinu og þessu og eftir
endalausa hringavitleysu verður ekkert eftir
nema geld eftirmynd upprunalegu sögunnar.
En Rodriguez hafði annað og meira í huga.
Hann þurfti ekki handrit vegna þess að hann
hafði bækur Millers og ætlun hans var alls ekki
að gera myndasögurnar að kvikmynd – heldur
að gera kvikmyndina að myndasögu.
Til þess að standa við háfleyg orð sín bjó
Rodriguez til stuttmynd byggða á einni af smá-
sögum Millers úr Sin City-bálknum. Hann lét
Miller vita að ef honum líkaði verkið myndi
þetta vera byrjun á kvikmynd í fullri lengd en
ef honum líkaði ekki mætti hann eiga stutt-
myndina sem minjagrip. Miller fylgdist með
framleiðslunni og varð fljótlega sannfærður
um hæfileika Rodriguez og réttmæti þeirrar
sýnar sem leikstjórinn hafði á myndasögunum.
Rodriguez sagði sig úr „The Director’s Guild of
America“ til að geta fengið Miller með sem
leikstjóra og saman héldu þeir af stað að kvik-
mynda þrjár sögur Millers: Sin City (The Hard
Goodbye), The Big Fat Kill og That Yellow
Bastard. En frelsi Millers til að leikstýra og
loforð Rodriguez um að vera fullkomlega trúr
sögunum útskýrir ekki fyllilega hvers vegna
Sin City er orðin að veruleika sem kvikmynd,
né heldur hvers vegna hún er jafnvinsæl og lof-
uð og raun ber vitni. Flestir eru sammála um
að nú sé komið nýtt viðmið fyrir allar kvik-
myndauppfærslur á myndasögum og ekki
verði aftur snúið. Aldrei hefur verið gerð kvik-
mynd sem er jafntrú uppruna sínum og Sin
City. Þetta tengist áætlun Rodriguez um að
breyta ekki myndasögubókunum í kvikmynd –
það gerir þeim ekki nógu góð skil – heldur að
breyta kvikmyndinni í myndasögubók.
Þessi hugmynd kallast á við hugmyndir Mill-
ers um expressjóníska túlkunarmöguleika
myndasögunnar sem hann telur vanta í Holly-
wood-kvikmyndir. Þegar Rodriguez segist
ekki vilja gera Sin City að „kvikmynd“ er hann
að vísa til þess að hann vilji ekki laga sögurnar
að stöðluðu formi Hollywood og þvinga þær
þannig inn í raunsærri veruleika á kostnað ex-
pressjónismans. Þetta vandamál leysir Ro-
driguez á nýstárlegan hátt með því að tölvu-
gera allan bakgrunn kvikmyndarinnar. Allur
leikur fer fram fyrir framan grænan skjá og
fyrir utan einstaka leikmuni er öll umgjörðin
sköpuð í tölvu. Þannig er Rodriguez kominn í
svipaða stöðu og myndasöguhöfundurinn og
teiknarinn Frank Miller. Hann getur stýrt
sköpunarferlinu frá grunni og byggt sína eigin
heimsmynd án þess að hafa áhyggjur af rán-
dýrum sviðsmyndum eða réttum tökustöðum.
Með þessari aðferð tekst Rodriguez að gera
ímyndaðri borg Miller sanngjörn skil og kemur
expressjónískri túlkun höfundarins á fram-
færi.
 1 Block, Lawrence, „Introduction“. Mickey Spillane, The
Mike Hammer Collection. Volume 2. One Lonely Night. The
Big Kill. Kiss Me, Deadly. New York, New American Library,
2001, bls. ix.
2The Comics Journal Library. Volume 2. Frank Miller. The
Interviews: 1981–2003. Ritstjóri: Milo George. Seattle,
Fantagraphics Books, 2003, bls. 82.
3 Miller, Frank, Sin City: Just Another Saturday Night. Mil-
waukie, Dark Horse Comics, október 1998, bls. 18.
’Teikningar Millersbyggjast alfarið á and-
stæðum svartra og
hvítra myndflata þar
sem engan gráan lit er
að finna í seríunni.
Miller hefur reynt að
draga úr notkun línu-
teikninga og byggir
myndir sínar þess í stað
upp með svörtum blek-
flötum á hvítum grunni
(eða öfugt). Hann vinn-
ur mikið með negatíft
rými til að gefa hug-
verkum sínum mynd-
ræna dýpt og lætur per-
sónur og hluti gjarnan
mótast af samspili ljóss
og skugga. Myndefnið
kemur því oft fram sem
skuggamyndir á and-
stæðum litfleti eða sem
dökkar útlínumyndir.
Persónur renna saman
við bakgrunninn og
hverfa inn í myrkrið og
hluti myndefnis getur
auðveldlega staðið fyrir
heildina þar sem les-
endum gefst tækifæri á
að fylla í eyðurnar.‘
’Flestir eru sammálaum að nú sé komið nýtt
viðmið fyrir allar kvik-
myndauppfærslur á
myndasögum og ekki
verði aftur snúið. Aldrei
hefur verið gerð kvik-
mynd sem er jafntrú
uppruna sínum og Sin
City. Þetta tengist áætl-
un Rodriguez um að
breyta ekki mynda-
sögubókunum í kvik-
mynd – það gerir þeim
ekki nógu góð skil –
heldur að breyta kvik-
myndinni í mynda-
sögubók.‘