Lesbók Morgunblaðsins - 09.07.2005, Blaðsíða 10

10 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 9. júlí 2005
ég ábyrgðina sem fylgir því að vera frjáls vit-
undarvera? Ef ekki, þá er ég sekur um óheil-
indi (mauvaise foi). Óheilindi eru undanbrögð í
hvaða mynd sem er til að leyna mig frelsi mínu
og ábyrgð.1 Þau taka þó á sig nokkrar dæmi-
gerðar myndir sem lýsa má út frá því hvernig
þeir túlka aðstæður sínar. Óheilindin eru ýmist
ofmat eða vanmat á því sem heyrir staðveru
minni til. Ofmatið kemur iðulega fram í því
þegar menn skýra athafnir sínar eða athafna-
leysi með tilvísun til félagslegra, sálrænna eða
líffræðilegra þátta sem þeir fái engu ráðið um.
Sartre neitar að sjálfsögðu ekki tilvist slíkra
þátta, né því að þeir móti líf okkar með marg-
víslegum hætti. En það eru óheilindi að skáka í
skjóli þess að líf manns sé ákvarðað af þessum
þáttum, það sé niðurstaða sem ég beri enga
ábyrgð á. Það er alveg sama hverjar aðstæður
mínar eru, segir Sartre, sem vitundarvera hef
ég alltaf svigrúm til að gera eitthvað úr þeim
sem er mín sköpun. Í þeim skilningi er ég
dæmdur til frelsis. Þannig get ég ekki sagt, til
dæmis, að ég geri eitt eða annað vegna þess að
ég sé svona persónuleiki eins og öll mín saga
sýni. Með þessu er ég að hlutgera mig, hafna
sjálfsveru minni og frelsi sem felur það í sér að
ég á þess jafnan kost að losa mig úr viðjum for-
tíðar og verða nýr maður. En ég má samt ekki
heldur vanmeta fortíð mína. Óheilindi geta líka
birst í því að ég gangist ekki við því sem ég hef
þegar gert úr mér. Hafi ég sýnt af mér hug-
leysi, til dæmis, þá er ég einungis heill ef ég
viðurkenni það, en ég hafna hins vegar í óheil-
indum ef ég stimpla mig sem heigul og gæði
mig þannig eðliseinkenni sem ákvarði mig um
aldur ævi.
Manneskjan árangurslaus ástríða
Það er jafnan hætta á stimplun af þessu tagi í
samskiptum mínum við annað fólk. Þar eð aðr-
ir sjá mig ekki sem frjálsa sjálfsveru hættir
þeim til að gæða mig hlutverulegum eigin-
leikum, pakka mér snyrtilega inn í ákveðinn
eiginleikakassa og stinga í frysti. Sé mér um-
hugað að vera gæddur föstum eiginleikum sem
skýra hegðun mína get ég tekið þessari fryst-
ingu fegins hendi. Og það er ofur mannlegt að
falla í þessa freistni og fyrir því eru tvær
meginástæður. Við getum kallað það sálræna
ástæðu þegar menn vilja forðast þá angist sem
fylgir því að horfast í augu við nakið frelsið og
þá miskunnarlausu ábyrgð sem því fylgir. En
Sartre nefnir aðra og dýpri ástæðu, er kalla
mætti frumspekilega, sem hann kallar þrá
mannsins eftir því að vera Guð. Guðs-
hugmyndin, eins og Sartre skilur hana, er um
veru sem er í senn gædd fastmótuðum eig-
inleikum og er frjáls vitundarvera. Sá veru-
háttur er mönnum ekki mögulegur því eins og
við höfum séð brýtur vitundin jafnharðan upp
öll þau form sem manneskjan leitast við að
finna lífi sínu. Hún er frjáls vera sem þráir
staðfestu án þess að glata vitund sinni. Þess
vegna er manneskjan árangurslaus ástríða,
segir Sartre.2
Alvörugefni er mikilvæg birtingarmynd
óheilinda. Þetta nafn gefur Sartre þeirri af-
stöðu að líta á gildi sem hluta staðverunnar
fremur en þá liti sem við grípum til hverju
sinni til að mála okkar eigin mynd af aðstæð-
unum. Sartre leggur áherslu á að gildi séu
aldrei hluti þess sem er heldur tilheyri þau því
sem ætti að vera. Sartre lýsir alvörugefni fyrst
og fremst sem algengri viðleitni til að gefa
skýringar á hegðun sinni. Þannig heyrist oft
sagt: „Ég gerði þetta vegna þess að það er
skylda mín.“ Að mati Sartres afhjúpar þetta
orðalag þá afstöðu að siðferðileg gildi
(„skylda“) hafi verufræðilega stöðu sem er
óháð ákvörðun minni og gefi mér þannig hlut-
læga ástæðu til breytni. Þetta kallar hann al-
vörugefni vegna þess að þá lít ég svo á að ég
hljóti að virða þessi gildi eins og væru þau
skrifuð í skýin. Sartre vill snúa þessu við og
leggur til að sagt sé: „Með því að gera þetta
held ég því fram að það sé skylda mín.“ Með
þessu orðalagi gengst ég við því að siðferðileg
gildi séu undir ákvörðun minni komin og að ég
beri ábyrgð á mínum hlut, a.m.k. í að viðhalda
þeim. Í raun gerir Sartre hér vægðarlausa
kröfu um samkvæmni. Ég get ekki sagst vilja
eitt, en gert annað. Vilji minn og gildismat eru
lesin af athöfnum mínum. Ef ég segi, til dæmis,
að ég sé nauðbeygður til að hlýða kalli til her-
þjónustu sem mér sé meinilla við vegna þess að
ég sé á móti öllu hernaðarbrölti, þá dæmast orð
mín óheil. Með því að verða við herkvaðning-
unni kýs ég hernaðarbröltið, lýsi því yfir að það
sé af hinu góða.
Tilveran sem sjálfsraungerving
Sartre kallar þann kost sem við eigum á því að
losna undan óheilindum eiginlega tilveru. Það
segir sig sjálft að nær ókleift er að gefa ein-
hverja forskrift um slíka tilvist. En það má út-
lista nokkrar meginforsendur hennar og það
verður helst gert með neikvæðum formerkj-
um. Eiginleg tilvera er lífsstíll einstaklings
sem hefur losað sig undan þránni til að verða
Guð. Hann hefur gengist við þeirri staðreynd
að hann getur ekki öðlast neinn varanleika sem
verður honum höfn í tilverunni, skýrir per-
sónuleika hans og athafnir. Í raun má segja að
eiginleg tilvera sé eins konar sjálfsraungerving
þess sem viðurkennir að hann hefur ekkert
sjálf nema það sem hann skapar sjálfur. Lyk-
ilinn að þessu er að finna í því sem Sartre kall-
ar „hreinsandi yfirvegun“. Með því á hann við
að þegar einstaklingurinn grandskoðar hug
sinn, þá rekist hann ekki á eitthvert sjálf sem
er uppspretta hugsana hans og gjörða, heldur
geri hann sér grein fyrir að vitundarathafn-
irnar einar saman eru að verki. Hin hreinsandi
yfirvegun brýtur þar með upp þá veggi vanans
sem hversdagsleg hugsun nær ekki út fyrir og
afhjúpar í senn heiminn í merkingarleysi sínu
og vitundina sem uppsprettu merkingar og
gilda. Við þetta tekur einstaklingurinn sinna-
skiptum. Hann áttar sig á „upprunalegum
tengslum sínum við gildi“, eins og Sartre kallar
það, og gengst við því að þau eru hans eigin
sköpunarverk. Þetta er í raun hans mann-
dómsvígsla: Hann yfirgefur heim barnslegrar
og borgaralegrar alvöru og gengur á vit frels-
isins sem fullveðja einstaklingur.
Lýsa má þessari uppgötvun einstaklingsins
á upprunatengslum sínum við gildi sem færslu
frá frjálsri vitund til vitundar um frelsi. En
hvernig birtist þessi frelsisvitund í verki? Í
ljósi þess að forsenda frelsunarinnar er að
hafna því að mannleg tilvist öðlist nokkurn var-
anleika má segja að sá sem lifir á eiginlegan
hátt varist það öðru fremur að staðna. Hann
gætir þess að líf hans taki á sig eitthvert fast-
mótað form sem kynni að verða honum eitt-
hvert athvarf frá frelsi hans og ábyrgð. Grund-
vallaratriðið er að gangast við ábyrgð sinni í
þessum skilningi.
Frelsið sem grundvöllur allra gilda
Sartre tekur frelsisgreiningu sína enn lengra
með því að segja að sá einstaklingur sem hafi
gert sér grein fyrir upprunatengslum sínum
við gildi hljóti að vilja frelsið sem grundvöll
allra gilda. Og þar eð frelsi eins er jafnan háð
frelsi annars, þá hlýt ég ennfremur að haga at-
höfnum mínum þannig að það stuðli að frelsi
allra. Hér verður að hafa í huga að fyrir Sartre
eru athafnir eini mælikvarðinn á viðhorf og
gildi. Það eina sem hafa má til marks um frels-
isvitund mína er að ég sýni hana í verki. Verk
mín beinast að heiminum, aðstæðum mínum og
annarra, og birta frelsisvitund mína að því
marki sem ég leitast við að uppræta þá þætti
sem hindra framgang frelsis í heiminum, jafnt
mitt sem annarra. Framan af ferli sínum gerði
Sartre ráð fyrir því að frelsishömlurnar væri
fyrst og fremst að finna í vitundarlífi manna.
Hlekkir frelsisins væru sjálfskaparvíti manna
sem flúðu angist ábyrgðarinar í óheilindum. Í
samræmi við þetta leit Sartre til dæmis svo á
að hlutverk rithöfundarins væri að vekja menn
til vitundar um frelsi sitt;3 sem frjálsar vit-
undarverur höfðu þeir alla möguleika á því að
rífa sig upp úr doðanum og hefjast handa við
eigin frelsun og annarra. Eftir því sem leið á
höfundarferil Sartres gerði hann sér æ betri
grein fyrir því álagi aðstæðnanna í lífi ein-
staklinga. Hið frjálsa áform sem einstakling-
urinn er í tilvistarkenningu Sartres öðlast æ
meiri rótfestu. Með öðrum orðum má segja að
Sartre hafi smám saman breytt skoðun sinni á
samspili staðveru og handanveru í líf manns.
Þessari breytingu í hugsun Sartres má lýsa
með tvennum hætti.4 Annars vegar tekur hann
æ meira mið af því hve frelsi einstaklingsins er
takmarkað af persónusögu hans, þeim hömlum
sem fylgja honum úr uppvextinum. Sartre seg-
ir því ekki lengur að vitundin skáki jafnan for-
tíðinni úr leik, því í lifaðri reynslu gerir ein-
staklingurinn sér ekki fulla grein fyrir þeim
þáttum sem hafa mótað hann. Merkingarmóða
fortíðar hefur þar með sest á spegil vitund-
arinnar og einstaklingurinn getur ekki lengur
grafist fyrir rætur sínar með „hreinsandi íhug-
un“. Þetta birtist t.d. vel í bók Sartres um Jean
Genet (1952). Hins vegar gerir Sartre stöðugt
meir úr þýðingu þeirra efnislegu aðstæðna og
félagslegu innviða sem einstaklingar búa við og
setja möguleikum þeirra skorður. Áform
þeirra takmarkast til dæmis af stéttarstöðu og
greiningu Sartres á aðstæðum mannsins í
Gagnrýni díalektískrar skynsemi (1960) svipar
mjög til lýsingar Marx á firringunni í Þýsku
hugmyndafræðinni. Nú skapa aðstæðurnar því
manninn ekki síður en hann aðstæðurnar og í
samfélagi firringar felast frelsið og ábyrgðin í
því að endurvinna það sem úr manni hefur ver-
ið gert.5 Höfuðatriðið verður því að skapa sam-
félag þar sem manneskjan á þess kost að móta
efnislegar aðstæður sem gera frelsið mögu-
legt. Það gera menn ekki nema þeir taki skipu-
lega höndum saman um að uppræta þá kúgun
manns á manni sem Sartre telur einkenna
samtímann.
 1 Sjá grein mína „Frelsi og óheilindi. Um siðferðis-
hugmyndir Jean-Pauls Sartre“, Broddflugur (Háskóla-
útgáfan 1997): 39–47.
2 Sartre setur þessar hugmyndir sínar fram í höfuðrriti sínu,
Veru og neind (L’Etre et le Néant sem kom út í París 1943. Í
enskri þýðingu heitir ritið Being and Nothingness).
3 Hvað eru bókmenntir? (1947).
4 Ég ræði þetta nánar í grein minni „Tvíræð frelsunar-
siðfræði. Samanburður á Sartre og Beavoir“, Simone de
Beavoir. Heimspekingur, rithöfundur, femínisti, ritstj. Irma
Erlingsdóttir og Sigríður Þorgeirsdóttir (Háskólaútgáfan
1999): 121–134.
5 Sartre, The Itinerary of Thought, Between Existentialism
and Marxism (New York: William Morrow & co. 1974), s.
34.
anarkistinn, hann er í góðu lagi.“
Að læra heimspeki og að læra að lifa að mati
Sartres varð ekki í sundur skilið og þrátt fyrir
ólíkar áherslur í kennslu náðu nemendur Sar-
tres sambærilegum árangri og nemendur ann-
arra kennara.
Að vera nemandi í kennslustofu
existensíalistans
Kunn eru áhrif existensíalismans eða tilvist-
arstefnunnar á ýmsar aðrar greinar, bæði
fræðilegan þátt þeirra sem og verklegan. Áhrif-
in eru væntanlega þekktust á sálar- og geð-
læknisfræði. Síður hefur verið rætt um mögu-
legt innlegg og áhrif tilvistarstefnunnar á
skólastarf, þótt það hafi vissulega verið gert.
Vert er því að spyrja: Á tilvistarstefnan erindi í
skólastarf á unglingastigi og ef svo er hvert er
þá hlutverk hins tilvistarsinnaða kennara?
Sá kennari sem ætlar sér að taka til starfa
með tilvistarsinnuðu viðhorfi þarf að hafa hug-
fast að nemandinn er fyrst og fremst ein-
staklingur sem er eins og Sartre sagði „það sem
hann er ekki og er ekki það sem hann er“. Með
þessum orðum er átt við að sérhver nemandi er
einstaklingur sem er í sífelldri mótun og er sí-
fellt að áforma líf sitt eða gera eitthvað úr sjálf-
um sér. Enginn er eitthvað fast og ákveðið í eitt
skipti fyrir öll.
Það eru engin ný sannindi að í skólastarfi er
misjafnt hversu viðurkennt það er að nemend-
urnir eru ólíkir, hafa ólíkar skoðanir, þarfir og
lífsáform. Allir hafa samt sem áður eitthvað til
síns ágætis en það er annað mál hvort ein-
staklingarnir fái tækifæri til þess að njóta sín
sem slíkir, rækta hæfileika sína og áhugamál.
Skólinn hefur átt það til að leggja ekki nægilega
rækt við mismunandi gáfur nemenda sinna
heldur þvert á móti hefur sú tilhneiging verið
fyrirferðarmikil að steypa nemendur í sama
mótið og úr hefur orðið einhverskonar „hjarð-
mennska“ svo notað sé ágætt hugtak sem til-
vistarsinnar nota oft. „Hjarðmennskan“, með-
almennskan, metnaðarleysið og
umburðarleysið gagnvart hinu óvenjulega hef-
ur því of oft einkennt skólastarf. Þeir sem ekki
hafa fallið inn í „hjörðina“ hafa fengið á sig
stimpil eins og „tossi“, „agaleysingi“, „vand-
ræðaunglingur“ eða jafnvel „fatlaður“ svo dæmi
séu nefnd.
Mörgum árum seinna kann sú stund að renna
upp að „tossinn“ sem gert var ráð fyrir að yrði
„tossi“ alla sína tíð spjaraði sig bara vel og gerði
eitthvað markvert úr lífi sínu. Það hefur þá
komið í ljós að „tossinn“ var „ekki það sem hann
var heldur það sem hann var ekki“, svo vitnað
sé í mannskilning Sartres. Með öðrum orðum
var „tossinn“ sífellt að áforma og gera eitthvað
úr eigin lífi þótt ekki hafi það alltaf verið gert á
meðvitaðan hátt.
Dæmi um „hjarðmennsku“ í skólastarfi má
finna allvíða og er nokkuð sem tilvistarsinninn
hlýtur að þurfa að takast á við. Nærtækt er að
nefna þá kröfu margra skólamanna og all-
nokkuð var rætt í fjölmiðlum sl. vetur, að allir
trúi á sama guð, þ.e.a.s. guð Þjóðkirkjunnar.
Birtist „hjarðmennskan“ t.d. í því að öllum nem-
endum er gert að ganga til guðsþjónustu í des-
embermánuði. Einstaka „sérvitringar“ fá und-
anþágu en almennt er nemendum ekki gefið
fullt frelsi hvort þeir mæta til guðsþjónustu . Ég
hef rætt þetta mál við nemendur mína og sagt
þeim að þeir hafi fullt trúfrelsi og að það sé ekki
skólans að ákveða trúarlíf nemenda. Ég hef sett
sjálfan mig í sartreískar stellingar og sagt við
þá ekki ósvipað og Sartre gerði forðum: „Þið er-
uð frjáls, veljið.“ Það er ekki hægt að skylda
neinn til að trúa á guð og þar af leiðandi er ekki
hægt að skylda neinn til að ganga til kirkju, þeir
fara þangað sem vilja.
Orð mín hafa undantekningarlaust komið
nemendum mínum á óvart enda alþekkt að í ís-
lenskum grunnskólum hefur ekki verið lögð
mikil áhersla á að vekja nemendur til vitundar
um valfrelsi sitt og þá ábyrgð sem felst í því að
taka afstöðu í lífinu.
Orð Sartres „Þú ert frjáls, veldu“ hafa nem-
endur mínir því sjaldan eða aldrei heyrt og er
það miður þar sem enginn kemst í raun undan
því að velja. Sartre hélt því fram sem einnig er
vert að hafa hugfast að ef maður telur sig ekki
velja þá er það engu að síður val.
Að vekja nemendur til vitundar um frelsið og
ábyrgðina sem því fylgir eru með mikilvægari
verkefnum sem hinn tilvistarsinnaði kennari
tekur að sér. Annað mikilvægt viðfangsefni hins
tilvistarsinnaða kennara er að fást við tilvist-
arvandann, sem er sá vandi sem felst í huga
sem þráir og heimi sem veldur vonbrigðum. Til-
vistarvandann ber óneitanlega á góma ein-
hverntímann í öllu skólastarfi, því þrátt fyrir
allar tækniframfarirnar, lífvísindin, afþrey-
inguna og neysluvarninginn hefur ekki tekist að
útrýma tilvistarvandanum nema síður sé.
Tilvistarspurningar
Tilvistarstund er ákveðin stund í lífi sérhvers
einstaklings þar sem hann horfist í augu við til-
vist sína og þær spurningar sem henni fylgja.
Stund þessi er ekki óalgeng á meðal unglinga
sem velta fyrir sér persónulegri tilveru sinni
eins og aðstæðum, möguleikum og lífskostum,
frelsi, hindrunum og framtíðaráformum auk
pælinga um útlit og samskipti. Spurningar sem
fylgja í kjölfarið geta verið margskonar og mis-
alvarlegar, allt frá vangaveltum um hvað við
taki að loknum grunnskóla yfir í það hvernig
berjast skuli við fíkn og sjálfsvígstilhneigingar.
Tilvistarvandinn tekur á sig ýmsar myndir en
þegar einstaklingurinn upplifir þessa svoköll-
uðu tilvistarstund, er í spurn um tilvist sína þá
er fundinn ákveðinn grunnur að því að vilja taka
ábyrgð á eigin lífi. Sá sem í einlægni stendur í
spurn um tilvist sína hlýtur að vilja fá svör.
Þessi tvö grunnviðfangsefni tilvistarstefn-
unnar; frelsið, valkostirnir og ábyrgðin ann-
arsvegar og tilvistarvandinn hinsvegar, eru það
sem fyrst og fremst er horft til þegar skólastarf
er skoðað frá sjónarhorni tilvistarstefnunnar.
Hlutverk kennarans
Eins og fram kom í samskiptum Sartres og
nemanda hans sem leitaði ráða þá lagði Sartre á
það ríka áherslu að nemandinn væri frjáls og að
hann axlaði ábyrgð á eigin ákvörðun og breytni.
Fram kom einnig hjá Sartre að þrátt fyrir ráð
sem hann hefði getað fengið þá væri hann samt
sem áður ávallt á endanum ábyrgur fyrir því að
fara að þeim ráðum. Ráðgjafar taka ekki
ábyrgðina af þeim sem leitar ráða.
Meginhlutverk hins tilvistarsinnaða kennara
er að vekja nemendur til vitundar um frelsi sitt
og ábyrgð annarsvegar og hinsvegar að takast á
við þann vanda sem felst í því að vera mann-
eskja. Þetta þýðir að kennarinn leitast við að fá
nemendur til að gera sér grein fyrir því að:
1) Stöðugt val á sér stað í lífinu. Telji nem-
endur sig ekki velja neitt þá er það engu að síð-
ur ákveðið val. Þannig gengur hver dagur út á
það að valið er um ýmsar leiðir og lífskosti.
(Þetta val getur snúist um stóra sem smáa hluti,
hvort það eigi að skrópa í kennslustund, læra
heima eða stela geisladisk af náunganum svo
dæmi séu nefnd.)
2) Það er á ábyrgð sérhvers einstaklings
hvernig hann velur og hvernig hann áformar líf
sitt. Sérhver er frjáls hvort sem viðkomandi lík-
ar það betur eða verr og enginn kemst undan
því að velja og gera eitthvað úr lífi sínu. Tilvist
einstaklinganna er án afsakana eins og Sartre
komst að orði. Maður er það sem maður gerir
úr sér.
3) Með frelsinu eru menn dæmdir til ábyrgð-
ar og með breytninni er maður öðrum fyrir-
mynd. Eins og Sartre hélt fram í fyrirlestri sín-
um Tilverustefnan er mannhyggja þá ber það
merki um óheilindi að ætla sér að gera und-
anþágur fyrir sjálfan sig og breyta á þann hátt
sem maður vill ekki að aðrir taki sér til fyrir-
myndar. Sartre komst þannig að orði: … er ég
áreiðanlega slíkur maður að ég hafi rétt til að
haga mér þannig að mannkynið taki sér athafn-
ir mínar til fyrirmyndar.“
Ef tækist að koma nemendum (og reyndar
öllum öðrum) í skilning um mikilvægi þessara
grunnþátta tilvistarspekinnar er enginn vafi á
að það yrði skólastarfi til framdráttar. Ábyrgð-
arleysi og afsakanir, skeytingarleysi um mann-
leg verðmæti og tilhneigingar nemenda til þess
að gera undanþágur fyrir sjálfa sig í siðferðileg-
um efnum er á meðal þess sem kennarar þurfa
að takast á við í sínum daglegu störfum.
Viðfangsefni tilvistarspekinnar; tilvistar-
vandinn, frelsið og ábyrgðin, mæta okkur hvar-
vetna og þar sem skólastarf miðast meðal ann-
ars að því að þroska manneskjur og bæta
samfélög á tilvistarstefnan þangað fullt erindi
til þess að takast á við það verkefni.
’Eins og títt er með nemendur leitaði hann til kennarasíns Jean-Paul Sartre í þeirri von að mega fá ráð í
vanda sínum. Svar Sartres var stutt og hnitmiðað: „Þú
ert frjáls, veldu, þ.e.a.s. finndu einhver úrræði.“ Svo
mörg voru þau orð.‘