Lesbók Morgunblaðsins - 09.07.2005, Blaðsíða 16

16 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 9. júlí 2005
A
f hverju skyldi þurfa að verja
undrabarnið sem gerði bestu
kvikmynd allra tíma hálfþrítug-
ur að aldri? Þar er að sjálfsögðu
vísað til Citizen Kane (Borgari
Kane) en Orson Welles var 26
ára gamall þegar hann leikstýrði, skrifaði,
framleiddi og lék aðalhlutverkið í mynd sem
kannanir undanfarna áratugi
hafa jafnan valið merkustu kvik-
mynd sögunnar. Skömmu áður
hafði hann umbylt leikhúslífi
New York-borgar og hrætt líftór-
una úr gervallri austurstöndinni með útvarps-
leikriti sem byggðist á Mars-innrásarsögu nær
nafna hans, H.G. Wells. Í kjölfarið lagaði hann
Shakespare þrívegis að hvíta tjaldinu á magn-
aðan hátt, einkum í útfærslu sinni á Othello, og
gerði einu myndina sem einhvers er virði sem
byggist á sögum Franz Kafka. Árið 1958 útbjó
hann mikilfenglega dauðahryglu fyrir „film no-
ir“-hefðina, Touch of Evil (Snerting hins illa).
Orson Welles er með öðrum orðum goðsögn í
almannaeign; allir sem telja sig vera að bylta
einhverju í bíómyndum vitna í Welles sem fyrir-
mynd og verndardýrling, hann er hinn upp-
runalegi Hollywood-útlagi og eins og frægt er
þá galt hann sjálfstæði sitt dýru verði.
Ríkjandi viðhorf um Welles
Þess vegna spyrjum við á ný: því varnarrit? Rit-
höfundurinn Clinton Heylin er ljóslega á þeirri
skoðun að þörf sé fyrir slíkt verk, en nýleg bók
hans sem nefnist því ófrumlega nafni Despite
the System (Þrátt fyrir kerfið, 2005) axlar þá
sjálfskipuðu byrði að verja minningu Welles.
Ekki líður þó á löngu áður en Heylin útskýrir
gegn hverju og hverjum bók hans er beint og
ekki er ólíklegt að lesandi, eftir nánari umhugs-
un, samþykki að vissulega hafi hann nokkuð til
síns máls. Nokkuð ósanngjarnt er því að kalla
framtak hans „sjálfskipað“, og mjög gaman er
að sjá höfund sem ekki telur sig bundinn al-
mennum „kurteisisreglum“ fræðasamfélagsins
vinna sína vinnu. Þannig gagnrýnir Heylin
einkar harðlega þær bækur sem hafa komið út
um Welles undanfarinn áratug, allt frá bók
breska leikhúsmannsins Simons Callows, Road
to Xanadu (Vegurinn til Xanadu), til framlags
bandaríska kvikmyndaummælandans Davids
Thompsons, Rosebud (en nafn bókarinnar vísar
til þekktrar ráðgátu í myndinni um Charles
Foster Kane). Óhætt er að segja að jafnvel bók-
menntagagnrýnandi hjá slúðurblaði myndi hika
við að beita fyrir sig því orðfæri sem Heylin not-
ar á stundum um þessar og aðrar bækur. Þá
lýsir hann bókstaflega yfir stríði við þekkta og
(á sínum tíma) áhrifamikla greinargerð New
Yorker-gagnrýnandans Pauline Kael um Wel-
les, Raising Kane (Kane kveðinn upp), þar sem
því var haldið fram að hann væri ekki höfundur
handritsins að Citizen Kane. Þá hnýtir Heylin í
ýmsa aðra í leiðinni.
Í helstu atriðum má lýsa bók Heylins sem
endurskoðun á ríkjandi viðhorfum um Welles,
viðhorfum sem bæði Callow og Thompson end-
urnýta að sumu leyti gagnrýnislaust, en tengj-
ast einkum þeirri söguskoðun að harmrænan
feril Welles skuli skýra með tilvísun til hans eig-
in skapgerðargalla. Viðhorf þetta á rætur að
rekja til fyrsta fræðiritsins sem skrifað var um
Welles árið 1970, The Films of Orson Welles
(Kvikmyndir Orson Welles) eftir Charles Hig-
ham, en sú hugmynd sem þar er viðruð, að Wel-
les hafi átt við sálræna erfiðleika að stríða, hef-
ur reynst lífseig. Kenning Highams gekk í
grundvallaratriðum út á að Welles hefði alltaf
átt erfitt með að ljúka kvikmyndum og hafi
seinna meir hreinlega ekki getað sett punktinn
yfir i-ið. Higham heldur því með öðrum orðum
fram að eins konar fullkomnunarárátta hafi
gert Welles ómögulegt að segja skilið við eigin
verk. Þess vegna kláraði hann fáar myndir, og
átti í jafnmiklum erfiðleikum og raun bar vitni
með þær sem hann þó kláraði.
Ófrágengin verk
Það er alveg rétt hjá Heylin að þetta er ríkjandi
skilningur á höfundarverki Welles, enda ganga
ennþá sögur um þær myndir sem hann vann að
árum eða jafnvel áratugum saman, en lauk aldr-
ei, líkt og kvikmynd hans um Don Kíkóta, The
Island (Eyjan) og Other Side of the Wind (Hin
hliðin á vindinum). Heylin gerir hins vegar
skýran greinarmun á þeim kvikmyndum sem
Welles leit einkum á sem tilraunir, og fjármagn-
aði sjálfur, og þeim myndum sem hann gerði
fyrir kvikmyndafyrirtæki í Hollywood eða pen-
inga annarra. Fyrrnefndu myndirnar voru ekki
búnar til með sérstaka útgáfudaga í huga, þær
voru fjármagnaðar af Welles sjálfum (en hann
notaði launin sem hann fékk greidd fyrir að
leika í öðrum myndum til að borga brúsann),
sem þýddi að á ýmsu gekk meðan á fram-
leiðsluferlinu stóð. Og þar sem myndir þessar
voru einkum búnar til fyrir hann sjálfan tók
hann sér allan þann tíma sem hann vildi við eft-
irvinnslu. Svona útskýrir Heylin að minnsta
kosti hversu óáþreifanleg afköstin voru þegar
að persónulegum verkefnum Welles kom þegar
líða tók á ferilinn.
Sitt sýnist væntanlega hverjum um þessa
rökfærslu. Heylin hefur ýmislegt til síns máls,
einkum er trúverðugt að óöruggt fjármagns-
streymið hafi valdið erfiðleikum. Það sem öðru
fremur mælir gegn þessari túlkunarleið er hins
vegar að Welles virtist oft gefa hálfkláruð verk-
efni upp á bátinn og leggja í ný. Fyrir sjálf-
stæðan kvikmyndagerðarmann sem býr við
þær erfiðu aðstæður sem Welles gerði liggur
beinast við að ætla að fullgerð kvikmynd sé ein-
mitt passinn yfir í næsta verkefni, sérstaklega
þegar að peningahliðinni kemur. Á hinn bóginn
má kannski ímynda sér að í sumum tilvikum
hafi Welles hreinlega verið óánægður með út-
komuna, og þess vegna leitað á önnur mið. En
hvað sem því líður þá tekst Heylin afar vel að
sýna fram á að þegar að stúdíómyndunum kom
tengdist útkoman öðrum þáttum en persónu
Welles og seinagangi.
Frægt er auðvitað að allar myndirnar sem
Welles gerði í Hollywood á eftir Kane voru
teknar úr höndunum á honum, klipptar upp á
nýtt, styttar verulega og utanaðkomandi aðilar
fengnir til að taka upp ný atriði sem svo var
bætt við „endanlega“ útgáfu verksins. Hér hafa
sumir ummælendur einmitt skellt skuldinni á
Welles sjálfan, bent t.d. á að hann hafi eytt allt-
of löngum tíma í eftirvinnsluna, lent í persónu-
legum illdeilum við yfirmenn og almennt verið
erfiður í samstarfi og samskiptum. Heylin sýnir
hins vegar á nokkuð sannfærandi hátt að aðrar
ástæður eru fyrir því hvernig fór með stúd-
íómyndirnar. En þar virðist sama atburðarásin
hafa endurtekið sig hvað eftir annað og Heylin
lýsir þessu endurtekna leiðindaferli á skýran
hátt: Welles klárar tökur á tíma og innan
skekkjumarka hvað kostnað varðar, einstök at-
riði hljóta góðan hljómgrunn hjá framleið-
endum, en þegar hann sýnir gróft eintak af
lokaútgáfunni fyllast stúdíómenn ótta og við-
bjóði. Myndin samræmist engum fyrirfram-
gefnum hugmyndum, hún er annaðhvort svart-
sýn og niðurdrepandi eða endar illa (nema
hvort tveggja sé) og uppfull af atriðum sem
virðast ekki tengjast framrás hinnar línulegu
frásagnar nema að litlu leyti. Einhverjir lista-
mannstaktar með öðrum orðum.
Yfirmenn þeir sem báru ábyrgð á fram-
leiðsluáætlun og fjárhagslegri afkomu kvik-
myndaveranna voru alls ekki sammála því að
svona lagað ætti að bera á borð fyrir almenning.
Nauðsynlegt var því að taka þær af Welles og
reyna að búa til almennilegar myndir sem lík-
legri voru til að njóta vinsælda. Þetta voru við-
brögðin við og örlög jafn ólíkra mynda og The
Magnificent Ambersons (Dýrðardagar Amber-
son-fjölskyldunnar, 1941), The Stranger (Að-
komumaðurinn, 1946 ) og Touch of Evil.
Fyrri rit um Welles
Ljóst er að þegar stór orð eru höfð um fræðivinnu
annarra er eins gott að þín eigin sé í lagi. Heylin
er bæði sjálfsöruggur og árásargjarn. Hann hikar
ekki við að gagnrýna (rakka niður) niðurstöður
fræðimanna sem á undan honum hafa skrifað um
Welles, en hann virðist oft hafa innistæðu til að
standa við slíkar yfirlýsingar. Þótt heimildaskrá
sé í einfaldara lagi í bókinni verður þeim les-
endum sem þekkja það sem skrifað hefur verið
um Welles fram til þessa snemma ljóst að Heylin
hefur unnið heimavinnuna. Hann vísar í gögn sem
að mínu viti hafa ekki verið notuð áður, en eru þó
einkar mikilvæg.
Heylin notast til að mynda ekki einvörðungu
við upprunalega handritið og söguskemað („sto-
ryboard“) að The Magnificent Ambersons sem
löngum hefur verið vísað til til að birta mynd af
upprunalegri hugsun Welles um heildarútlit
myndarinnar heldur vísar hann einnig til töku-
skipulagsins („continuity script“) sem ég hef
ekki séð notað áður. Þannig dregur Heylin upp
athyglisverða mynd af ferli sem stundum er
álitið ein mesta sorgarsaga bandarískrar kvik-
myndasögu, en það er niðurrif stjórnenda
RKO-kvikmyndafyrirtækisins á myndinni sem
Welles bjó til eftir Kane. Þeir sem sáu myndina
um Amberson-fjölskylduna í upprunalegri út-
gáfu (en verkið var stytt um rúma klukkstund
án afskipta Welles og atriðum bætt við sem
hann hvorki tók né skrifaði) vildu meina að hér
hefði verið á ferðinni kvikmynd sem tók sjálfri
Kane fram.
Fleiri dæmi væri hægt að nefna um rann-
sóknarvinnu Heylins, en hann virðist ávallt hafa
tilvísun reiðubúna til að styðja eigin framsögn
sem gegnir því tvöfalda hlutverki að afbyggja
einnig afstöðu og hugmyndir andstæðinga
hans. Og þannig er líka eitruð umfjöllun hans
um bók hins sérvitra Thompsons réttmæt að
mínu mati; um er að ræða einfalda og afar gall-
aða bók sem er skrifuð í hálfgerðum afþreying-
artón og reynir eftir fremsta megni að skauta
áfram í krafti stíls og kraftmikilla yfirlýsinga,
en er sneydd frumlegri sýn á viðfangsefnið (og
frumlegri heimildarvinnu).
Hins vegar eyðir Heylin of miklu rými í að
ráðast á langa ritgerð Kael frá því á áttunda
áratugnum, en í fræðaskrifum um Welles er
löngu búið að afskrifa túlkun hennar. Rann-
sóknir á ólíkum útgáfum handritsins að Kane
hafa sýnt fram á hvernig verkskipulagi var
háttað milli Welles og Mankiewicsz, og enginn
vafi leikur á um framlag Welles til útkomunnar.
En ef Heylin jaðrar á stundum við að vera
ósanngjarn ber helst á því í umfjöllun hans um
bók Simons Callows, Road to Xanadu, sem
þrátt fyrir að ganga of gagnrýnislaust að
ríkjandi kenningum um sálarlíf Welles hefur
einnig að geyma afar merka umfjöllun um leik-
ritin sem Welles setti upp í New York á fjórða
áratugnum. Nákvæmari umfjöllun um leik-
verkin sem fyrst vöktu athygli á Welles er í
raun ekki að finna í öllum þeim bókahillum sem
hafa verið skrifaðar um Welles. Callow lagði
ljóslega mestan metnað í rannsóknarvinnu sína
á þessu sviði, og útkoman ber því vitni, en Heyl-
in lítur alveg framhjá þessari staðreynd.
Þá er það traust sem Heylin leggur á orð-
ræðu franska kvikmyndaummælandans Andres
Bazins oft einkennilegt. Ritgerð Bazins um
Welles, sem gefin var út á ensku árið 1978 í þýð-
ingu Jonathans Rosenbaum, er vissulega frá-
bær og ekki síst áhugaverð í samhengi við
kenningar Bazins um eðlislægt gildi tiltekinna
stíltegunda, en tilvitnanir Heylins, sem eru
nokkuð margar, koma alltaf eins og þruma úr
heiðskíru lofti. Tengist það einkum þeirri stað-
reynd að Heylin beitir fyrir sig afar bein-
skeyttum og ófegruðum stíl í umfjöllun sinni um
Welles og þótt hann leggi vissulega umtals-
verða áherslu á greiningu kvikmyndanna er slík
umfjöllun jafnan framreidd á máta sem helst
mætti kenna við „skynsemis“-aðferðina í túlk-
unarfræðum. Bazin, á hinn bóginn, var þekktur
fyrir notkun sína á meginlandsheimspeki og allt
að því frumspekilegum rökfærslum. Þetta virk-
ar frábærlega í samhenginu sem Bazin skapar
sjálfum sér en áreksturinn milli þessara tveggja
aðferða reynist síendurtekið stílbrot í bókinni.
Þó finnst mér, þegar upp er staðið, að grein-
armunurinn sem Heylin gerir á „traustum“
heimildum, s.s. Bazin, Naremore, Leaming, og
gölluðum, Kael, Higham, Thompson, Callow, sé
oftar en ekki reistur á sannfærandi grundvelli.
Þetta er kraftmikil bók sem stundum hefði
kannski mátt pússa aðeins betur en sker sig
engu að síður á áhugaverðan hátt úr mörgu því
sem um Welles hefur verið skrifað síðustu árin.
Dýrðardagar Orsons Welles:
Deilur um arfleifð amerísks útlaga
Enda þótt kvikmyndasaga Bandaríkjanna
hafi vafalaust verið rannsökuð í meiri þaula
en annarra þjóða eru mörg viðfangsefni sem
bíða frekari athugunar. Þá hefur um fáa
bandaríska kvikmyndagerðarmenn verið
meira skrifað en leikstjórann, rithöfundinn
og leikarann Orson Welles. Það er því með
nokkrum fyrirvara sem maður heilsar nýrri
bók um Welles, sérstaklega þegar um ævi-
sögulega rannsókn er að ræða. Fréttir frá
þeim vígstöðvum eru sennilega gamlar,
hugsar maður, og þegar vel þekktar. Þá
mætti líka ætla að nú á dögum væri varnarrit
fyrir Welles harla óþarft.
Björn Þór
Vilhjálmsson
vilhjalmsson
@wisc.edu
Orson Welles Á kápu bókarinnar Despite the System.