Lesbók Morgunblaðsins - 06.08.2005, Page 11

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 6. ágúst 2005 | 11
Mörk skáldskapar og veruleikaverða oft og tíðum óljós í nýj-
ustu bók Penelope Lively, Making It
Up, en þar lítur höfundurinn yfir
eigin ævi á fullorðinsárum. Lively,
sem nú er á áttræðisaldri, skáldar í
bókinni upp atburði sem hefðu getað
gerst ef atburðarás
lífs hennar hefði á
hverjum tíma fyrir
sig orðið önnur en raunin varð.
Þannig hefur Lively skrifin á þeim
möguleika að hún hefði aldrei náð
fullorðinsárum, en hún flýði frá
Kaíró undan árásum nasista ásamt
móður sinni og fóstru 1942. Annars
staðar veltir hún fyrir sér hvernig líf
hennar hefði orðið hefði ástaræv-
intýri á eftirstríðsárunum leitt til
barnsfæðingar í stað frekari mennt-
unar, hún gerst fornleifafræðingur,
eða jafnvel snúið til baka til Kaíró.
Að mati gagnrýnanda Daily Tele-
graph sýnir Making It Up rithöfund-
inn í sínu besta ljósi, enda skrifin lip-
ur, skörp og uppfull af skilningi á
mannlegu eðli.
  
Tæpu ári eftir andlát leikaransMarlon Brando er komin á
markað skáldsaga sem Brando
skrifaði sem kvikmyndahandrit á
áttunda áratugnum í samstarfi við
kvikmyndagerð-
armanninn Do-
nald Cammell.
Bókin nefnist
Fan Tan og segir
frá ævintýra-
manninum Annie
Doultry, þétt-
vöxnum, stríðn-
um og með auga
fyrir asískri feg-
urð, en nafn sitt
dregur sagan af kínverskum leik.
Fan Tan hefur fengið góða dóma hjá
ritinu Publishers Weekly sem segir
hana spennandi sjóræningjasögu.
Að sögn New York Times veitir bók-
in þó ekki síður innsýn í líf Brandos
sjálfs og endurspegla örlög bókar-
innar, sem hefur tekið á sig ýmsar
myndir á þeim tæpu þrjátíu árum
sem liðin eru frá því að hún var
skrifuð, ekki síður stormasama vin-
áttu þeirra Brandos og Cammell.
  
Snemma einn aprílmorgun árið1940 eru rannsóknarlögreglu-
mennirnir Poul Bjørner og Aage
Schou kallaðir að Frihavnsbroen í
Kaupmannahöfn þar sem maður
hefur fundist hengdur undir brúnni.
Dauði hans líkist við fyrstu sýn
sjálfsmorði en margt er þó óljóst um
tildrög málsins eins og lögreglu-
mennirnir uppgötva fljótt. Þessi nýj-
asta spennusaga Ole Frøslevs, Den
grønne bar – eða Græni barinn fær
góða dóma hjá gagnrýnanda hins
danska Information sem segir bók-
ina skemmtilega lesningu fyrir þá
sem þekki vel til Kaupmannahafnar,
enda muni þeir njóta þessara ferðar
til fimmta áratugarins í hvívetna.
Den grønne bar er þó að sögn blaðs-
ins aðeins forsmekkurinn að því sem
koma skal, því sagan er upphafsbók
Mørketid, sjálfstæðrar ritraðar
spennusagna sem eiga það sameig-
inlegt að Kaupmannahöfn er sögu-
sviðið.
  
Nýjasta skáldsaga Patrick Neateum Lundúnaspæjarann
Tommy Akhtar, sem er af asísku
bergi brotinn, fær góða dóma hjá
gagnrýnanda Daily Telegraph. Bók-
in nefnist City of Tiny Lights og er
Neate að mati
blaðsins einkar
góður sögumaður
sem nær að draga
fram lýsandi
mynd af innvið-
um samfélagsins
á sama tíma og
hann sýnir sjálfs-
ánægju og óum-
burðalyndi litla
þolinmæði.
Tommy, sem rannsakar smáglæpi
og framhjáhald, viðurkennir sjálfur
að hann geri lítið annað en að reyna
að falla að ímynd sögufræga spæj-
arans Marlow. Tommy lendir þó í
mun skuggalegri málum en spæjara-
starfið hefur boðið honum upp á til
þessa, og kveðst gagnrýnandinn
vona að Tommy bregði aftur fyrir í
framtíðarskrifum Neate.
Erlendar
bækur
Marlon Brando
Patrick Neate
ingu, en þær aðstæður skiptu litlu máli þegar fjöl-
miðlar fullyrtu að þeir hefðu myrt barnið eftir
forskrift hrollvekjunnar Child’s Play III. Reynd-
ar kom seinna í ljós að hvorugur hafði í raun séð
myndina – en það skipti ekki máli, því þá var
vandamálið bara það að slík mynd væri til og að
þeir hefðu vel getað séð hana, því eftirlit með því
hvað börn sjá nútildags er svo lélegt. Önnur hroll-
vekja, Halloween, hefur verið vinsælt skotmark,
en þar felst illskan í því að hluti myndarinnar er
sýndur út frá sjónarhorni morðingjans sem gerir
það að verkum að áhorfandinn samsamar sig hon-
um. Halloween komst í sjónvarpsfréttir RÚV 17.
nóvember 2003, en þar var skýrt frá því að ung-
lingsstúlka hefði myrt bróður sinn og ráðist á föð-
ur sinn eftir að hafa horft yfir sig á Halloween-
myndir. Það var svona nefnt í framhjáhlaupi að
stúlkan hefði átt við félagsleg og geðræn vanda-
mál að stríða, en orsökin lá sannlega ekki þar.
Myndlæsi
Hér birtist mjög einfaldað viðhorf til skilnings og
skynjunar á myndefni. David Buckingham fjallar
um slíkar einfaldanir og bendir á að markmiðið sé
ekki að hafna því að ímyndin hafi áhrif heldur að
benda á, ítreka og jafnvel hamra það inn, að þessi
áhrif eru margvísleg og ævinlega háð samhengi –
því samhengi sem ímyndin er í, hvar og hvenær
hún er séð og hvers konar reynslu sá ein-
staklingur sem sér hana býr yfir. Buckingham
bendir á að í fjölmiðlafræðum og menning-
arfræðum í dag sé öllum hugmyndum um hugs-
unarlaust áhorf og einfalda samsömum með per-
sónum hafnað, til dæmis á þeirri forsendu að
slíkar hugmyndir geri lítið úr öllum almenningi
og líti svo á að múgurinn sé ófær um að vinna úr
upplýsingum og skemmtiefni. Hann fjallar sér-
staklega um hugmyndina að ítrekað áhorf á of-
beldisefni geri áhorfandann tilfinningalausan
gagnvart því og segir að þótt það sé mögulegt að
aukin reynsla af ofbeldisfullum sjónvarpsþáttum
eða kvikmyndum geri börn „vön“ slíku efni, þá sé
ekkert sem bendi til að þau yfirfæri þá reynslu á
annars konar, raunverulegt eða raunsærra of-
beldi.
Allt þetta er sérlega áhugavert með tilliti til
stöðu myndefnis og sjónmenningar í vestrænum
samfélögum, en hún er almennt veik og virðist
byggjast á fremur neikvæðu viðhorfi – það er,
myndefni er ekki álitið eins merkilegt og ritmál
og ekki þykir ástæða til að rækta myndlæsi með
börnum líkt og læsi á ritað mál. Sem dæmi má
nefna áherslur í aðalnámskrám grunn- og fram-
haldsskóla en í þessum meginverkum menning-
arstefnu í skólakerfinu er vægi myndlæsis bæði
lítið og lágt. Mikil áhersla er lögð á íslenska
tungu og góða þekkingu á henni, sem felst í læsi,
því að vera læs á íslenska tungu og fær um að
beita henni í töluðu og rituðu máli. Áhersla er
lögð á gagnrýna hugsun, sem hluti af málskiln-
ingi.
Þetta vanmat á mikilvægi myndlæsis kemur
meðal annars fram í aldursröðun barnabóka.
Fræðimennirnir Gunther Kress og Theo van
Leeuwen, sem fjallað hafa um málfræði sjón-
rænnar hönnunar, benda á að bækur fyrir mjög
ung börn eru auðugar af myndum, sem fækkar
eftir því sem bókin er ætluð eldra barni. Þannig
lærir barnið að lesa eftir myndum og lærir svo
jafnframt að myndirnar eru ómerkilegri en orðið,
því þær gefa eftir í réttu hlutfalli við það sem
barnið upplifir sem aukinn þroska og þekkingu.
Kress og van Leeuwen vilja líka meina að börn –
sá hópur sem er talinn varnarlausastur gagnvart
myndefni – hafi mun flóknari aðferðir við mynd-
lestur en almennt er álitið. Allt frá unga aldri
horfa börn á mikið magn af myndum og verða því
jafnvel fimari í myndlestri en fullorðnir, þau eru
frjálsari í túlkunum og sjá oft meira út úr hlut-
unum. En eins og áður segir er því myndlæsi sem
börn öðlast snemma ekki gefið mikið vægi, þau
hljóta ekki mikla hvatningu í að fylgja því eftir og
beita því frekar. Þetta er miður, því það ætti að
vera ljóst að myndir krefjast lestrar ekki síður en
orð: myndir eru merkingarbærar, myndir eru
texti og tungumál rétt eins og ritað og talað mál.
Og þetta tungumál krefst ákveðins læsis, þekk-
ingar, innsýnar, einmitt til að við getum betur
tekist á við og unnið á gagnrýninn hátt úr öllu því
myndefni sem er okkar daglegi veruleiki. Því ætti
myndlæsi að vera mikilvægur þáttur í daglegu lífi
okkar og menningarneyslu, jafnmikilvægt fyrir
börn – og fólk á öllum aldri – og læsi á ritað mál,
sérstaklega í nútíma fjölmiðla- og fjölmenning-
arsamfélagi þar sem upplýsingar birtast oft í
myndrænu formi. Með þessu móti mætti vinna
gegn hinu neikvæða viðhorfi gegn myndefni, við-
horfi sem meðal annars birtist í óttanum við
ímyndina og er, eins og þeir ritstjórar benda
réttilega á, orðið beinlínis hættulegt sjálft.
 Heimildir:
Ill Effects: The Media / Violence Debate (önnur útgáfa), Mart-
ing Barker og Julian Petley (ritstj.), London, Routledge 2001
W.J.T. Mitchell, Picture Theory: Essays on Verbal and Visual
Representation, Chicago og London, The University of Chicago
Press 1995.
Gunther Kress og Theo van Leeuwen, Reading Images: The
Grammar of Visual Design, London og New York, Routledge,
1996.
Þótt hér séu einungis nefnd þrjú rit byggist greinin á mun víðtæk-
ari rannsóknum á sjónmenningu, sjá nánar í grein minni „Það
gefur auga leið: sjónmenning, áhorf, ímyndir“, í Ritinu, riti Hug-
vísindastofnunar, 1. 2005.
ona alltaf á mig“:
Halloween Resurrection „Halloween komst í sjónvarpsfréttir RÚV [...], en þar var skýrt frá því að unglingsstúlka
hefði myrt bróður sinn og ráðist á föður sinn eftir að hafa horft yfir sig á Halloween-myndir. Það var svona nefnt í
framhjáhlaupi að stúlkan hefði átt við félagsleg og geðræn vandamál að stríða, en orsökin lá sannlega ekki þar.“
The Godfather-tölvuleikurinn „Það er miklu auðveldara að skammast út í myndasögur, sjónvarp, kvik-
myndir og tölvuleiki en að horfast í augu við þau margvíslegu vandamál sem fylgja nútímasamfélagi.“
’[…] það ætti aðvera ljóst að myndir
krefjast lestrar ekki
síður en orð: myndir
eru merkingarbærar,
myndir eru texti og
tungumál rétt eins
og ritað og talað
mál. Og þetta tungu-
mál krefst ákveðins
læsis, þekkingar,
innsýnar, einmitt til
að við getum betur
tekist á við og unnið
á gagnrýninn hátt úr
öllu því myndefni
sem er okkar daglegi
veruleiki. ‘