Lesbók Morgunblaðsins - 22.10.2005, Qupperneq 5

rækta og ávaxta arfinn eftir hann.
Það var engum ofsögum sagt af
því. Hús Munchs í Ekely fyrir ut-
an Ósló hrundi saman ekki löngu
eftir dauða hans og það tók 19 ár
að koma upp Munch-safninu, sem
er svo sem engin listahöll, á
Töyen.
Hafi Munch verið umdeildur í
lifanda lífi, hefur ekki verið minni
vandræðagangur með hann látinn.
Hinir nýríku Norðmenn hafa jafn-
vel ekki komið auga á, að myndir
Munchs tala allar tungur og gætu
því komið að notum fyrir olíu-
stórveldi í ímyndarleit.
Þegar komið var að eðlilegu við-
haldi á safnhúsinu, sem var opnað
1963, fyrir tíu árum, var ekki
nokkur leið að finna peninga til
þess. Ölmusa frá Idemitsu, einka-
reknu japönsku olíufyrirtæki, varð
til að bjarga málunum. Það lagði
fram 10 millj. dollara gegn því að
fá að láni þrjár Munch-myndir á
ári í 15 ár. Idemitsu er nefnilega
með sitt eigið listasafn í Japan.
Þetta vita allir og líka það, að
Japönum er mjög umhugað um, að
enginn missi andlitið. Þess vegna
vildu þeir ekki auglýsa framlagið.
50 sekúndur
Á alþjóðlegum lista yfir 10 fræg-
ustu listaverkaþjófnaðina er Nor-
egs getið tvisvar. „Ópinu“ hefur
nefnilega verið rænt tvisvar á 20
árum en sín myndin í hvort skipti
(báðar málaðar 1893). Fyrri útgáfu
Munchs var stolið úr Norska lista-
safninu nóttina fyrir setningu Ól-
ympíuleikanna í Lillehammer
1994. Tveir ungir menn settu stiga
upp að glugga á annarri hæð
safnsins. Annar þeirra fór upp,
braut rúðuna, tók myndina af
króknum og skildi eftir á sama
stað kort þar sem á stóð: „Þakka
ykkur fyrir litla þjófavörn.“ Á eft-
irlitsmyndum mátti sjá, að tók
ekki nema 50 sekúndur að stela
„Ópinu“, málverki, sem gekk næst
„Mónu Lísu“ að frægð. Það er
raunar aðeins ránið á „Mónu Lísu“
í Louvre-safninu 1911, sem er talið
ósvífnara en þetta rán og á Töyen
í fyrra.
Til allrar hamingju kom „Ópið“ í
leitirnar. Voru fjórir menn ákærð-
ir en aðeins Paal Enger, sem áður
hafði vakið á sér athygli fyrir að
stela „Vampýrunni“ eftir Munch,
var dæmdur og þá aðeins fyrir yf-
irhylmingu. Sá, sem lögreglan tel-
ur, að hafi farið inn í Listasafnið,
William Ellingsen, var skotinn til
bana í fyrra við heldur óljósar
kringumstæður.
Hefði Munch ekki verið heilsu-
veill og ekki úthellt sálarlífi sinu á
striganum, heldur bara verið
skikkanlegur Norðmaður, rjóður í
kinnum og góður á skíðum, hefðu
landar hans litið hann allt öðrum
augum. Þó getur verið, að samtím-
inn hefði umborið taugaveiklunina,
vistina á taugahælunum og líka
óvanaleg verkin hans. Kannski
skildu nú fleiri, að myndirnar áttu
ekki bara að vera fallegar og hug-
ljúfar. Myndir Munchs af sum-
arnóttunum við fjörðinn þóttu líka
lítið innlegg í sjálfstæðisbaráttuna
á þessum tíma.
Einum mesta baráttumanninum
fyrir sjálfstæði, Bjørnstjerne
Bjørnson, fannst ekki rétt að
styrkja jafnheilsuveilan mann og
Munch. „Þessir takmörkuðu styrk-
ir eiga ekki að vera neinn sjúkra-
kassi,“ skrifaði rithöfundurinn í
Dagbladet 1891.
Ári síðar gátu mörg norsk blöð
kæst yfir því, að einkasýning
Munchs í Berlín þótti hneyksli og
var aðeins opin í einn dag. Loksins
fengu norsku gagnrýnendurnir
rétting sinna mála.
Menningarlegt illgresi
Samtíðarmenn Munchs litu á
myndirnar hans sem klessuverk
og það var ekki bara Aftenposten,
sem skrifaði um „ruglandann“ á
honum og „hitasóttarkenndar of-
skynjanir“. Munch var svo einn, að
jafnvel vinir hans veigruðu sér við
að þiggja af honum myndir.
Það er engu líkara en andúðin á
Munch á árunum eftir 1880 hafi
brennst inn í norska þjóðarsál.
Þótt hann hafi verið í námsskrá
grunnskólans í 75 ár er honum
lýst sem menningarlegum slæðingi
eða illgresi, sem ekki passi inn í
hina norrænu hefð og því ómögu-
legt að innlima í okkar þjóðlegu
ímynd.
Könnunarferðir Munchs inn í
sitt eigið órólega sjálf voru enginn
tilbúningur og því var ekki hægt
að gera úr honum einhverja hetju.
Nú þegar Norðmenn héldu upp á
sjálfstæðið frá Svíum voru það
hetjurnar sönnu, sem hafnar voru
á stall, mennirnir með frostbitnu
tærnar og klakaða skeggið. Tökum
sem dæmi Friðþjóf Nansen. And-
spænis honum á Munch ekki séns.
22. ágúst í fyrra hófst þó óauglýst
„Munch-ár“ og því má segja, að
ránið hafi haft sitt tilefni og til-
gang.
Per Hovednakk, fyrrverandi for-
stöðumaður Henie Onstad-
listamiðstöðvarinnar í Høvik fyrir
utan Ósló, sagði nýlega í viðtali við
Le Monde, að með list sinni hefði
Munch svipt hulunni af „nýrri teg-
und þjáningar, þjáningu, sem felst
fremur í menningarlegu þunglyndi
en líkamlegum kvölum. Þessi þján-
ing á rætur sínar í getuleysi við að
nýta framfarirnar í þágu okkar
allra, nokkuð, sem veldur stöðugri
tilvistarkreppu og við viljum ekki
sætta okkur við“.
Þetta passar við það, að nú, 100
árum eftir sjálfstæðið, lítum við
enn á okkur sem unga þjóð. Allt
gengur okkur í haginn og svart-
sýni Munchs á ekkert erindi við
okkur. Hovednakk minnti líka á,
að eftir síðara stríð þótti Munch
svo óþægilegur, að á Stórþinginu
var talað um að gefa Bandaríkj-
unum allt safnið með þökk fyrir
Marshall-aðstoðina.
Framfaraflokkurinn hefur raun-
ar lagt til, að einkafyrirtæki fái að
leigja til sín Munch-myndir og því
er ekki útilokað, að gamla hug-
myndin skjóti aftur upp kollinum.
Ný Munch-miðstöð?
Á Åsgårdstrand, klukkustund-
arferð frá Ósló, á staðnum, sem
Edvard Munch unni og vitjaði
sumar eftir sumar, eru nokkrir
eldhugir með stóra drauma:
Munch-miðstöð. Á Åsgårdstrand
málaði Munch margar af sínum
björtustu myndum og þar fékk
hann frið til að tjá sínar innstu
þrár. Kunnustu myndirnar eru
„Stúlkan á bryggjunni“, myndefni,
sem hann endurtók í ýmsum út-
gáfunum 1899 og 1900, og „Lífs-
dansinn“ frá 1899. Útgáfa af
„Stúlkunni á bryggjunni“ var seld
hjá Sotheby’s í New York 1996
fyrir 7,7 millj. dollara. Það er
hæsta verð, sem fengist hefur fyr-
ir Munch-mynd.
Bente Molvig hafði ekki fyrr
kynnt hugmyndina um Munch-
miðstöð í Åsgårdstrand en fólkið á
staðnum var komið í götuvígin af
ótta við, að annað fólk færi nú að
leggja leið sína til bæjarins. Raun-
ar á Munch-húsið þar sér langa
sögu sem safn en tilhugsunin um
að deila listamanninum með öllum
heiminum þykir skelfileg. Þá verð-
ur friðurinn úti segja blöðin en
stjórnmálamennirnir eru þó heldur
jákvæðir, enn að minnsta kosti.
„Við erum bara rétt að byrja en
ég sé fyrir mér byggingu í anda
Munchs,“ segir Molvig og bætir
við, að enn sé svigrúm fyrir nokk-
ur hneyksli.
ars í 120 ár
Reuters
Munch-safnið 22. ágúst 2004 „… á 20 árum hefur „Ópinu“, kunnasta verki Munchs, verið stolið tvisvar. Til að fullkomna
niðurlæginguna er annað verk, „Madonna“, einnig í þjófahöndum og svo illa er komið fyrir málverkasafninu, að kosta
verður til hundruðum millj. kr. í viðgerðir. Segja má, að „Ópið“ sjálft sé besta lýsingin á ástandinu.“
Höfundur er blaðamaður í Noregi.
Lesbók Morgunblaðsins ˜ 22. október 2005 | 5
K
aren Duve (f. 1961)
fékk hugmyndina
að sinni fyrstu
skáldsögu þegar
hún vann sem
leigubílstjóri í
Berlín. Það var á rúntinum sem
hún las um þýskan rithöfund sem
hafði gert samning við þekktan
undirheimaforingja úr rauðljósa-
hverfinu um að skrifa ævisögu
hans. Sem leigubílstjóri, og ungt
skáld, þóttist
hún hafa inn-
sýn í þanka-
gang beggja
aðila. „Ég var viss um að þetta
færi á versta veg. Og þar með var
komin hugmyndin að skáldsögu
sem síðar hlaut nafnið Regen-
roman (Rigningarsaga). Samstarf
rithöfundarins og krimmans lukk-
aðist hins vegar ágætlega í raun-
veruleikanum og græddu báðir á
samstarfinu.“
Duve hefur stundað ritstörf frá
því snemma á níunda áratug síð-
ustu aldar og fékk góða umsögn
og verðlaun fyrir smásagnasafn
sitt sem kom út 1995. Af öðrum
ritstörfum Duve má nefna Orða-
bók frægra dýra (1997; þar sem
Rósinant, hestur Don Kíkóta,
Keikó og fleiri öðlingsdýr koma
við sögu) og Orðabók frægra
plantna (1999) sem hún skrifar
báðar með Thies Völker. Regen-
roman kom út 1999 en drög að
henni hafði hún skrifað nokkrum
árum áður. „Ég hitti núverandi
umboðsmann minn 1994 en hann
spurði hvort ég ætti ekki eitthvað
til að sýna sér. Ég sagðist ekki
hafa neitt birtingarhæft undir
höndum en sagði henni frá skáld-
sögunni sem ég hafði byrjað á.
Hún vildi sjá hana og ég lét und-
an, með semingi. Henni tókst hins
vegar að selja útgefanda söguna,
þótt hálfköruð væri.
Ég var farin að hugsa um allt
annað og var ekki viss um að mig
langaði til að klára söguna. Þetta
var ekki auðvelt ferli og ég mundi
reyndar aldrei endurtaka þennan
leik, að vera svona lengi með sögu
í smíðum. Það tekur mig alltaf
langan tíma að lifa mig inn í það
sem ég er að gera. En þegar ég
er komin inn í verkið verður
skáldaður heimur þess minn heim-
ur. Þetta var þó gott að því leyti
að ég varð tilneydd að vera öguð
og ljúka einhverju. Ég er viss um
að hefði ég lokið við bókina ’95 þá
hefði hún orðið allt öðruvísi.“
Regnsaga segir frá Leon Ul-
bricht, karlmanni sem tekur að
sér að skrifa minningar bófa
nokkurs, rétt eins og fyrirmyndin
í raunveruleikanum gerir. Það fer
hins vegar ekki jafnvel fyrir sögu
(and)hetjunni eins og fyrirmynd-
inni í raunveruleikanum. Það
hriktir í stoðum hjónabandsins og
hússins þeirra sem illvígir sniglar
skemma, í endalausri úrkomu og
vatnsaga. Þar að auki hefur gang-
sterinn ýmislegt að athuga við
skrifin. Og ekki eru allir þar sem
þeir eru séðir, í endalausri regn-
móðu og mistri. Í þokunni býr öf-
uguggaháttur, ofbeldi, átröskun,
og fjöldamorð. Það skiptast að
sönnu á yfirskin og skúrkar í lífi
hins lánlausa rithöfundar, gott ef
vatnadísir koma ekki við sögu.
Regnsögunni var vel tekið og
einnig næstu skáldsögu Duve,
Dies ist kein Liebeslied (Þetta er
ekkert ástarljóð), sem kom út
2002 og varð metsölubók. Sem
fyrr eru forboðnar þrár, árátta og
hispurslausar kynlífslýsingar und-
irliggjandi. Í umsögn um söguna
og skrif hennar var Duve kölluð
kvenlegur Houllebecq.
Þriðja skáldsaga Duve kom út
nú síðastliðið vor en hún heitir
Die entführte Prinzessin (Brottn-
umda prinsessan). „Þessi skáld-
saga er frábrugðin hinum tveimur.
Þetta er svona ekta ævintýri, með
prins, prinsessu, galdrakonu og
meira að segja dreka. Þetta er
sem sagt alger fantasía, ólíkt
skáldsögunni þar á undan sem var
hreint raunsæi. Mér finnst eig-
inlega mun auðveldara og
skemmtilegra að skrifa fantasíu
því að maður getur gefið hug-
myndafluginu algerlega lausan
tauminn, óbundinn af raunveru-
leikanum. Auðvitað þarf einhver
mörk, til að halda lesandanum! En
eiginlega má segja að ég sveiflist
milli raunsæis og fantasíu í skrif-
um mínum.“
Svo vill til að Ísland á sér stað í
sögunni um brottnumdu prinsess-
una. „Ég kom hingað til lands árið
2000 og dvaldi hér ekki nema viku
eða svo en varð mjög hrifin. Ég
las Íslandsklukkuna og skoðaði
landið. Eins og oft vill verða í
skrifum mínum þá vinn ég með
reynslu mína í skáldskapnum. En
Ísland er annar tveggja staða eða
staðsetninga í sögunni. Ekki er þó
um raunsæja staðarlýsingu að
ræða en áhrifin og hughrifin eru
sterk. Staðurinn minnir reyndar á
Ísland árið 1000, eins og ég
ímynda mér að það hafi getað ver-
ið.“
Milli raunsæis
og hugarflugs
Karen Duve, þýskur rithöfundur og
gestur Bókmenntahátíðar í Reykja-
vík 2005, nálgast skáldlegan veru-
leik gjarnan út frá hörkulegu sjón-
arhorni þar sem ofbeldi og óheft
kynlífsárátta leikur lausum hala.
Ísland á sér stað í nýjustu skáld-
sögu Duve Brottnumdu prinsess-
unni.
Eftir Geir Svansson
geirsv@internet.is
Höfundur er bókmenntafræðingur.
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Karen Duve Í umsögn um skrif hennar var Duve kölluð kvenlegur Houllebecq.