Lesbók Morgunblaðsins - 22.10.2005, Blaðsíða 8

8 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 22. október 2005
F
önixinn hefur notið end-
urnýjaðra vinsælda und-
anfarið í krafti Harry Pott-
er bókanna. Fönixinn er
magískur fugl, hann er
tákn endurnýjunar, eld-
fuglinn sem brennir sjálfan
sig reglulega til að fæðast
á ný. Fönixinn getur því líka verið tákn end-
urfæðingar, endurholdgunar – jafnvel eins-
konar klónunar.
Í Phoenix Osamu Tezuka er Fönixinn sjálfur
lífsandinn, alheimurinn; einskonar búddískt
tákn endurholdgunar og hringrásar og jafn-
framt táknmynd hinnar
frumbúddísku heimspeki
sem gefur sér að allt líf sé
samtengt í eina heild,
jafnrétthátt og jafngilt. Segja má að Fönixinn
sé líka ágætis tákn fyrir það verkefni Tezuka að
endurnýja myndasöguformið og láta reyna á
þanþol þess með því að fjalla þar um stórar
spurningar eins og líf og dauða, fortíð og fram-
tíð, list og stríð, og síðast en ekki síst, spurn-
ingar um jafnrétti og fordóma.
Stjörnustrákur
Jafnrétti og fordómar eru einmitt eitt aðal-
viðfangsefni framtíðarsögunnar Astro Boy sem
er líklega þekktasta saga Tezuka, en þar er
sagt frá litlum vél-strák sem er búinn til sem
staðgengill sonar vísindamanns, eftir að son-
urinn ferst í bílslysi. En þegar ljóst verður að
vél-strákurinn stækkar ekki selur faðir hans og
skapari hann í fjölleikahús. Þaðan er honum svo
bjargað af öðrum vísindamanni sem tekur hann
í fóstur. Vélmenni – eða sæborgir – af hvers-
kyns tagi eru orðin stór hluti samfélagsins, þau
eru notuð sem ódýrt vinnuafl og fordómarnir
gagnvart þeim eru miklir. Astro þarf að fóta sig
í þessum heimi og jafnframt að læra að beita
kröftum sínum á réttan hátt – svona dálítið í
anda amerísku ofurhetjanna – en hann er sér-
lega aflmikið vélmenni. En ill meðferð á vél-
mennum er engum til góðs og á endanum gera
þau uppreisn og krefjast jafns réttar á við
mannfólkið. Astro Boy verður leiðtogi og tákn-
mynd þeirrar baráttu – sem endar vel. Meg-
inhluti sagnanna gerist síðan í japönsku sam-
félagi þarsem vélmenni og fólk lifir í sátt og
samlyndi, en alltaf annaðslagið ferðast Astro
Boy til annarra landa þarsem fordómar gagn-
vart vélmennum eru enn ríkjandi. Astro lendir
síðan í stöðugum ævintýrum sem felast yfirleitt
í því að hann þarf að berjast við hin ýmsustu
vélmenni og vélskrýmsli sem illmenni og óvina-
þjóðir magna upp, ýmist gegn honum persónu-
lega eða gegn þjóð hans. Eitt slíkt ævintýri
segir frá því að hann fer með verndara sínum
að heimsækja nýjan skemmtigarð, Robotland,
en þá félaga grunar að þar sé ekki vel farið með
vélmennin. Eigandinn mótmælir öllu slíku og
fullyrðir að allt sé með felldu, hann hefur skap-
að sérstakan aðstoðarmann, Lord Satan, og
ægilegan véldreka sem spýr eldi og glöggir les-
endur sjá strax á útliti Satans (ef nafnið dugir
ekki), og sérstaklega svörtu yfirskegginu, að
hér er ill(vél)menni á ferð. Enda kemur í ljós að
vélverurnar eru þarna í nauðungarvinnu og
Astro verður að taka til sinna ráða. Garðurinn
minnir mikið á Disneyworld (þó hugmyndin sé
reyndar fengin úr kvikmyndinni Westworld) og
sagan er eitt skýrasta dæmið um áhrif Disn-
eymynda á Tezuka. Ósagt skal látið hvort hér
felst einnig gagnrýni á þann heim.
En Astro ferðast ekki bara um Japan og
heiminn, hann ferðast líka í tíma og um geiminn
og eignast vini og óvini. Honum er gefin vél-
fjölskylda og litla systir hans vill líka verða of-
urhetja – en gengur illa. Það ætti því að vera
orðið ljóst að þegar ég tala um áherslu Tezuka
á jafnrétti þá á það ekki við um jafnrétti
kynjanna, heldur jafnrétti milli manna, og milli
manna og véla og/eða geimvera. Hvað varðar
kynjamál er hann óttalega hefðbundinn, þó
vissulega séu margar sterkar og eftirminnileg-
ar kvenpersónur í sögum hans.
Astro Boy birtist fyrst árið 1951 og er því
samtímamaður róbótareglna Isaacs Asimov, um
að vélmenni megi ekki skaða manneskju og
verði að hlýða fyrirmælum hennar. Astro er
greinilega undir áhrifum frá þessum eða álíka
reglum, því hann er mjög umfram um að
vernda mannfólkið þó hann sé aldrei neitt af-
burðahlýðinn. Hann eflist að visku eftir því sem
á líður en er alltaf eins og lítill strákur í útliti –
Tezuka reyndi á tímabili að hækka hann í loft-
inu, til að gera hann ‘hetjulegri’ í amerískum
anda, en það mislukkaðist voðalega og Astro
var snarlega minnkaður aftur.
Mangastjarna
Osamu Tezuka er stundum kallaður ‘faðir
manga’ og sem slíkur hefur hann sannarlega
sinnt afkvæmi sínu betur en faðir Astro Boy í
sögunni. Frederik L. Schodt, höfundur hinnar
klassísku Manga! Manga! (1983) vill meina að
rætur japanskra myndasagna megi rekja til
myndskreyttra handrita á 12. öld. Japanska
myndasagan eins og við þekkjum hana í dag
mótast hinsvegar í samspili við vestræn áhrif,
en á síðari hluta nítjándu aldar þegar Bretar
hreiðruðu um sig með sín umsvif í Japan fluttu
þeir með sér bresk blöð sem innihéldu skop-
myndir. Þessi blöð vöktu áhuga heimamanna
sem fóru að búa til eigin útgáfur og voru fljótir
að tileinka sér þetta form og gera það að sínu.
Upp úr aldamótunum fer síðan að þróast sjálf-
stæð japönsk hefð og í dag er japanski mynda-
söguiðnaðurinn sá stærsti í heiminum. Mesta
sprengingin varð þó ekki fyrr en eftir stríð, á
sjötta áratugnum, en þá kemst Tezuka á skrið
og hleypti nýju lífi í myndasöguna sem frásagn-
arform og mótaði jafnframt þann sérstaka stíl
sem einkennir japönsku myndasöguna. Schodt
bendir á að Tezuka var undir miklum áhrifum
frá kvikmyndum og vildi nýta sér frásagn-
artækni þeirra í myndasögum. Þannig urðu
sögurnar lengri, því heilmikið pláss var tekið
undir orðlausa atburðarás og orðlaust yfirlit yf-
ir svið, sem jafnframt því að skapa táknrænan
bakgrunn, hægði á atburðarásinni og gaf sög-
unum meiri fyllingu. Þannig lítur japanska
myndasagan öðruvísi út en sú bandaríska og
þær evrópsku, manga er yfirleitt í minna broti
og þykkari.
Þessi frásagnartækni gerði það að verkum að
myndmál manga þróast á allt annan hátt en í
Bandaríkjunum og Evrópu, því þessi hægi
myndauðugi stíll breyddist ört út og var út-
færður frekar af sporgöngumönnum Tezuka.
Japanskir myndasöguhöfundar taka sér meira
pláss og geta skapað meiri stemningu með
hægum senum. Þannig má segja að Japanir
hafa sérhæft sig í að kalla fram hreyfingu í
kyrramyndum og eins og áður sagði minnir
stíllinn mjög á kvikmyndatöku. Einnig nota
þeir mikið táknmál, og nýta sér auðugan tákn-
heim sem hefur byggst upp innan mangahefð-
arinnar, til að koma heilmiklum skilaboðum á
framfæri. Annað einkenni manga er að ramm-
arnir eru oft á mikilli hreyfingu, því sjón-
arhornin eru iðulega mörg á hverri síðu og þeg-
ar þetta tvennt kemur saman verður
frásagnaraðferðin allólík því sem gerist í vest-
rænum myndasögum.
Sjálfur teiknistíllinn er hinsvegar oft fremur
einfaldur, ekki mikil smáatriði, og oft virkar
þetta hálf „barnalegt“ sérstaklega þar sem per-
sónurnar eru oft nokkuð barnalegar, með þessi
stóru kringlóttu augu sem eru einkenni hluta
japönsku sagnanna. Þetta einkenni er yfirleitt
rakið til tengsla manga við Disney, en það er
enn og aftur Tezuka sem mótaði stílinn, en
hann var mikill Disney-aðdáandi og dreymdi í
raun um að verða teiknimyndagerðarmaður.
Tezuka var gífurlega afkastamikill og eftir
hann liggur fjöldi verka, myndasagna, teikn-
mynda og sjónvarpsteiknimyndasería, fyrir ut-
an Astro Boy og Phoenix má nefna Adolf og
Black Jack seríurnar, stök verk eins og Metro-
polis og Lost World og svo auðvitað Buddha.
Myndasagan af heiminum
Áður en við komum að búddismanum skulum
við staldra betur við hjá Fönixinum. Phoenix-
sagan hóf göngu sína árið 1967 (þó rætur henn-
ar liggi aftar) og var viðamesta verk Tezuka en
hann dó frá því ókláruðu, árið 1989. Þá lágu fyr-
ir 12 bindi. Sagan, sem er einfaldlega saga
heimsins – með áherslu á Japan – hefst á Dawn
(Dögun), en í þeirri bók er lýst upphafi jap-
anskrar menningar, með tilheyrandi átökum
smákónga. Þar kynnumst við fyrst Fönixinum
sem er eftirsóttur mjög, en sagan segir að blóð
hans geri fólk ódauðlegt. Í næsta bindi, Future
(Framtíð) er lesandinn hinsvegar staddur í fjar-
lægri framtíð og horfir uppá eyðingu mannkyns
í tilgangslausu stríði sem gríðarstórar móð-
urtölvur hefja, í samkeppni um hver þeirra er
klárust! Greinilegt að Tezuka gerir ráð fyrir að
völd geri alla jafn herskáa, hvort sem það eru
smákóngar, fagrar drottningar eða móðurtölvu-
heilar. Hér sjáum við strax ummerki búddism-
ans sem birtist í gagnrýni á tilgangsleysi valda-
græðgi. Einn maður lifir af, gerður ódauðlegur
af Fönixinum og honum hlotnast svo það hlut-
verk að hleypa þróunarsögunni af stað aftur.
Hér koma inn mjög skemmtilegar pælingar um
mögulegar útgáfur af þróunarsögunni – í einni
útgáfu eru það sniglar sem taka yfir heiminn
um stund, en eyða sjálfum sér í tilgangslausu
stríði, svona til að halda temanu við.
Og þannig rekja bækurnar sig inn að miðju,
sem er samtíminn, þriðja bókin, Yamatu, er enn
á slóðum Japan, sem mótast ört og enn er
Tezuka að deila á stríð. Fjórða sagan gerist úti
í geimi, en þar segir frá nokkrum geimförum,
ástum þeirra og örlögum. Að sjálfsögðu leikur
Fönixinn lykilhlutverk í báðum sögunum.
Karma, fimmta sagan, fjallar um búddisma,
list, stjórnmál og endurholdgun, nú erum við
komin fram á áttundu öld og Japan orðið að
einu ríki. Í þessari bók nær Tezuka að flétta
saman þræði sína á mun fínlegri hátt, en hér er
sagt frá tveimur myndhöggvurum, annar verð-
ur fyrir því óláni að slasast nýfæddur og missir
bæði annan handlegg og annað augað, auk þess
sem faðir hans deyr. Gao elst því upp hjá móð-
ur sinni og er hataður og hæddur af þorps-
búum. Á endanum flýr hann eftir að hafa hefnt
sín grimmilega á kvölurum sínum og gerist
bandítti. Sem slíkur hittir hann hinn mynd-
höggvarann, Akanemaru, ungan mann á upp-
leið sem sýnir Gao vinsemd en fær í staðinn
svöðusár á handlegg sem lamar hann að hluta.
Einhentum tekst þeim þó báðum að sinna list
sinni, Gao sker magnaða óvætti út úr tré, en
listsköpun hans hefst þegar hann, nauðugur
viljugur, gerist lærisveinn og þjónn munks
nokkurs. Akanemaru sker hinsvegar út íðilfagr-
ar styttur af Búdda og Guanyin (kvenbúdda),
Astro Boy, Búdda og
Osamu Tezuka var einn af áhrifamestu mynda-
söguhöfundum Japans. Hann var gífurlega af-
kastamikill og eftir hann liggur fjöldi verka,
myndasagna, teiknimynda og sjónvarps-
teiknimyndasería. Hér er fjallað um þrjár
þeirra, Astro Boy, Phoenix og Buddha.
Búdda Tezuka hefur lagt sitt af mörkum til að koma asískri heimssýn á framfæri í sögum sínum, en árið
1972 hóf hann að skrifa sögu Búdda í myndasöguformi.
Eftir Úlfhildi
Dagsdóttur
varulfur@centrum.is
Osamu Tezuka og manga
Stjörnustrákur Jafnrétti og fordómar eru eitt aðalviðfa