Lesbók Morgunblaðsins - 22.10.2005, Blaðsíða 9

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 22. október 2005 | 9
og svo auðvitað Fönixinum, og hlýtur náð fyrir
augum keisarans sem fær hann til að gera
stærstu búddastyttu í ríkinu. En tilgangurinn
er ekki trúarlegur heldur pólitískur, hinum
risastóra Búdda er ætlað að sameina ríkið, trú-
in verður yfirvarp pólitískra átaka. Í leiðinni
fær lesandinn krasskúrs í endurholdgun, sem
Tezuka færir í myndrænt form á sérlega fal-
legan og áhrifamikinn hátt.
Sjötta sagan, Resurrection (Upprisan), er á
sama hátt mögnuð frásögn af möguleikum líf-
tækni en þegar ungur maður ferst í slysi er lík-
ami hans byggður upp að nýju og honum gefinn
vélheili. En ekki er allt með felldu, því þó hann
haldi sínum persónuleika og minningum að ein-
hverju leyti þá hafa skynfærin ruglast og hann
sér fólk sem hrúgu af lífrænu efni, en vélmenni
sem fólk og verður umsvifalaust ástfanginn af
einu – en ástin er mikilvægt tema í öllum sög-
unum. Hér er Tezuka greinilega að spegla líf-
tæknina og guðlega möguleika hennar til enda-
lausrar upprisu í endurholdgunartema fimmtu
sögunnar. Líkt og í Astro Boy, nema bara á
beinskeyttari hátt, er Tezuka að fjalla um
mennsku í þessum framtíðarsögum Phoenix og
spyr snarpra spurninga um muninn á mönnum
og vélum. Í Resurrection er meðal annars sagt
frá sérstakri og fremur fornaldarlegri vél-
mennategund, sem samt virðist búa yfir ein-
kennilegri mennsku. Í ljós kemur að heili þessa
vélmennis er skapaður úr samruna heila hins
upprisna og vélstúlkunnar sem hann elskaði svo
heitt. Þannig endist ást þeirra ekki aðeins að ei-
lífu (eða þar til heiminum er eytt í Future),
heldur erum við líka krafin um vangaveltur um
vélmennsku og mennsku – maður sem er að
hluta til vél er ómennskur, en vél sem minnir á
fólk er mennsk...
Þessi átök í viðfangsefni speglast svo í átök-
um við formið, en Phoenix-sagan er almennt
álitin marka skil í stíl Tezuka – og þarmeð
manga almennt. Osamu nýtir sér frásagn-
arform myndasögunnar til hins ýtrasta og er
hér farinn að gera mun meiri tilraunir með
formið en til dæmis í Astro Boy en sú saga er
fremur einföld og hefðbundin í formi, svona
svolítið eins og Tinni. Það er reyndar ekki úr
vegi að bera Tezuka saman við skapara Tinna,
Hergé, en Tezuka fylgir þeim sið Hergé að hafa
persónur einfaldar en bakgrunninn þeim mun
raunsærri og nákvæmari. Þó bakgrunnar Te-
zuka séu oft ekki flóknir, þá eru þeir almennt í
raunsærri stíl en persónurnar og á stundum
taka þeir á sig næstum ofurraunsæjan stíl, eins
og í þeim römmum sem sýna náttúru og fjalla-
sýn, en þar minnir ósjálfrátt margt á japanska
og kínverska myndlistarhefð. En það er ekki
aðeins þetta samspil raunsæislegs bakgrunns
og einfaldra persóna sem gerir sögurnar áhrifa-
mikilar heldur einnig leikur Tezuka með sjón-
arhorn og myndræna uppsetningu síðunnar.
Hann notar mikið heilsíður til áhersluauka, auk
þess sem hann leggur rammana upp á síðunni
svo að sjálf uppsetningin segir söguna: klass-
ískt dæmi um þetta er þegar rammarnir verða
allir skakkir í slagsmálasenum, í stað beinna
lína koma skálínur sem skapa hreyfingu og
kraft á síðunni. Annað sem Tezuka notar mikið
er að skapa sjónarhorn að ofan, sem ýtir undir
þá tilfinningu lesandans að hann sé áhorfandi
að atburðum úr mikilli fjarlægð og samsamar
hann sömuleiðis sjónarhorni fuglsins, Fönixins.
Fæðing Búdda
Japanska myndasagan er óneitanlega góð leið
fyrir vesturlandabúa til að kynnast öðrum
menningarheimi og spilar þar saman myndmál,
táknmál og sjálf sagan, enda hafa vinsældir
manga valdið miklum áhuga á Japan. Tezuka
hefur lagt sitt af mörkum til að koma asískri
heimssýn á framfæri í sögum sínum, en árið
1972 hóf hann að skrifa sögu Búdda í mynda-
söguformi. Alls urðu þetta átta bækur. Buddha
er ekki hefðbundin ævisaga því Tezuka hikar
ekki við að færa ævi Búdda í skáldsögulegt
form og manna söguna fjölda persóna og skapa
þannig heilan heim hliðarsagna sem allar þjóna
þeim tilgangi að fylla út í heimsmyndina og
gefa innsýn inn í sögu þessa heimshluta á þessu
tímabili. Í fyrstu bókinni er sagt frá fæðingu
Búdda og aðdraganda hennar. Jafnframt kynn-
umst við ýmsum persónum sem síðar eiga eftir
að koma mikið við sögu og munar þar mestu
um Tatta, smástrák af þrælakyni sem er ham-
fari, það er, hann getur fært sál sína eða huga
sinn yfir í dýr og þannig stýrt þeim. Tatta vex
síðan upp og verður stór maður og sterkur og á
ferðum sínum rekast þeir iðulega saman, hann
og Búdda. Í næsta bindi segir frá bernsku
Búdda en hann þykir tæplega nógu hetjulegur.
Þar kynnist hann stúlkunni Migala og verður
ástfanginn af henni og saman hlaupast þau á
brott. En þau komast ekki langt, samband
þeirra er bannað því hún er af óæðri stigum og
eftir að hún hefur gert aðra atlögu að því að
komast í tæri við Búdda er hún blinduð og send
í burtu. Búdda er látinn giftast konu af réttri
stétt og á með henni son, en hann er ósáttur við
lífið og yfirgefur þau bæði í leit að trú sinni. Á
meðan hittir Migala Tatta og þau verða par.
Næstu tvær bækur segja svo frá tilraunum
Búdda til að finna uppljómun, meðal annars í
gegnum gífurlega afneitun og líkamlegar þján-
ingar. Þar kemur við sögu hin fræga seta undir
tré, með tilheyrandi samhljómun náttúrunnar.
Búdda finnur það sem hann leitar að – þó ekki í
gegnum ýktustu meinlætin, því þeim hafnar
hann – og stefnir út í heim að boða erindi sitt.
Tezuka mótar í gegnum alla söguna fallega
og sterka mynd af trúarheimi búddismans og
færir hann í myndrænt form. Allt þetta birtist í
mangastíl í bland við skopmyndastíl, en sumar
persónur eru fremur ólánlegar í útliti. Sem fyrr
er stíll Tezuka hreinn og einfaldur, útlínur per-
sóna eru fremur breiðar og mjúkar og það er
lítið um skyggingar, en sparsemi á skyggingar
er eitt af einkennum manga-stílsins (þó ekki
undantekningalaust). Eins og áður hefur komið
fram eru bakgrunnarnir í raunsærri stíl en þar
eru línurnar fínlegri, sérstaklega í nátt-
úrusenum, en í slíkum á Tezuka varla nokkurn
sinn líka. Með þessu móti skapar Tezuka fal-
lega mystík og dramatík, jafnframt því sem
ríkulegar náttúrumyndir undirstrika heims-
mynd búddismans um jafnvægi með náttúru.
Annað einkenni sögunnar er húmorinn, en
Tezuka tekst að halda dramatík og kómík í
góðu jafnvægi. Húmirinn birtist meðal annars í
leik með vísanir milli tímaskeiða og Tezuka
skellir inn ýmsum óvæntum athugasemdum í
máli og myndum. Húmorinn beinist þó hvað
minnst að Búdda sjálfum, þó vissulega sleppi
hann ekki alveg. Dæmi um hvernig húmor og
dramatík spila saman er að finna í sjötta bindi
Buddha, en þar hittir Búdda fyrir þrjá bræður
sem stýra eldsöfnuði miklum. Þeir eru allir
teiknaðir í ýktum skopmyndastíl, einn er feitur
með risastórt nef og hinir eru grindhoraðir og
hrokafullir að sjá, annar minnir dálítið á sjálf-
umglaðan Rómverja í Ástríksbókunum, meðan
hinn er paródía af ‘góðlega’ manninum. Allir
efast þeir um heilagleika Búdda og reyna að
gera lítið úr honum á kómískan hátt, en mis-
tekst að sjálfsögðu og í hádramatískri atburða-
rás ganga þeir, og söfnuður þeirra, til liðs við
Búdda, skera hár sitt og standa síðan baðaðir í
geislum hans. Í þessum hluta eru margar senur
sem draga sérlega vel fram fimi Tezuka, en
fyrr í bókinni er Búdda – sem eftir miklar
hremmingar, innri átök og líkamlegar pynt-
ingar, hefur öðlast uppljómun – í leit að söfnuði,
en finnur engan mann. Í staðinn predikerar
hann fyrir hópi dádýra. Þegar hann kemur til
bræðranna kemur þessi reynsla af dýrum að
góðum notum því þar þarf hann að verjast
krókódílum og gerir það með því að predika yf-
ir þeim. Á einni síðu eru fjórir rammar sem
lýsa þessari predikun, fyrst leiðir Búdda krókó-
dílana upp að bakka í þremur litlum römmum
sem liggja niður síðuna, þeir eru greinilega
skeftískir og illskan skín úr augunum. Síðan
hefur Búdda predikunina í háum ramma við
hlið hinna þriggja, hann situr efst á síðunni með
frumskóginn í baksýn, í vatninu liggja langir
krókódílahausarnir og beinast allir að honum
og ekki er betur hægt að sjá en að ófétin hlusti
af athygli! Seinna verða þeir svo miklir vinir að
einn krókódíllinn meira að segja rís uppúr vatn-
inu og veifar til hans. Hér blandast saman
trúarleg átakasena og krúttlegur dýrahúmor,
og blæbrigðin spanna allt þar á milli.
Í Buddha fullkomnar Tezuka þær tilraunir
með myndasögustíl sem hann hóf með Fönix-
inum og sem slík er sagan hreint augnayndi.
Saman mynda þessar þrjár sögur, Astro Boy,
Phoenix og Buddha, einskonar samfellu í verk-
um Tezuka, sömu persónur birtast í þeim öllum
– þó hvað mest í Phoenix og Buddha, enda end-
urholdgast þær stöðugt – og á vissan hátt má
segja að Astro Boy sé einskonar undanfari
Búdda-sagnanna, því þar er Tezuka þegar far-
inn að beita fyrir sig búddískri heimspeki í um-
fjöllun um jafnrétti manna, véla og geimvera.
Phoenix-söguna má þá sjá sem einskonar sam-
fléttun Astro Boy og Buddha, þarsem heims-
myndin er sýnd í fortíð og framtíð, og búddism-
inn birtist okkur jafnt í tæknivæddum heimi
sem frumstæðum. Það var því ekki nema lóg-
ískt að Tezuka tæki sig loks til og skrifaði sögu
Búdda og færi þá í leiðinni betur ofaní saumana
á þeirri heimspeki sem bækur hans hafa mark-
ast af.
Fyrir utan að vera sögur sem bjóða lesand-
anum uppá trúarlega upplifun eru Phoenix og
Buddha góð dæmi um sérstaka möguleika
myndasögunnar til að gefa innsýn inn í annan
heim, í þessu tilfelli heim búddismans og heim
myndasögunnar sjálfrar.
 Á þessari slóð er að finna greinar og efni um Tezuka:
http://www.lambiek.net/tezuka.htm
g Fönixinn
Höfundur er bókmenntafræðingur..
fangsefni framtíðarsögunnar Astro Boy sem er líklega þekktasta saga Tezuka.
#2
Við sátum á KFC-veitingahúsi
unnusti minn og ég þegar hann
dró hendina uppúr buxnavas-
anum, dró hendina mína til sín,
snerti fingur mína lauslega, fing-
urnir mínir hafa lítið á móti því,
og gaf mér demantshring, raun-
verulegan demantshring. Síð-
degissólin fyrir utan kastaði
geislunum í gegnum rúðuna og á
steininn sem endursendi þá með
sínu lagi svo glitraði á allt. Tár
féll úr auga mínu á borðið. Pínu-
lítil álfaprinsessa steig útúr
tárinu, svipað og ég skreið eitt
sinn úr eggi móður minnar, veif-
aði mér og hrópaði: Ekki láta
demantana draga þig á tálar,
litla stelpa. Seldu eigi sál þína
fyrir demanta, litla stelpa. Ég
brosti til hennar og í sömu mund
brosti ég til unnustans, tilneydd
að svara báðum á sama and-
artakinu. Ó, elsku besti kærasti
minn, þakka þér fyrir, sagði ég.
Á meðan hann sótti sígar-
ettupakkann í brjóstvasann
hvíslaði ég að álfaprinsessunni:
Ég er ekki hóra, elsku besta álfa-
prinsessa. Hún: Taktu hringinn
af fingrinum, taktu hringinn af
fingrinum því annars kafnar þú í
ástarvefnum. Ó, hún var rauð-
sokkuálfaprinsessa. Ég hló og
svaraði: Hugsaðu um sjálfa þig,
elsku besta álfaprinsessa, því
annars kafnar þú í rauðsokkuv-
efnum. Með fingurgómunum
þráði ég að snerta prinsessuna,
færa hana uppað hjarta mínu og
geyma þar að eilífu. Unnustinn
tendraði í sígarettunni horfandi
á mig einsog leynilögga í myrkri
kvikmynd. Ég brosti og sagði
sem svo: Ég hlakka tilað vakna
við hlið þér hvern morgun lífsins.
Í rúminu með stóra líkamanum
þínum verð ég aldrei einmana
eða hrædd. Unnusti minn hló
hjartanlega en það var þessi
hlátur sem alltaf hitaði upp and-
litið mitt og brjóst. Svo horfði ég
þangað sem álfaprinsessan stóð
síðast veifandi mér og veifandi
mér en þá var hún með öllu horf-
in. Gátu hafa verið pólitísk skila-
boð frá mömmu, ofskynjanir eða
draumur. Ó, hvað ég elskaði litlu
álfaprinsessuna. Ó, hvað ég elsk-
aði unnusta minn sem snerti
skreytta hönd mína og ég snerti
hans. Við kysstumst yfir leif-
unum af kjúklingahamborg-
urunum.
Kristín Ómarsdóttir
Höfundur er rithöfundur.
Einu sinni
saga