Lesbók Morgunblaðsins - 22.10.2005, Side 11

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 22. október 2005 | 11
R
ússneski rithöfund-
urinn, læknirinn og
andófsmaðurinn
Vasilíj Aksjonov á
að baki langan og
glæsilegan feril.
Hann hefur aðallega einbeitt sér að
skrifum og var á síðasta ári heiðr-
aður með virtustu bókmenntaverð-
launum Rússa, Bookerverðlaun-
unum, fyrir nýjustu skáldsögu sína
Volterar og Voltarínur. Þrátt fyrir
mótbárur verðlaunanefndarinnar er
nokkuð ljóst
að tími
Aksjonovs var
kominn og
hann var ekki síður verðlaunaður
fyrir ævistarf sitt en nýju skáldsög-
una. Volterar og Voltarínur er við
fyrstu sýn ekki í takt við fyrri
skáldsögur hans en þegar nánar er
skoðað er bókin, eins og mörg fyrri
verk hans, að miklu leyti um samtíð
og framtíð Rússlands og stöðu
lands og þjóðar í hinum vestræna
heimi. Þar sem Aksjonov er einn af
helstu samtímarithöfundum Rúss-
lands er ekki úr vegi að líta stutt-
lega yfir ævi hans og feril.
Aksjonov hefur í skrifum sínum
fram að þessu að mestu leyti skrif-
að um samtímann en margir
hörmulegustu atburðir í sögu Sov-
étríkjanna snertu hann persónu-
lega. Aksjonov fæddist árið 1932 í
Kazan í þáverandi Sovétríkjunum
og er sonur hinnar heimsþekktu
Jevgeníju Ginzbúrg. Jevgeníja
Ginzbúrg var fórnarlamb hreinsana
Kommúnistaflokksins á fjórða ára-
tugnum og árið 1937 voru bæði hún
og eiginmaður hennar dæmd í
þrælavinnu og Vasilíj ólst því að
miklu leyti upp án foreldra sinna.
Þegar hann var 16 ára leitaði hann
móður sína uppi þar sem hún var í
útlegð í Magadan og bjó hjá henni
næstu árin. Ævisaga Ginzbúrg
Krutoj marshrut þykir enn í dag
ein áhrifamesta frásögnin af of-
sóknum Stalíns en Aksjonov fór
ungur að skrifa sjálfur og persónu-
leg reynsla fjölskyldu hans af of-
sóknum Stalíns átti síðar eftir að
koma sterkt fram í skrifum hans.
Frá unga aldri skrifaði Aksjonov
rit sem fólu í sér ádeilu á Sov-
étríkin og voru því ekki alltaf vel
liðin af sovéskum stjórnvöldum.
Fyrstu skref hans á bókmennta-
brautinni voru stigin í skjóli hlák-
unnar svokölluðu er ríkti í bók-
menntum og listum í
Sovétríkjunum í kjölfar leyniræðu
Krústsjovs árið 1956. Hlákan stuðl-
aði meðal annars að því að hægt
var að gefa út verk sem fólu í sér
ádeilu á Stalíntímabilið og samtím-
ann í Sovétríkjunum en eins og oft
vill verða taka frosthörkur við af
hláku og því miður varði þetta
tímabil ekki lengi. Þessi skamm-
vinna hláka reyndist þó mjög mik-
ilvæg því að stjórnvöld voru um-
burðarlyndari en áður gagnvart því
sem birt var á prenti og útlend-
ingar heimsóttu Sovétríkin nú í
stórum stíl. Margir sem tilheyrðu
ungu kynslóðinni sem ólst upp á
þessum tíma urðu því umbótasinn-
aðir og hliðhollir hugmyndum Vest-
urlanda um stjórnkerfi og mann-
réttindi.
Aksjonov fékk ungur mikinn
áhuga á útlöndum og tilheyrði
menningarkima ungs fólks í Sov-
étríkjunum sem kallaðist stiljagí og
reyndi hvað hann gat að hafa eftir
klæðnað og málfar vestrænna, að-
allega bandarískra ungmenna.
Strax í upphafi hlákunnar kom
hann fram á ritvöllinn og árið 1958
komu út eftir hann smásögur í
tímaritinu Æskunni (Iuonst). Hann
festi sig í sessi sem fulltrúi þess-
arar kynslóðar í bókmenntalífi Sov-
étríkjanna árið 1961 með skáldsög-
unni Miði til stjarnanna (Zvezdnoj
bilet) þar sem hann lýsti vonum og
þrám unga fólksins og notaði til
þess þeirra eigin talsmáta.
Sökum fjölskyldusögu sinnar, sí-
felldra skrifa og áhuga á Vest-
urlöndum var Aksjonov sennilega
stöðugt undir eftirliti sovésku ör-
yggislögreglunnar en árið 1979
gekk hann endanlega fram af yf-
irvöldum. Í kjölfarið á útgáfu bók-
menntaalmanaksins Metrópól, sem
hann gaf út í félagi við fleiri unga
rithöfunda, var hann rekinn úr Rit-
höfundasambandinu. Á sama tíma
hafði Aksjonov einnig skrifað um
kúganir Stalíns og þar sem þol-
inmæði stjórnvalda gagnvart skrif-
um hans var á þrotum flutti
Aksjonov til Bandaríkjanna árið
1980. Þar starfaði hann sem pró-
fessor í rússneskum bókmenntum
við ýmsa bandaríska háskóla og
hélt áfram skrifum. Á þessu tíma-
bili skrifaði Aksjonov til dæmis bók
um upplifun sína á Bandaríkjunum,
Í leit að depurð elskan (V poiskakh
grustnogo bebi), en Bandaríkin
koma oftar fyrir í skáldsögum Ak-
sjonovs sem bæði útópía og áfanga-
staður innflytjenda. Í leit að depurð
elskan er bæði fyndin og melankól-
ísk og nýtur mikilla vinsælda í Evr-
ópu og Bandaríkjunum.
Aksjonov er mjög afkastamikill
rithöfundur og hefur gefið út yfir
tuttugu skáldsögur en vinsælasta
bók hans er sennilega þríleikurinn
Moskvusaga (Moskovskaja saga)
sem kom fyrst út í Bandaríkjunum
árið 1994 undir nafninu Genera-
tions of Winter. Moskvusaga segir
sögu Gradov-fjölskyldunnar frá
1925 til 1945 og örlögum fjölskyld-
unnar er fylgt eftir á þessu umrót-
artímabili í sovéskri sögu. Síðasta
vetur sátu Rússar límdir við sjón-
varpsskjáinn þegar framhalds-
þættir byggðir á sögu bókarinnar
voru sýndir við miklar vinsældir í
rússnesku sjónvarpi en sagan er
komin á stall sem nokkurs konar
Stríð og friður tuttugustu ald-
arinnar og Aksjonov þannig líkt við
Tolstoj.
Ég var því mjög spennt þegar ég
hóf lestur nýjustu bókar Aksjonovs,
verðlaunabókarinnar Volterar og
Voltarínur (Volterjantsy i
volterjanki), en fljótlega varð þó
róðurinn þungur því textinn er
tyrfinn og Aksjonov fer út um víð-
an völl með ótal persónur. Þegar
upp er staðið er þó ýmislegt í bók-
inni sem minnir á fyrri stef í skrif-
um Aksjonovs og því vert að skoða
hana aðeins nánar. Í fyrsta kafla
bókarinnar Volterar og Voltarínur
er lesandinn boðinn velkominn að
málverki, sem höfundur umbreytir
strax í skáldsögu og færir mann
aftur í tímann til ársins 1764. Sögu-
sviðið er aðallega Rússland, Frakk-
land, Þýskaland og Eystrasalts-
löndin og þó skáldsagan sé skrifuð
á rússnesku er hér slett svo miklu á
erlendum tungumálum, aðallega
þýsku og frönsku, að lesandinn á
oft fullt í fangi með að fylgja sam-
ræðum fjölmargra sögupersóna eft-
ir. Karakterarnir þeysast líka um
alla Evrópu til að taka þátt í
dansleikjum og skemmtanalífi
aristókrata, einn daginn erum við
kannski í Mannheim, næsta dag í
París og á þriðja degi við Eystra-
saltið og lesandinn verður að halda
stíft bókhald yfir persónur og stað-
hætti til að fylgja söguþræðinum
eftir.
Skáldsagan snýst annars um
leynilegan fund milli rússnesku
keisaraynjunnar Katrínar miklu og
heimspekingsins Voltaires, fund
sem aldrei aldrei átti sér stað enda
er þetta, með orðum höfundar,
,,sönn saga sem aldrei gerðist“.
Katrín mikla var í raun mikill aðdá-
andi Voltaires og mikil bréfaskipti
þeirra eru uppspretta þessarar
bókar. Bréfaskiptin hófust árið
1763 með bréfi frá Katrínu miklu
þar sem hún þakkaði Voltaire fyrir
síðara bindi hans um Pétur mikla.
Hún leitaði strax eftir því að stofna
til persónulegra tengsla við
Voltaire og það tókst, bréf þeirra
bera með sér gagnkvæma aðdáun
og jafnvel daður. Voltaire var þeirr-
ar skoðunar að upplýst einræði í
höndum Katrínar miklu væri við-
eigandi stjórnarfar fyrir ,,frum-
stætt“ land eins og Rússland og
Katrín fékk því frá honum staðfest-
ingu á eigin stjórnarháttum. Að-
dáun Katrínar var þannig end-
urgoldin, Voltaire var einnig
einlægur aðdáandi keisaraynjunnar
en örlög og aðstæður réðu því að
þau hittust aldrei.
Með aðstoð Aksjonovs hafa þau
nú hist og niðurstaðan er skýr:
Rússland þarf sterka stjórn undir
merkjum líberalisma. Fundur Katr-
ínar og Voltaires fær lítið pláss en
undirbúningur hans er meira áber-
andi: sagan gerist á nokkrum mán-
uðum árið 1764 og tekst Aksjonov
að lýsa tíðarandanum á trúverð-
ugan hátt – án þess að satíran sem
einkennt hefur margar sögur hans
sé langt undan. Aksjonov stundaði
rannsóknir í eitt og hálft ár áður en
hann hófst handa við skrifin og í
lýsingum Aksjonov verður upplýs-
ingaröldin kynlaus öld, karlar fara í
kvenmannsföt og konur í karl-
mannsföt – allir eru á bak við
grímu og tvíræðnin er við völd.
Eftir alla ringulreiðina þar sem
lesandinn fylgir persónum eftir í
tilgangslausum og háværum
veislum dettur allt í dúnalogn þeg-
ar boðskapur sögunnar er settur
fram og von Figin, leynilegur
sendiboði Katrínar miklu, og
Voltaire ræða málefni Rússlands.
Voltaire kynnir umbótahugmyndir
sínar sem aðallega snúast um að
létta þurfi ánauð rússneskra bænda
en hann hefur ótal hugmyndir um
hvernig stjórnarfar og umbætur
henti Rússlandi. Breytingarnar
skulu koma að ofan og aðallinn á að
vera frumkvöðull umbóta í Rúss-
landi. Að mati þeirra á Rússland
einungis framtíð undir hatti líberal-
isma og í góðum tengslum við Vest-
urlönd.
Það hefur verið sagt um Voltaire,
að bjartsýni hans gagnvart Rúss-
landi hafi ekki átt sér takmörk. Ak-
sjonov, sem nú er aðallega búsettur
í Frakklandi en dvelur einnig oft í
Rússlandi, er kannski ekki svo
óendanlega bjartsýnn en hann ósk-
ar heimalandi sínu greinilega annan
og betri farveg en það hefur fundið
sér. Aksjonov lítur enn á sig sem
andófsmann þó að Sovétríkin séu
liðin undir lok, hann hefur lýst því
yfir að afleiðingar tótalitaríanism-
ans séu svo alvarlegar að sam-
landar hans sitji eftir með ,,hafra-
graut í heilanum“ og því sé enn
þörf á þenkjandi andófsmönnum.
Aksjonov var vel að bókmennta-
verðlaununum kominn. Hann er
enn í andófsdeildinni en gott er að
vita til þess að hann hefur verið
tekinn í sátt í Rússlandi og hann
hefur vissulega nóg að færa aðdá-
endum sínum út um allan heim.
Fjöldi karaktera og sú ákvörðun
Aksjonovs að reyna að skrifa eins
og yfirstétt átjándu aldarinnar tal-
aði gerir að verkum að nýjasta bók
hans mun ekki eignast breiðan hóp
lesenda en bókin hefur t.d. ekki
verið þýdd á erlend tungumál svo
ég viti til. Áhugasamir ættu þó ekki
að telja eftir sér að lesa önnur verk
Aksjonovs sem eru til á fjölmörgum
tungumálum og eru mörg hver
bæði stórskemmtileg og næm lýs-
ing á samtíma höfundar.
 Heimildir
Vasilíj Aksjonov, Volterjantsy i Volterjanki.
Moskva: Eksmo, 2004. 555 bls.
Larry Wolff, Inventing Eastern Europe: The
Map of Civilization on the Mind of the
Enlightenment. Stanford: Stanford University
Press, 1994.
Vasily Aksionov, www.peoples.ru/art/
literature/prose/belletristika/aksenov/(.)
Russian novelist Aksyonov takes a bittersweet
bow in his homeland, http://news.lif-
estyle.co.uk/lifestyle/47284-lifestyle.htm(.)
Andófsmaður verðlaunaður
Rússneski rithöfundurinn Vasilíj
Aksjonov lítur enn á sig sem and-
ófsmann þrátt fyrir að Sovétríkin
séu liðin undir lok. Nýjasta bók
hans Volterar og Voltarínur hlaut
rússnesku Bookerverðlaunin á síð-
asta ári en hún fjallar, eins og mörg
fyrri verk hans, að miklu leyti um
samtíð og framtíð Rússlands og
stöðu lands og þjóðar í hinum vest-
ræna heimi.
Eftir Rósu
Magnúsdóttur
rosa@email.unc.edu
Höfundur leggur stund á doktorsnám
í Moskvu.
Volterar og Voltarínur Skáldsagan snýst um leynilegan fund milli rússnesku keis-
araynjunnar Katrínar miklu og heimspekingsins Voltaires.
Vasilíj Aksjonov Lítur enn á sig sem
andófsmann.
Nýjasta skáldsaga króatíska höf-undarins Dubravka Ugresic,
The Ministry of Pain, tekur á sögum
af pyntingum og kvölum í gamla
heimalandinu. Aðalsöguhetja bók-
arinnar, Tanja Luci, hefur yfirgefið
Króatíu og flust til Amsterdam og
eina ástæðu þess segir hún líka
serbó-króatískum ævintýrum – að „á
öðrum tungumálum sofi börnin
svefni hinna réttlátu, en á mínu máli
sofi þau svefni hinna slátruðu.“
Ugresic tekur að mati gagnrýnanda
Daily Telegraph einkar vel á þessu
viðfangsefni og gerir
lesandann ófæran um
að horfa framhjá
mörgum þeim hörm-
ungum sem fylgdu stríðinu, á sama
tíma og hann lætur bókina einnig
fjallar um tilraunir þeirra sem sleppa
burt til að sættast við sjálfa sig og
nýja tilveru.
  
Sagnfræðileg spennusaga danskahöfundarins Mette Winges þyk-
ir spegla samtímann þrátt fyrir að
sagan gerist árið 1887. Bókin nefnist
Et udestående og er að mati gagn-
rýnanda Information einkar
skemmtileg lesning, enda þykir
Winges takast sérlega vel að kalla
fram tíðaranda bráðabirgðastjórn-
arinnar sem ríkti á þessum tíma.
Söguhetjan er hinn dansk-bandaríski
Matthew Williams, sem eftir að hafa
grætt fúlgur fjár vestanhafs snýr til
baka í heimsókn til sinnar fyrri ætt-
jarðar til að hefna gamalla harma.
  
Spennusagnahöfundurinn MichaelConnelly hefur sent frá sér nýja
bók, The Lincoln Lawyer. Söguhetj-
an þar er lögfræðingurinn Mickey
Haller sem að
sögn gagnrýn-
anda New York
Times gerir lífs-
leiðu lögguna
Harry Bosch,
sem margir kann-
ast efalítið við úr
fyrri verkum
Connelly, að
mesta sóma-
manni. Haller til-
heyrir enda þeim
hópi lögfræðinga sem svífast einskis
til að ná sínu fram og er það raunar
versta martröð sem Haller getur
ímyndað sér að þurfa að verja sak-
lausan mann.
  
Safn smásagna Patriciu High-smith, Nothing That Meets the
Eye, kom nýlega út. Bókin geymir 28
smásögur sem fæstar hafa birst á
prenti áður. Highsmith er annars
hvað þekktust
fyrir spennusög-
ur sínar, m.a.
Stranger on a
Train, sem síðar
varð að kvikmynd
í leikstjórn Alfred
Hitchcock, og
eins um Ripley
sem einnig hefur
ratað á hvíta
tjaldið. Nothing
That Meets the Eye fær góða dóma
hjá gagnrýnanda Daily Telegraph
sem segist árum saman ekki hafa
notið jafnmikið þeirrar einföldu
ánægju sem felst í lestri. Bókin nái
enda að minna lesandann á hve góð-
ur höfundur Highsmith var og
hvernig hún gat á stundum umbreytt
svo sérlega vel þeim ójafna efnivið
sem spennusögur geta verið.
  
Nýjasta bók bandaríska gagnrýn-andans og rithöfundarins
Walter Kirn, Mission to America,
tekur á tveimur málefnum sem hafa
lengi verið ofarlega á baugi í banda-
rískri bókmenntaumræðu, tælandi
auðlegð nýja heimsins og hve and-
lega gefandi skipulögð trúarbrögð
séu. Aðalsöguhetja bókarinnar,
Mason Plato La Verle, hefur eytt
lunganum af stuttri ævi sinni í af-
skekktum fjallabæ sem jafnframt er
höfuðstöðvar sértrúarsafnaðar. Ein-
angrunin kostar hins vegar sitt og þó
íbúarnir séu sáttir við heiminn eins
og hann er eru þeir jafnframt með-
vitaðir um að ástandið mun ekki
haldast óbreytt öllu lengur.
Erlendar
bækur
Patricia Highsmith
Michael Connelly