Lesbók Morgunblaðsins - 29.10.2005, Blaðsíða 14

14 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 29. október 2005
Á
rið 2001 gaf rithöfundurinn
Barbara Ehrenreich út bókina
Nickel and Dimed: On (Not)
Getting by in America (Grænn
eyrir með gati: Að bjarga sér
(ekki) í Bandaríkjunum), og
óhætt er að segja að bókin hafi vakið athygli.
Hún sat á metsölulista New York Times um
tæplega tveggja ára skeið; var þýdd á fjölmörg
tungumál, og er nú notuð á hverri önn sem
kennslubók í bandarískum háskólum.
Viðfangsefni bókarinnar var láglaunastétt
bandarískrar alþýðu og þau
hörmulegu kjör sem hún býr
við. Ehrenreich gagnrýndi þá
mannfjandsamlegu rökvísi
sem hægrisinnaðir repúblik-
anar hafa, allt frá reaganískum „félagsmála-
umbótum“ níunda áratugarins, viljað sýna
fram á að sé að finna milli fátæktar og leti eða
dugleysis, en samkvæmt slíkum viðhorfum
verða einungis þeir undir í samfélaginu sem
það verðskulda. Og samkvæmt slíkri rökvísi er
veraldleg velgengni og bankareikningur utan
stranda Bandaríkjanna sönnun á velþóknun
æðri máttarvalda og siðferðislegum yfirburð-
um.
Ehreinreich benti á að fólki sem vinnur fyrir
sér og rúmlega það reynist ómögulegt að rísa
upp fyrir fátækramörkin. Til að færa sönnur
fyrir máli sínu varði Ehrenreich tveimur árum
í rannsóknir. Rannsóknir þessar fólust einkum
í því að vinna láglaunavinnu. Hún réð sig til
þrifa og þjónustu (á hótelum og í Wal-Mart,
o.fl.), setti sjálfri sér mörk sem að einhverju
leyti áttu að líkjast lífskjörum þeirra sem í
raun búa við þessar aðstæður, og lýsti svo af
eigin reynslu hvernig lífshorfurnar voru.
Myndin sem hún birti var heldur neikvæð.
Hún stakk niður fæti á stað sem flestir líta
framhjá og lýsti kringumstæðum sem heldur
betur stönguðust á við velmegunarmýtu Clin-
ton-áranna.
Áhrif bókarinnar takmarkast reyndar ekki
við velgengni hennar. Ehrenreich beindi sjón-
um að viðfangsefni sem bæði kvikmyndagerð-
armenn og aðrir rithöfundar hafa rannsakað
nánar í kjölfarið. Bókin var því hálfgerð vit-
undarvakning. Í ljósi þess að Ehrenreich var
nú ekki beinlínis að lyfta hulunni af vel földu
leyndarmáli má spyrja hvað það segi um þjóð-
félagsumræðuna almennt séð að viðfangsefni
bókarinnar hafi reynst sú uppljómun sem raun
ber vitni. En e.t.v. er ósanngjarnt að spyrja
slíkrar spurningar. Ehrenreich var vitanlega
langt í frá fyrsta manneskjan til að gera þessar
kringumstæður að umfjöllunarefni. Og hún
nálgaðist efnið eins og blaðamaður en ekki
fræðimaður. Sem er sennilega ástæðan fyrir
því að niðurstaðan í formi bókarinnar vakti at-
hygli. Móttækileiki lesanda stafar a.m.k. að
hluta til af þeim persónulega brag sem ein-
kennir frásögnina. Sennilega má ætla að fæst-
ir lesendur bókarinnar hafi tilheyrt þeirri stétt
sem fjallað var um og aðferð fyrstu persónu
frásagnar hefur því virkað sem brú milli ann-
ars ókunnugra þjóðfélagshópa.
Öryggisnetið
Í sinni nýjustu bók Bait and Switch: The (Fu-
tile) Pursuit of the American Dream (Tálbeit-
an: Hin (ómögulega) leit að bandaríska
draumnum; 2005) leitar Ehrenreich hins vegar
á önnur mið þótt aðferðafræðin sé að mörgu
leyti svipuð. Í inngangi bókarinnar útskýrir
höfundur að þótt bókin á undan, Nickle and
Dimed, hafi haft áhrif sé eitthvað við verka-
manna- og þjónustustéttina sem gerir þeim
sem henni ekki tilheyra auðvelt að leiða hana
(og málefni hennar) hjá sér.
Enda þótt hún hafi gert sitt besta til að sýna
fram á að um „persónulegt val“ hafi ekki verið
að ræða hjá þeim sem sitja fastir í heilsdags-
vinnu en fara samt á hausinn geta aðrir alltaf
hrist hausinn og sagt: ja, ef viðkomandi hefði
bara haft betri menntun; ekki eignast barn á
unglingsárunum, ef viðkomandi hefði bara
haft dug og þor til að fá skólastyrk, þá hefði
allt verið öðruvísi. Einstaklingsbundnar skýr-
ingar má því alltaf, að því er virðist, reiða fram
til að útskýra efnahagslega niðurröðun og rök-
vísi samfélagsgerðarinnar.
En þannig er vart komið fyrir umfjöllun um
þá sem tilheyra efri hluta millistéttarinnar,
hugsaði Ehrenreich. Varla er jafn auðvelt fyrir
þá sem njóta forréttinda að útskýra erfiðleika
þeirra sem áður nutu forréttinda, en við blasa
erfiðleikar nú um mundir, og það reyndist að
útskýra hörmungarstöðu þeirra sem aldrei
nutu forréttinda.
Með þessa hugleiðingu í farteskinu breytir
Ehreinreich um viðfangsefni. Í stað umfjöll-
unar um „sígildan“ vandamálahóp, þ.e. þá
þjóðfélagsþegna sem virðast skapaðir fyrir fé-
lagsmálastofnanir og endalaust hopp upp og
niður á öryggisneti samfélagsins, beinir
Ehrenreich sjónum að þeim sem samkvæmt
öllum þekktum kvörðum hafa staðið sig vel,
gert það sem þeir áttu að gera, gengið í gegn-
um menntakerfið, fengið hálaunaða vinnu,
uppfyllt bandaríska drauminn, en eru samt,
allt í einu, orðin hálfgerð úrhrök, vandamála-
tilfelli, minnisvarðar um það sem verður út
undan í kapítalískum veruleika hins frjálsa og
alþjóðlega markaðar.
Jakkaföt og öryggishjálmar
Ehrenreich, með öðrum orðum, beinir sjónum
sínum að hvítflibbastarfsmönnum, fólki sem
mætir í jakkafötum í vinnuna og þræddi fyr-
irframskilgreinda leið að góðu lífi en lendir á
hraðahindrun á miðri leið, villist í þoku
breyttrar heimsmyndar og upplifir sig skyndi-
lega sem umskiptanlegt tannhjól í fyr-
irtækjavél sem breiðir úr sér yfir öll landa-
mæri – fólki í góðum stöðum sem með öðrum
orðum er óvænt sagt upp.
Pítsasendillinn sem reynist fyrrum há-
menntaður tölvufræðingur í kvikmyndinni
Office Space getur hér þjónað í hlutverki skýr-
ingarmyndar fyrir viðfangsefni bókarinnar.
Og ensku orðin „outsourcing“ og „downsizing“
eru lykilhugtök í þessu samhengi. Kvikmyndin
fjallaði á gamansaman hátt um niðurdrepandi
fyrirtækjamenningu samtímans, og hugtökin
tvö lýsa þeim jarðskjálfta sem yfir þennan
menningarheim hefur gengið undanfarin ár.
Það sem hefur breyst síðan Ehrenreich
skrifaði bókina um þrælandi fátæklinga fyrir
um fjórum árum er að vandamálin hafa flest
versnað. Núverandi forseti þjóðarinnar, Bush
yngri, hefur haft yfirumsjón með róttækum
umbreytingum. Fátækt, atvinnuleysi og skuld-
ir aukast samhliða því sem þjóðin tekur hvert
skrefið á fætur öðru aftur til miðalda hvað fé-
lagsleg, siðferðisleg og vísindaleg málefni
varðar (fósturvísar, fóstureyðingar, réttindi
samkynhneigðra, skil ríkis og kirkju, þróun-
arkenningin). Nútímalegt lénsveldi er að
myndast þar sem fólk er bundið loforðinu um
heilbrigðistryggingu frekar en afmörkuðum
landskika. Umskiptin sem Ehrenreich beinir
athygli sinni að í bókinni eru síðan þau að það
sem miður fer í samfélagsgerðinni hefur ekki
lengur bara áhrif á þá sem lægst eru settir.
Skjálftinn breiðist út milli stétta og til þeirra
sem jafnan hafa talið sig (og verið taldir)
öruggir.
Leitin að bandaríska draumnum
Bait and Switch á uppruna sinn að rekja til
fólks sem skrifaði höfundi bréf í kjölfar fyrri
bókarinnar. „Við gerðum allt sem við áttum að
gera, en samt getum við ekki öðlast starfs-
öryggi,“ voru algeng skilaboð. „Því ekki skrifa
um okkur?“ Ehrenreich fannst nokkuð til um
þessar ábendingar og þannig tók hennar
næsta verkefni á sig mynd.
Ehrenreich ákveður því að bregða sér í
gervi hámenntaðrar manneskju sem vön er
háum launum og hlunnindum (líkt og heil-
brigðistryggingu) en hefur nýverið verið sagt
upp. Hvernig ber slíkt fólk sig að við að finna
nýja vinnu? Kemur í ljós að leita að vinnu er
eins og að hafa vinnu, nema það er erfiðara að
ná árangri. Skipulag og skilvirkni eru leið-
arljósin. Þörf er á aga og skýrt skilgreindum
markmiðum. Jafnvel getur borgað sig að ráða
manneskju til að þykjast vera yfirmaður þinn
meðan á leitinni stendur. Finna og borga ein-
hverjum til að vera staðgengill þess hluta lífs
þíns sem, ef það eru einhverjir kostir við að
vera atvinnulaus, þú ættir að vera laus við,
a.m.k. til bráðabirgða. Fjöldi fólks vinnur við
það að koma þér í vinnu. Það sem kemur með
öðrum orðum á óvart er að á milli þess aðila
sem er í leit að vinnu og vinnunnar sjálfrar
hefur heill iðnaður skotið upp kollinum.
Þetta reynist áhugaverðasti flötur bók-
arinnar. Ehrenreich kafar djúpt í þann veru-
leika sem mætir atvinnulausu hámenntafólki
og þeim veruleika reynist stjórnað af nýrri
stétt sníkjudýra – svokölluðum „ferilþjálf-
urum“. Þessi stétt líkist að sumu leyti íþrótta-
þjálfurum, markmiðið er að koma fyr-
irtækjavænni ímynd í form. Gera slaka vöðva
samkeppnishæfa á markaðstorginu. Að koma
ferilskránni í lag reynist listform, tengsla-
myndun krefst undirbúnings líkt og um stríðs-
rekstur sé að ræða og að sjálfsögðu má ekki
gleyma útlitinu. Allt kostar þetta peninga og
rökvísin virðist vera sú að ólíkt þeim sem eru
atvinnulausir og koma úr verkamannasétt eiga
þessir aðilar eignir; fyrrum jakkafatahermenn
atvinnulífsins hafa ákveðið fjárhagslegt bak-
land, a.m.k. fyrst í stað. Og þannig verður heill
iðnaður til úr engu.
Galdramaðurinn í Oz
Öryggisnetið sem bíður atvinnulausrar
Ehreinreich er því iðnaður sem hannaður er til
að þjóna þörfum þeirra sem um stundarsakir
eru staddir „á milli“. Á milli vel borgaðra
starfa, fólk sem á óútskýranlega hátt er statt í
því einskismannslandi sem er til staðar á milli
fyrirtækja. Þetta er hálfókennilegt rými sem
starfsþjálfarar hjálpa þér að kortleggja. Far-
arstjórarnir reynast að vísu misjafnir. Flestir
reynast þó eiga það sameiginlegt að hafa lítið
að segja, en það sem þeir þó segja er hálf-
óskiljanleg úrvinnsla á úreltum sálfræðikenn-
ingum. Þeir sem bera af eru þeir sem nota
táknfræði söngvamyndarinnar Galdramað-
urinn í Oz til að útskýra ákjósanleg viðbrögð
og vinnubrögð, eða Elvis-dúkkur til að kjarna
þá mjaðmahnykki sem liggja vinnuleitinni til
grundvallar.
Það sem er athyglisverðast við þessa starfs-
eða ferilþjálfara sem Ehrenreich lýsir er
hvernig orðræða þeirra líkist að sumu leyti
skopstælingu á hugmyndum franskra hugvís-
indamanna af póststrúktúralisma-skólanum.
Umheimurinn, hinn áþreifanlegi veruleiki, er
ekki til, segja þeir Ehrenreich. Allt er huglægt
og afstætt. Það eina sem skiptir máli ert þú og
sá vitundarheimur sem þú skapar. Frönsk
heimspeki? Ekki aldeilis. Um er að ræða rof á
milli þín og samfélagslegra aðstæðna. Biturð
skilar ekki árangri. Að kenna einhverjum öðr-
um en sjálfum þér um núverandi stöðu þína er
ekki rétta viðhorfið. Þú verður að vera jákvæð-
ur og hugsa jákvætt til að fá vinnu á nýjan leik.
Þetta er að vísu allt sett fram á tungumáli
sjálfshjálparbóka og viðskiptalífsins, og bland-
að útvatnaðri sálfræði með keim af hug-
myndum Ayn Rand, en tilgangurinn er engu
að síður gagnsær. Það er verið að setja fram
sem náttúrulega staðreynd, eðlilega og óum-
flýjanlega – og þess vegna handan stjórnmála
og einstaklingsins – það breytingarferli sem
hefur átt sér stað þegar annar aðilinn í samn-
ingnum milli launþega og atvinnuveitenda
ákveður að rifta honum.
Ehrenreich hikar ekki við að gera grín að
þeim sem hún hittir á leið sinni að atvinnu-
öryggi, en hún gerir líka grín að sjálfri sér.
Þessi persónulegi stíll og húmor er tvímæla-
laust það sem gerði fyrri bókina jafn vinsæla
og raun ber vitni. Sú staðreynd að (líkamleg)
dramatík er ekki jafn áberandi hér og Nickled
and Dimed dregur þó lítið úr aðdráttarafli höf-
undar og verks. Ehrenreich stundar ákveðna
tegund hagnýtrar félagsfræði og hún gerir það
betur en flestir.
Tækifæri og tálsýnir
Barbara Ehrenreich skrifaði bók um lág-
launastétt bandarískrar alþýðu og þau
hörmulegu kjör sem hún býr við árið 2001
eftir að hafa bókstaflega sett sig í spor þess
fólks í tvö ár. Nú sendir hún frá sér bók af
sama tagi um hámenntaða fólkið með of-
urlaunin sem allt í einu stendur uppi atvinnu-
laust eftir uppstokkun í fyrirtækjum. Hún
segir það fulla vinnu að sækja um vinnu í
Bandaríkjunum og að auki hefur fjöldi fólks
atvinnu af því að hjálpa fólki við að sækja um
atvinnu.
Bush-land „Það sem hefur breyst síðan Ehrenreich skrifaði bókina um þrælandi fátæklinga fyrir um fjórum árum er að vandamálin hafa flest versnað. Nú-
verandi forseti þjóðarinnar, Bush yngri, hefur haft yfirumsjón með róttækum umbreytingum. Fátækt, atvinnuleysi og skuldir aukast samhliða því sem
þjóðin tekur hvert skrefið á fætur öðru aftur til miðalda hvað félagsleg, siðferðisleg og vísindaleg málefni varðar (fósturvísar, fóstureyðingar, réttindi sam-
kynhneigðra, skil ríkis og kirkju, þróunarkenningin.)“
Eftir Björn Þór
Vilhjálmsson
vilhjalmsson
@wisc.edu
Höfundur er bókmenntafræðingur.
Bait and Switch „Ehrenreik kafar djúpt í þann
veruleika sem mætir atvinnulausu hámennta-
fólki og þeim veruleika reynist stjórnað af nýrri
stétt sníkjudýra – svokölluðum „ferilþjálfurum“.“