Lesbók Morgunblaðsins - 29.10.2005, Blaðsíða 15

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 29. október 2005 | 15
Lítið hefur verið skrifað um íslenska fjöl-miðla. Það er raunar undarlegt því fjöl-miðlar eru gríðarlega stór þáttur í hvers-dagslífi Íslendinga og hefur sennilega
orðið fyrirferðarmeiri með árunum. Fjölmiðla-
landslagið hefur líka breyst mikið, prentmiðlar hafa
lagt upp laupana og nýir og um margt ólíkir tekið
við, útvarps- og sjónvarpsstöðvar hafa sprottið upp
eins og gorkúlur, netið hefur gjörbreytt eðli og um-
fangi miðlunar og nú er staf-
ræna tæknin að ryðja sér til
rúms í sjónvarpsrekstri svo
eitthvað sé nefnt. Rann-
sóknir á þessum hræringum hafa verið af mjög
skornum skammti hér á landi. Það er því fagnaðar-
efni að Þorbjörn Broddason, prófessor í félagsfræði
við Háskóla Íslands og kennari í fjölmiðlafræðum
við sama skóla til margra ára, hefur sent frá sér
bók um íslenska fjölmiðla sem nefnist Ritlist,
prentlist, nýmiðlar.
Áhrif McLuhans
Heiti bókarinnar gefur strax til kynna að Þorbjörn
byggir á skrifum kanadíska fjölmiðlafræðingsins
Marshalls McLuhans sem lýsti þróun fjölmiðlunar
allt frá tilurð stafrófsins til rafvæðingarinnar í
þekktri bók sinni The Gutenberg Gallaxy árið 1962.
Forsíðan gefur þetta einnig til kynna en hana þek-
ur texti með stóru letri eftir Walter J. Ong sem lýs-
ir því hversu gegnsýrður hugmyndaheimur okkar
er af ritmáli en fyrrnefnd bók McLuhans fjallaði
einmitt um áhrif prentsins auk þess sem forsíða
hennar var einnig þakin texta með stóru letri um
stjörnuþoku Gutenbergs. Munurinn á forsíðunum
er sá að á bók McLuhans leysist textinn upp í ein-
stök stafatákn eftir því sem neðar dregur rétt eins
og áhrif prentsins hafa dvínað með tilkomu nýrra
rafrænna miðla.
Í ljósi þessa kemur það reyndar svolítið á óvart
þegar bókin er skoðuð hversu lítið Þorbjörn vinnur
með kenningar McLuhans. Hann notar þær í
tveimur sögulegum yfirlitsköflum, annars vegar
um áhrif prentsins og hins vegar um rafvædda
miðla. Aðferðafræði McLuhans verður hins vegar
ekki svo mikið vart í heildarmyndinni sem bókin
dregur af íslenskum fjölmiðlum. Greina má áhrif
hans í kafla um sjónvarp og daglegt líf og í loka-
kafla bókarinnar um framtíð íslenskrar fjölmiðl-
unar. Það hefði verið forvitnilegt að sjá Þorbjörn
glíma við að beita aðferðafræði McLuhans á ís-
lenskt fjölmiðlalandslag í meira mæli en Þorbjörn
hefur lengi kennt nemendum sínum um kenningar
Kanadamannsins.
Órökstuddar túlkanir
Fyrstu tveir hlutar bókarinnar fjalla um ritlist og
prentlist, upphaf ritmáls og þróun þess til byltingar
Gutenbergs á fimmtándu öld og áhrif hennar á
menningu og samfélag. Í raun eru þessir tveir hlut-
ar eins konar inngangur að meginmáli bókarinnar
sem fjallar um fréttablöð og „ljósvakamiðla“. Varp-
að er ljósi á rætur nútímafjölmiðlunar og fjallað um
átökin sem spruttu af viðleitni valdhafa til að hemja
og takmarka afleiðingar uppfinningar Gutenbergs.
Boð og bönn og kvaðir sem fréttamiðlar þurftu að
búa við á fyrstu öldum prentsins og virðast að
mörgu leyti hlægileg í augum okkar nú eru í raun af
sama toga og þær hömlur sem reynt hefur verið að
leggja á fjölmiðla um þessar mundir, meðal annars
hér á landi, ef Þorbjörn er rétt skilinn. Hann rekur
deilur um fjölmiðlafrumvarpið á síðasta ári og setur
þær í samhengi við þróun á eignarhaldi og hug-
myndir um áhrif eigenda og auglýsenda á ritstjórn
blaða. Hann segir frá hugtökunum upplagsþyrli og
glötunarsvelg sem hann segir koma að góðum not-
um til skilnings á þróun í átt til fákeppni og jafnvel
einokunar í heimi blaða og annarra fjölmiðla. „Hug-
myndin um upplagsþyrilinn (sem lýtur að blaði í
sókn), og andstæðu hans, glötunarsvelginn (sem
lýtur að blaði í hnignun), byggist á því að við óheft-
ar markaðsaðstæður ríki háttbundin samvirkni
milli efnisgæða dagblaðs, útbreiðslu þess og þeirra
auglýsingatekna, sem það geti aflað.“ Upp-
lagsþyrilinn útskýrir Þorbjörn þannig að gott blað
vindi upp á sig með því að laða að sér auglýsingar
og fleiri lesendur sem aftur þýði að blaðið geti bætt
sig enn frekar og þannig fengið enn fleiri lesendur
og auglýsingar. Þannig haldi þyrillinn áfram þar til
markaðsmettun sé náð. Glötunarsvelgurinn lýsir
öfugri þróun, blað missir útbreiðslu sem leiðir til
þess að auglýsendur gerast því fráhverfir. Blaðið
verður verra fyrir vikið sem aftur leiðir til enn
færri lesenda og þannig koll af kolli uns blaðið
geispar golunni. Í báðum þessum tilfellum skiptir
ekki öllu máli hvaða þáttur – upplagið, auglýsingar
eða gæði efnis – hrindir ferlinu af stað heldur víxl-
verkunin milli þeirra. Að mati Þorbjörns sannaðist
þyriltilgátan á gengi Morgunblaðsins á síðustu ár-
um og áratugum tuttugustu aldar en keppinautar
þess á árdegismarkaðnum lentu í svelgnum. Hann
telur og að tilgátuna um upplagsþyrilinn og glöt-
unarsvelginn megi nota til að varpa ljósi á breyt-
ingar á blaðamarkaði undanfarin ár þar sem
Fréttablaðið hafi náð miklum árangri á skömmum
tíma en Morgunblaðið tapað auglýsendum og
áskrifendum. Áhugavert hefði verið að sjá Þor-
björn skýra og rökstyðja þessa túlkun sína betur en
hann gerir.
Reyndar varpar hann ýmsum fullyrðingum fram
í bókinni sem hann rökstyður ekki með dæmum.
Hann segir til dæmis á einum stað: „Ritstjórn-
arstefna, efnisval og efnistök íslenskra dagblaða
hefur ætíð markast í ríkum mæli af hags-
munagæslu, einkanlega í þágu stjórnmálaflokk-
anna, en aðrar fjöldahreyfingar og hagsmuna-
samtök og jafnvel fyrirtæki hafa eftir atvikum notið
velþóknunar dagblaðanna eða goldið þess að vera í
ónáð þeirra.“ Þorbjörn tilfærir engin dæmi um
þetta en þó er um mjög alvarlega gagnrýni að
ræða. Reyndar hefur hún heyrst áður en það hefur
alltaf skort á vandaðar og ýtarlegar rannsóknir á
þessari meintu hagsmunagæslu. Íslenskir vís-
indamenn á sviði fjölmiðlafræði myndu gera mikið
gagn með því að leggjast í slíkar rannsóknir. Bók
Þorbjörns gerir því miður ekki mikið gagn í þess-
um efnum.
Í fjórða hluta bókarinnar um „ljósvakamiðla“
kemur Þorbjörn aftur að fjölmiðlafrumvarpinu og
gagnrýnir þá meðal annars íslenska fjölmiðla fyrir
að hafa flestir eða allir farið „offari með einum eða
öðrum hætti á einhverju stigi málsins“. Þorbjörn
reynir ekki að færa sönnur á mál sitt með dæmum
og heldur ekki þegar hann fullyrðir að „[s]kýring-
arinnar á hinni skyndilegu og róttæku hugarfars-
breytingu, sem endurspeglaðist í hinum skammlífu
fjölmiðlalögum, [sé] að leita í breytingum á eign-
arhaldi nokkurra helstu markaðsfjölmiðlanna, sem
orðið höfðu næstu misserin á undan“. Hann rekur
sameiningu Fréttar ehf. og Norðurljósasamsteyp-
unnar „þar sem örfáir reykvískir kaupsýslumenn
höfðu tögl og hagldir“ og segir að ýmsum hafi þótt
„nóg um þau ítök sem þessi fámenni hópur var
kominn með í öllum helstu markaðsfjölmiðlum
landsins“ og bætir við: „Einkum gætti þessa við-
horfs meðal þeirra sem höfðu fyrir horn í síðu hinna
nýju fjölmiðlabaróna og tortryggðu þá. Í þeim hópi
var forsætisráðherrann mikilvægastur.“ Þessa
túlkun sína á einu stærsta deilumáli síðustu ára
rökstyður Þorbjörn ekki með nokkrum hætti. Það
rýrir gildi hennar. Það hefði satt að segja verið
mjög hnýsilegt að fá ýtarlegri og betur rökstudda
greiningu á þeim aðstæðum sem komnar eru upp í
íslensku fjölmiðlaumhverfi.
Knappleiki
Bók Þorbjörns hefði í raun þurft að vera miklu
lengri en þær 110 síður sem hún spannar. Knapp-
leikinn kemur einnig niður á forvitnilegum pæl-
ingum hans um framtíðina í fjölmiðlun. Heims-
þorpið, sem Marshall McLuhan boðaði, er orðið að
veruleika nú þegar, eins og Þorbjörn bendir á, og
afleiðingarnar af hinni hnattvæddu fjölmiðlun blasa
við, aukin miðstýring, samþjöppun eignarhalds,
raunveruleikafirring o.s.frv. Gagnvirkni er líka að
aukast sem vinnur gegn miðstýringunni en færir
fólk jafnvel enn lengra inn í sýndarveruleikann sem
Þorbjörn vill kalla verulíki. Hann hefði þurft að
gefa sér meira rými til þess að ræða þessa framtíð
sem brennur jú á svo mörgum.
Fjölmiðlar í knöppu máli
Ritlist, prentlist, nýmiðlar „Heiti bókarinnar gefur strax til kynna að Þorbjörn byggir á skrifum kanadíska fjöl-
miðlafræðingsins Marshalls McLuhans sem lýsti þróun fjölmiðlunar allt frá tilurð stafrófsins til rafvæðing-
arinnar í þekktri bók sinni The Gutenberg Gallaxy árið 1962.“
Þorbjörn Broddason, prófessor í félagsfræði,
hefur sent frá sér bók um fjölmiðla frá upphafi
ritlistar til samtímans, Ritlist, prentlist, nýmiðl-
ar. Í bókinni er meðal annars komið inn á deilur
um fjölmiðlafrumvarpið sem staðið hafa und-
anfarin misseri hérlendis.
Eftir Þröst Helgason
throstur@mbl.is
Það þykir jafnan fréttnæmt innanbókmenntaheimsins þegar
Gabriel García Márquez sendir frá
sér nýja bók, en nú fyrir skemmstu
kom út á ensku
fyrsta skáldsaga
höfundarins í tíu
ár. Bókin nefnist
Memories of My
Melancholy
Whores og er um
að ræða for-
vitnilega stutta
sögu, eins konar
lofsöng til ást-
arævintýra hóru-
hússins og möguleikans á seinvak-
inni ást. Sögumaður García Márquez
er annars flokks blaðamaður sem
býr í glæsilegu en niðurníddu hús
látinna foreldra sinna. Ófríður, feim-
inn og illa staðsettur í tíma þá er
hann um fimmtugt orðinn sérfræð-
ingur í rauða hverfi heimaborgar
sinnar. Að mati
gagnrýnanda
Daily Telegraph er
bókin ólíkleg til að
ná sömu vinsældum í Bretlandi og
fyrri verk höfundar, enda eigi við-
fangsefnið – sú nostalgíska sýn sem
García Márquez dregur þar fram af
karlmennskunnni – að öllum lík-
indum ekki jafnmikið upp á pall-
borðið þar í landi.
  
Rithöfundurinn Mary Gaitskill ere.t.v. hvað þekktust fyrir skrá-
setningar sínar á tilfinningalegu of-
beldi og sadisma. Í nýjastu bók
sinni, Veronica, leitar Gaitskill þó á
nokkuð nýjar slóðir og er viðfangs-
efnið hér e.k. íhugun á tengslum
grimmdar og fegurðar. Frásögnin er
þá látin flakka um í tíma og rúmi líkt
og til að líkja eftir tilfinningalegri
angist sögumannsins, Alison, fyrr-
verandi fyrirsætu á fimmtugsaldri,
sem á ómögulegt með að gleyma vin-
konu sinni Veronicu, eldri konu sem
lést úr eyðni. Að mati gagnrýnanda
New York Times nær Gaitskill góð-
um tökum á viðfangsefni sínu og
fjallar á skemmtilegan hátt um sam-
bandið milli yfirborðs og sjálfs,
menningar og tísku, tíma og minnis.
  
Claire, aðalsöguhetja nýjustubókar Astrid Saalbach, þykir
blindandi fögur og hefur lært að
spila með þau áhrif sem útlit hennar
hefur á aðra, ekki síst karlmenn sem
falla fyrir henni í löngum bunum,
þrátt fyrir að tapa í framhaldinu
flestu því sem þeir áður mátu kært.
Bókin nefnist Fingeren i flammen
og nær höfundurinn þar með skrif-
um sínum, að mati Information, að
samsama lesandann jafnt tilfinn-
ingum og vandamálum Claire og
þeirra sem falla fyrir henni, á sama
tíma og hún samtvinnar vel vanda
einstaklings og heimsins í kring.
  
Goðsagnir færðar í nútímabúningeru viðfangsefni nýs bókaflokk-
ar sem ýtt er úr vör með skrifum
ekki ómerkari höfunda en þeim
Jeanette Winterson og Margaret
Atwood. Bók Winterson nefnist
Weight og tekur á
goðsögninni af
Atlasi, en bók
Atwood nefnist
Penelopiad og er
saga eiginkonu
Ódysseifs sem á
að hafa staðið
dyggilega við bak
manns síns í tutt-
ugu ára fjarveru
hans. Í meðförum Atwood fær Pene-
lópa þó öllu meiri dýpt og karakter
en sýnir um leið e.t.v. af sér meiri
tvöfeldni en goðsögnin vill vera láta.
Ný skáldsaga Sjóns, Argóarflísin,
kemur einnig út í þessum flokki.
  
Breski spennusagnahöfundurinnP.D. James sendi nýlega frá
sér nýja spennusögu, The
Lighthouse. Líkt og í mörgum fyrri
verkum James er það lögreglufor-
inginn Adam Dalgliesh sem fer með
rannsókn málsins, sem að þessu
sinni snýr að dularfullu dauðsfalli
rithöfundar sem finnst látinn á einni
af eyjunum undan ströndum Corn-
wall.
Gabriel García
Márquez
Margaret Atwood
Erlendar
bækur
Menningin er eins konar jarð-sprengjusvæði. Sumir sem hættasér inn á það komast aftur út af þvíán þess að verða nokkurs varir, aðr-
ir springa í loft upp. Þegar stigið er á jarð-
sprengju breytist lífið, stundum þurrkast það út.
Maður stígur inn í bók að kveldi og morguninn
eftir vaknar nýr maður.
Orð geta breytt okkur að
eilífu. Raunir Werthers
unga eftir Goethe hrakti
sumt ungt fólk út í slíkt
náttmyrkur að það tók eigið líf. Bækur geta líka
drepið.
Það eru alla jafna ekki margar jarðsprengjur í
íslensku bókmenntalandslagi. En þær leynast á
ólíklegustu stöðum eðli sínu samkvæmt. Þegar
ég las Skugga-Baldur eftir Sjón í fyrsta skipti
sprakk ég í loft upp. Ég bjóst ekki við þessari
bók. Ekki þarna. Eftir á að hyggja veit ég samt
að þarna, einmitt á þessu svæði, mátti maður
vera við öllu búinn.
En hvaðan fær Skugga-Baldur sprengikraft-
inn?
Í stuttu máli: Líklega hefur ekki komið út ís-
lensk nóvella sem er skrifuð af jafn miklum
þematískum og stíllegum þéttleika síðan Snaran
eftir Jakobínu Sigurðardóttur kom út árið 1968. Í
bókinni mætast fortíð og nútíð í formi og inntaki,
ómennska gagnvart hinu smáa og veika í þjóð-
sögulegum afdal sem lesandinn uppgötvar undir
lokin að hann er staddur í einmitt núna.
Sjón tók við Bókmenntaverðlaunum Norður-
landaráðs fyrir Skugga-Baldur í vikunni. Gera
má ráð fyrir að þau breyti ýmsu fyrir skáldið
þótt þau breyti varla skáldinu. Einar Már Guð-
mundsson fékk verðlaunin árið 1995 fyrir Engla
alheimsins sem hlaut fyrir vikið gríðarlega at-
hygli og útbreiðslu. Vonandi verður hið sama upp
á teningnum hjá Sjón. Hann hefur nú þegar fylgt
Skugga-Baldri eftir með nýrri skáldsögu,
Argóarflísinni, sem kom út sama dag og hann tók
við verðlaununum. Hún er einnig í hinu stranga
nóvelluformi og glímir við árekstur hins þjóðlega
og framandlega eins og margar fyrri bækur
Sjóns. Hann heldur sig á jarðsprengjusvæðinu.
Jarðsprengjusvæði
Erindi
eftir Þröst Helgason
throstur@mbl.is
’Þegar ég las Skugga-Baldur eftir Sjón í fyrsta skipti sprakkég í loft upp. Ég bjóst ekki við þessari bók. Ekki þarna.‘