Lesbók Morgunblaðsins - 17.09.2005, Síða 2

2 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 17. september 2005
!
Fyrir viku gekk ég yfir Mos-
fellsheiði og yfir í Þingvalla-
sveit, gamla veginn sem slétt-
aður var fyrir Friðrik VIII og
sem Reykvíkingar notuðu sem
sinn helsta sveitarúnt í árdaga
bílaaldar þegar Þingvallaferð
var magnaðasta skemmtun
þeirra sem höfðu efni á Steindórsbíl. Ég
þekkti fæsta samferðamenn mína og
eins og oft vill verða í ferðum var byrjað
að spjalla, eftir að hafa afgreitt skyldu-
málefni eins og hvort Gísli Marteinn
ætti skilið að verða
borgarstjóri komum
við að bókum og höf-
undum. Það voru
góðar samræður.
Eftir að hafa lesið Lesbók Morgunblaðs-
ins um morguninn var ég hálf nið-
urdreginn í andanum og fannst eins og
allt væri búið. Þeir sem skrifa í Lesbók-
ina hafa á dularfullan hátt lag á því að
leiða lesendur sína niður í þröng neð-
anjarðarbyrgi þar sem þeir tala til
heimsins sveittir og titrandi á meðan
veggirnir hristast af sprengjugný, ljósa-
perurnar týra eymdarlega og útséð er
um að 8. stórfylkið sem átti að brjóta
sóknararm óvinanna á bak aftur komi
nokkurn tíma: Allt er búið. Eins og ung-
lingur í hevírokkskreyttu ólund-
arherbergi stilla þeir í botn og blasta
andúðinni á þá sem ekki eru á sömu
tótalítarísku línunni yfir helgarlesendur
svo þeim svelgist á súkkulaðihornunum.
Því fyrst ekki er verið að ræða um fag-
urfræði á hverju götuhorni, fyrst leið-
arahöfundar dagblaðanna, Gummi Stein-
gríms, Simmi í Kastljósinu eða Unnur
Birna og Gillzenegger eru ekki öll að
ræða bókmenntir þá er þetta bara búið.
Í þessum skrifum er glaðhlakkalegur
dómsdagslosti þess sem stýrir einn bók-
menntaörkinni gegnum syndaflóð nú-
tímans með tvennt af hverri tegund í
lestinni en enga von um að finna sitt Ar-
aratfjall. Litbrigði og margklofin sjón-
arhorn eru ekki til umræðu: Það er allt
eða ekkert. Fyrst Skáldsagan er ekki á
ímynduðum ofurstalli þá er enginn að
lesa og ekkert að gera nema sitja mel-
ankólískur og harma hvarfið og missinn
og þeyting hinnar andlegu ösku okkar
síðustu menningardaga út í vindinn. Já,
endastöð menningarinnar virðist vera
einmitt hér, einmitt á síðum Lesbókar
Morgunblaðsins. Væri þetta síðasta
tölublað hennar væri bókinni lokað, síð-
asta innsiglið rofið og síðasta básúnan
baulaði. Eina von mín er að þetta upp-
hrópunarmerki sé einskonar loka NEI!
áður en allt hverfur endanlega. Því sá
sem óskar endalokanna, hvort sem það
eru endalok menningarskeiðs, listforma,
hugsjóna eða heilla samfélaga er alltaf
að gæla við vonina um endurreisn hin-
um megin: Svartsýni jarðlífsins er bjart-
sýni handanheimsins.
En til hliðar við orðræðuleppa menn-
ingarpessimistanna er líf – og það get
ég vottað eftir að hafa gengið yfir Mos-
fellsheiði. Það er til fólk sem við höfum
ekki hitt og aldrei talað við sem raun-
verulega les bækur, og mikið af bókum.
Það hefur kannski ekki tileinkað sér allt
sem sagt er í hinni mergjuðu „menning-
arumræðu“ eða getur sett Yann Martel
og Alexander McCall Smith í rétt byrg-
issamhengi endalokanna, en hefur engu
að síður eitt og annað að segja manni
um bækur þessara höfunda sem fær
mann til að staldra við og hugsa. Því
það verður aldrei of oft endurtekið:
Fagurfræðiumræðunni sem við höfum
tekið í arf frá módernismanum var
stefnt gegn þeirri sálfræðilegu og sið-
fræðilegu orðræðu um bókmenntir sem
flestir upplýstir lesendur nota til að
nálgast bókmenntaverk. Ef við höldum
fast við fagurfræðina er ekkert sem bíð-
ur nema áframhaldandi sprengjugnýr
og dómsdagur. Til að ná tengslum við
bókmenntir eins og þær birtast les-
endum verður að fara fram samræða við
þau viðmið sem lesendur nota til að
skilja bækur. Bókmenntafræðingar
endalokanna og unglingaherbergjanna:
Er þetta ekki mikilfenglegt verkefni
fyrir ykkur og okkur öll? Að leiða sam-
an ólíka hesta í undurfagurri kynbóta-
sýningu andans?
Allt eða
ekkert
Eftir Kristján B.
Jónasson
kristjan.jonasson-
@edda.is
Fjórtán ára gömlum var mér boðið aðvera fulltrúi íslenskrar æsku á nor-rænni ungmennaráðstefnu í Finn-landi. Upphefð og heiður var það í
mínum augum og ég sló til. Flogið var til Hels-
inki og þaðan haldið í langt ferðalag inn í
myrkviði Finnlands. Engin byggð sjáanleg;
bara tré, tré, tré og stöku rauð hlaða við skóg-
arvatn. Þarna eyddum
við heilli viku af ævi okk-
ar. Á hverjum degi var
farið í langar gönguferð-
ir um skóglendið og um-
sjónarmennirnir útlistuðu fyrir okkur í smáat-
riðum, hvernig hvert einasta tré í Finnlandi
væri sjúkt og liði kvalir undan einhverri pest
sem ég kann ekki lengur að nefna. Og hver
voru úrræðin: Engin. Því miður. Ekkert hægt
að gera. Á kvöldin var svo reynt að slá á léttari
strengi með kvöldvökum en það náðist ein-
hvern veginn aldrei upp heilbrigð stemmning.
Eftir nokkra daga var farið að sjá vín á nokkr-
um umsjónarmönnum og í kjölfarið leiddust
sum ungmennin út í drykkju og ólifnað langt
fyrir aldur fram. Þegar ég hugsa til baka
finnst mér stundum eins og mig hljóti að hafa
dreymt þetta. Tilgangsleysið virkar eitthvað
svo hrópandi og hreinlega absúrd.
Með mjög reglulegu millibili er blásið í lúðra
og alls kyns spekúlöntum stíað saman í ráð-
stefnusal á einhverju Scandic-hótelanna. Dag-
skipunin er einföld og flókin í senn: Nú skal í
eitt skipti fyrir öll klófest og niðurneglt hug-
takið: „Nordisk identitet“. Svíar, Norðmenn,
Danir, Norðmenn, Íslendingar; Norðmenn og
Finnar stíga í pontu hver á fætur öðrum og
halda langar tölur þar sem önnur hver setning
hefst á orðunum: „Problemet er …“ En það er
sama hve margar atlögur eru gerðar og hve
miklu er til kostað; þegar upp er staðið eru
menn litlu nær og enda oftar en ekki með að
drekkja frústrasjónum sínum á Mímisbar.
Áðurnefnd Finnlandsför var ekki upphaf og
endir norræns ráðstefnuhalds af hálfu und-
irritaðs. Hef ég látið plata mig út í svipaðar
kringumstæður í tví- eða þrígang síðan, en nú
er líka nóg komið. Héðan í frá ætla ég með
allri þeirri kurteisi sem ég rúma að koma mér
hjá þátttöku. Því ef horft er í árangurinn til
þessa blasir við sorgleg sóun á tíma og fjár-
munum. Aukinheldur hef ég gerst sekur um
þá neikvæðu niðurrifshugsun að spyrja sjálfan
mig hver sé tilgangurinn?
Ég efast um að íbúarnir í Sólheimablokk-
unum hittist reglulega með það að markmiði
að finna sameiginlegt „identitet“. Eini sam-
nefnari þeirra er að búa í þessum blokkum og
vonandi borga þeir í hússjóð og skiptast á um
að slá blettinn. Úti er ævintýri. Lítið tilefni til
ráðstefnuhalda þar að lútandi.
En gott og vel. Ef við bregðum okkur í smá-
hugarleikfimi og gefum okkur að það yrði af-
rekað að kortleggja í eitt skipti fyrir öll hvað
nákvæmlega felst í hugtakinu „nordisk identi-
tet“. Ábyggilega fyrsta frétt í öllum kvöld-
fréttatímum landsins. Bogi Ágústsson birtist á
skjánum að afloknu kynningarstefi með stolt-
an gleðiglampa í augunum eins og gerist í þau
örfáu skipti sem eitthvað fréttnæmt á sér stað.
„Í fréttum var þetta helst: Í dag tókst ráð-
stefnuhöldurum á á Hótel Radisson Scandic
Sögu að finna svar við spurningunni: Hvað er
nordisk identitet? …“
Hverju yrðum við bættari? Hvaða jákvæðu
áhrif hefði það á líf okkar, þjóðfélög, fræðistörf
og listir? Myndu þau vera af slíkri stærð-
argráðu að það réttlætti allan þann tíma,
krafta og fjármuni sem farið hafa í leitina?
Ég bjó í Danmörku í níu ár og það sem mér
fannst fyrst og fremst einkennandi við Dani
var að þeir virtust gerilsneyddir öllum áhuga á
hinum Norðurlöndunum. Í fjölmiðlum var
varla minnst á þessar þjóðir, nema kannski ef
um var að ræða náttúruhamfarir, aukna sjálfs-
morðstíðni, gjaldþrot eða meinta misnotkun á
dönsku samfélagi.
Fyrst í stað sárnaði mér þessi sjálfhverfa
eiginhagsmunasinnuleysisneikvæðni, en svo
áttaði ég mig á að við Íslendingar erum engu
skárri. Ekki höfum við hinn minnsta áhuga á
Norðmönnum, nema í þau skipti sem þeir gera
sig breiða í Smugunni eða reyna að ræna af
okkur heiðrinum hvað varðar Leif Eiríksson.
Maður heyrir líka sjaldan orðið „Svíþjóð“ í ís-
lenskum fjölmiðlum, en einstöku sinnum ber
Svíagrýluna á góma. Finnland hefur aldrei
verið nefnt á nafn og Danmörk ekki síðan flug-
eldaverksmiðjan sprakk í loft upp.
Með öðrum orðum: „Nordisk identitet“ fyr-
irfinnst hvergi nema í hálftómum og súrefn-
isfirrtum ráðstefnusal, þar sem fólk dottar yfir
setningum sem byrja allar á: „Problemet
er …“ Og við Íslendingar megum eiga það að
vera snillingar í að flækja aldrei hlutina með
málefnalegum umræðum og eigum þar af leið-
andi ekki einu sinni til orð yfir „identitet“.
Orðabókarskýring á hugtakinu hljómar svo:
„Það að vera sá sem maður er.“ (En ekki ein-
hver annar.) Málið dautt.
Nordisk identitet
Fjölmiðlar
Eftir Dag Kára
Pétursson
’„Nordisk identitet“ fyrirfinnst hvergi nema í hálf-tómum og súrefnisfirrtum ráðstefnusal, þar sem fólk
dottar yfir setningum sem byrja allar á: „Problemet
er …“ ‘
I „Stundum spyrja menn undarlegra spurn-inga eins og: „Til hvers hneigjast bókmennt-
irnar helst í dag?“ eða: „Hvert stefna bók-
menntirnar?“ Þessar spurningar koma manni á
óvart en það sem er furðulegast er að ef það er
eitthvert svar þá er það einfalt: Bókmenntir
stefna inn í sjálfar sig, í átt að kjarna sínum sem
er brotthvarf þeirra.“
II Þannig kemst franski rithöfundurinn Maur-ice Blanchot að orði í bók sinni Le livre à
venir (Væntanlega bókin) sem kom út árið 1959.
Blanchot segir að þeir
sem þurfi á almennum
ályktunum af þessu tagi
að halda geti snúið sér að því sem sé kallað saga
eða sagnfræði. Hún muni kenna þeim það sem
Hegel sagði, svo frægt varð: „Fyrir okkur er list
og mun verða hluti af fortíðinni.“ Hegel vissi að
listina myndi ekki skorta ný verk í framtíðinni
enda lifði hann á tímum þegar Goethe og róm-
antíkin brutust fram í öllu sínu veldi. En hann
átti við að listin getur ekki lengur fullnægt þörf-
inni fyrir hið altæka. Það getur hún einungis í
fortíðinni og það er aðeins inni á söfnum sem
hún hefur enn gildi og vald. Listin er okkur nú
aðeins fagurfræðileg ánægja eða menningarleg
aukageta.
III Og Blanchot heldur áfram nokkru síðarum hvarfið:
„Við getum látið okkur dreyma um síðasta
rithöfundinn en með honum myndi ráðgátan
um skrifin gufa upp án þess að nokkur tæki eft-
ir því. Til þess að bæta aðeins við mýstíkina get-
um við ímyndað okkur að Rimbaud, jafnvel enn
goðsagnakenndari en sá raunverulegi, finni að
rödd hans þagni innan í honum og deyi með
honum. Að endingu getum við sagt sem svo að
þessi endalok myndu fréttast um heiminn. Hver
yrði niðurstaðan? Augljóslega mikil þögn.
Þannig er viðeigandi að tilkynna um brotthvarf
rithöfundar: Rödd hefur þagnað, ákveðinn
hugsunarháttur hefur liðið undir lok. Hvílík
þögn það væri þá ef enginn annar talaði með
þeim upphafna hætti sem einkennir tungumál í
textum sem birtast í fylgd með orðrómi um orð-
spor sitt.“
II Og enn heldur hann áfram:„Látum okkur dreyma um þetta. Slík
tímabil hafa komið, munu koma, slíkur skáld-
skapur er raunveruleiki á vissum tímum í lífi
okkar allra. Almennri skynsemi til undrunar þá
mun, daginn sem þetta ljós slokknar, tímabilið
án tungumáls koma, ekki sökum þagnarinnar
heldur vegna þess að þögnin hrekkur undan,
vegna þess að þéttleiki þagnarinnar verður
tættur í sundur og við það verður til nýtt hljóð.
Ekkert alvarlegt, enginn hávaði, aðeins kliður
sem mun ekki bæta neinu við skarkala borg-
anna sem við teljum kvelja okkur. Eina ein-
kenni þess: Það er linnulaust. Þegar maður
heyrir það suðar það áfram fyrir eyrum manns
og þar sem maður heyrir það eiginlega aldrei í
raun og sannleika, þar sem það er óskiljanlegt
þá er heldur ekki hægt að rjúfa það; það verður
jafnvel enn ásæknara ef við látum það afskipt:
bergmálið, hækkandi, af því sem hefur ekki ver-
ið sagt og mun aldrei verða sagt.“
III Maurice Blanchot var módernisti, fremst-ur meðal jafningja.
Neðanmáls
Það fer víst ekki á milli mála við lestur sumra bloggsíðna og samræður íbænum að Paul Auster gengur í augun á kvenfólkinu. Gildir einu þó aðhann sé að verða sextugur. Mér skilst að augun, framkoman og rit-
hæfileikar geri útslagið til samans. Nú fara fæstir í fötin hans Austers en
engu að síður er þetta uppörvandi fyrir menn komna yfir fertugt.
Ágúst Borgþór Sverrisson
www.agustborgthor.blogspot.com
Niemi
Ég er að lesa bókina Skotgrafarvegur eftir finnskan höfund sem heitir Kari
Hotakainen og er staddur hér á Bókmenntahátíð. Bókin er mjög skemmtileg
og fyndin. Fyrir tveimur árum kom hingað annar finnskur höfundur á Bók-
menntahátíð; Mikael Niemi sem skrifaði Rokkað í Vittula, þá frábæru bók.
Niemi kom til okkar í Mál og menningu ásamt Páli Valssyni útgáfustjóra. Páll
kynnti okkur Óttarr Proppé fyrir honum með skemmtilegum hætti; ,,Óttarr
er ein legend í islandsk rock & roll och Kristjan er ein polkarytmameister.“
Við Óttarr spjölluðum við Niemi dágóða stund og keyptum svo sitthvort ein-
takið af Rokkað í Vittula og fengum hann til að árita. Það fór svo ekki betur
en svo að kynning Páls stóð eitthvað í Niemi, því þegar ég kom heim með ein-
takið mitt stóð á saurblaðinu; ,,till Kristjan, ein legend i islandsk rock & roll!“
Sem setur mig í óþægilega pressu. Ég veit hinsvegar að polkinn stendur varla
í Óttari!
Krissrokk
krissrokk.blogspot.com
Eiríkur talar lengur
Ég las greinina hans Mána. Hún er ekki svo vitlaus. Skrifa aðeins um hana
fljótlega. Hermann og Eiríkur skrifa sama pistilinn í Lesbókina. Nú veit mað-
ur hver er lengur að koma sér að efninu þegar þeir félagar hittast. Eiríkur
Guðmundsson talar svona þrisvar til fjórum sinnum lengur yfir kaffibollanum
á meðan Hermann trallar með fingrunum og bíður. Bíður eftir hverju, að eitt-
hvað gerist!
Kristjón Kormákur
kristjon.blogspot.com
Fæstir í föt Austers
Morgunblaðið/Sverrir
Kirkjan enn inni.