Lesbók Morgunblaðsins - 17.09.2005, Blaðsíða 5

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 17. september 2005 | 5
S
tríðsmenn Salamis eftir Javier
Cercas sló rækilega í gegn á
Spáni þegar hún kom út árið
2001 og hefur síðan farið sig-
urför um heiminn og komið víða
við á metsölulistum. Hún fjallar
um rithöfund að nafni Javier Cercas sem fær
áhuga á sögu fasistans Sánchezar Mazas,
eins af forkólfum falangistahreyfingarinnar,
eða nánar tiltekið einu atviki í ævi hans: Þeg-
ar hann slapp undan
aftökusveit, hermað-
ur nokkur hafði uppi
á honum og þyrmdi
lífi hans. „Hér er
enginn,“ kallaði hermaðurinn til félaga sinna
og á við það augnablik miðast skáldsaga
Cercasar, rithöfundarins. Sögumaðurinn Jav-
ier Cercas hefur síðan leit að þessum her-
manni því spurningin hversvegna hann
þyrmdi lífi Mazas brennur á honum, ýmislegt
bendir til að þótt Mazas hafi verið gáfaður,
hámenntaður hæfileikamaður með hárfínan
smekk og góða almenna dómgreind hafi hann
líka verið skrímsli.
Og sagan fjallar líka um sjálfa sig með
vissum hætti því lesandinn fylgist með tilurð
sögunnar sem hann er að lesa, „um leið og
ég vil segja lesandanum sögu, segir Cercas,
„vil ég leyfa honum að fylgjast með tilurð
þeirrar sögu, sköpunarferli sem er skemmti-
legt. Ef til vill er óvenjulegt að metafiksjón –
eða sjálflýsandi skáldverk – nái svo miklum
vinsældum. Cercas fylgir bók sinni eftir með
skáldsögunni Ljóshraði (La velocidad de la
luz) sem út kom fyrir skemmstu og er að
sögn væntanleg á íslensku. Í þeirri bók –
sem margir eru sammála um að sé enn betri
en Stríðsmenn Salamis – flækir Cercas sig
enn í sagnavef sínum, hún fjallar um eft-
irgrennslanir sögumanns eftir vini sínum sem
barðist í Víetnam, en sögumaðurinn, sem
eins og áður virðist eiga allt sameiginlegt
með Javier Cercas, og glímir við þau ósköp
að bók eftir hann hefur slegið í gegn; hann
höndlar það ekki alveg, fyllist hroka og held-
ur framhjá, fellur í hórerí og almennt volæði.
Bókin gengur enn lengra en Stríðsmenn
Salamis, sem fjallað var um í síðustu Lesbók
undir yfirskriftinni „Sagan um það hvernig
þessi bók var skrifuð“, lengra í leikjum með
skörun bókmennta og veruleika – án þess að
verða nokkru sinni að innantómu sprelli því
þetta eru alvarlegar bækur. Líkast til á við-
tal við Cercas að bera sambærilegan titil, það
verður að játast eins og er að af tæknilegum
ástæðum voru upptökur blaðamanns af við-
talinu allslitróttar eins og saga sem lítil önn-
ur haldbær gögn eru um önnur en minnið; en
Cercas, einn af þekktustu gestum Bók-
menntahátíðar, sat í hægindastól í anddyri
hótelsins þar sem hann gistir og sagði helsta
muninn á sér og Javier Cercas sem kæmi
fram í bókunum sínum vera þann að sá síð-
arnefndi, sögupersónan, væri miklu raun-
verulegri, en hann sjálfur, sem væri ímynd-
un, skáldskapur.
„Fyrsta skáldsaga þín,“ segir rödd á glat-
aðri upptöku, „kom út árið 1987 og var end-
urútgefin nýlega. Ég þykist muna að í for-
mála endurútgáfu Tilefnisins (El Móbil)
virðistu ekki hafa of mikið uppáhald á fyrstu
bókum þínum, eða er það rangt hjá mér?“
„Fáir lásu fyrstu bækur mínar,“ segir
ímyndaður Cercas, „aðrir en mamma mín,
sem hafði mjög gaman af þeim, og systur
mínar en ég á margar systur. Þær seldust
illa og enginn skrifaði um þær en eru nú
endurútgefnar og það kom mér ánægjulega á
óvart að þótt lítið hafi verið fjallað um Tilefn-
isins á Spáni (þar eru endurútgáfur endur-
útgáfur) fékk hún afbragðsgóðar viðtökur í
Englandi og sumir segja jafnvel að mínar
fyrstu bækur séu þær bestu sem ég hef
skrifað. Það finnst mér í senn gaman að
heyra og svolítið óþægileg tilhugsun en ég
segi eitthvað svipað í formála Tilefnisins sem
áður var smásagnasafn en hefur nú verið
skorin niður í eina nóvellu, það er að segja
megninu af henni var hent. Ég var ungur
þegar ég skrifaði hana og það er ákafi í
henni, manni hefur lærst eitthvað en mér
þykir vænt um þessar bækur.“
„Þú varst prófessor í spænskum bók-
menntum við Háskólann í Girona,“ segir
snældan með skemmdu upptökunni. „Hefur
menntun þín í spænskum bókmenntum og
starf þitt við háskólann haft áhrif á það
hvernig þú skrifar?“
„Ég veit það ekki,“ segir Cercas. „Ég
hætti störfum þar fyrir tveimur árum síðan,
eftir velgengni Stríðsmanna Salamis, og það
er erfitt að átta sig á því hvernig það mótar
mann og hvernig það kemur fram. En þekk-
ing á sögu spilar vafalaust inn í.“
„Það er erfitt að festa fingur á bókum þín-
um en samt virðast þær ekki vera sögulegar
skáldsögur...“
„Engan veginn. Ég hef ekki trú á sögu-
legum skáldsögum. Sagnfræði fjallar um það
sem gerist í raun og veru og það er ekki í
verkahring skáldsögunnar að gera það þótt
þær geti auðvitað fjallað með eigin hætti um
eitthvað sem hefur í raun og veru gerst; en
sögulegar skáldsögur ganga gegn því sem
skáldskapur snýst um, það er ekki hægt að
skrifa skáldsögur um það sem raunverulega
gerðist af sannfræðilegri nákvæmni. Skáld-
sögur verða til í möguleikanum, því sem gæti
gerst, Kíkóti hefur orðið til með því móti að
Cervantes fór að ímynda sér hvernig það
hefði verið ef hann hefði ekki lifað lífinu sem
hann lifði heldur til dæmis búið á bóndabæ í
La Mancha og lesið yfir sig af riddarasögum
og orðið svolítið vankaður, í þeim möguleika
sprettur Don Kíkóti fram.“
„Þó er á Stríðsmönnunum svolítill fræði-
og esseyjubragur – hann hefur kannski alltaf
verið á öllum bókmenntum?“
„Án nokkurs vafa. Það er á bókinni
esseyjubragur, ritgerðarbragur og líka keim-
ur af blaðamennsku. Ég veit ekki hvernig
það er hér en á Spáni, öfugt við mörg önnur
lönd, er algengt að rithöfundar séu dálkahöf-
undar í dagblöðum. Ég held að ótrúlega góð
þjálfun hljótist af þessu, það er öðruvísi að
skrifa fyrir dagblöð og þetta er mjög hollt
fyrir bókmenntirnar. Sjálfur fór ég fyrir
nokkru að skrifa dálk í spænska dagblaðið El
País og það var eins og heil uppgötvun, hey,
þetta er skemmtilegt, hugsaði ég, ég ætla að
halda þessu áfram... Einn hluti Stríðsmanna
Salamis er áður birt blaðagrein.“
„Ráðgátan við Stríðsmenn Salamis og
Ljóshraða er hvernig sannleika og skáldskap
er blandað saman, sögulegum staðreyndum
og, tja, lygum, er stillt upp hlið við hlið í bók-
um þínum...“
„Það vantar alltaf eitthvað í söguna og
maður fyllir í eyðurnar, í skáldskap má ljúga
um það í sögunni sem ekkert er vitað um og
svo má tvímælalaust ljúga til um persónulega
hagi sína. Ég tala gjarnan um hin „hugs-
anlegu ég“, „ég möguleikana“, hugsanlega
reynslu sína, það sem hefði getað orðið, það
sem verður til þegar maður spyr sig: Hvað ef
ég hefði nú lent í því að…“
„Lendirðu aldrei í því að fólk sem hefur
lesið um Javier Cercas í bókunum þínum tek-
ur þig tali og segir: Þú ert nú meira fólið,
Javier?“
„Stöðugt.“
„Ertu ekkert smeykur við þetta? Ísland er
lítið samfélag og það hendir alltaf af og til að
rithöfundar stíga fram til að leiðrétta þann
misskilning að þeir séu alkóhólistar eða
morðingjar eða á einhvern hátt eins og sögu-
hetjurnar þeirra því lestur er svo oft ævi-
sögulegur. Þú ferð alveg hina leiðina, verð-
urðu aldrei hræddur við þetta?“
„Það á ekki að vera hræddur við að skrifa,
sá sem er hræddur er ekki rithöfundur. Ég
held að allur skáldskapur sé með vissum
hætti sjálfsævisögulegur, maður setur
reynslu sína í búning og gervi – og svo líka
það sem hefði getað verið reynsla manns. Ég
held að draumur allra rithöfunda sé að fá les-
endur til að trúa bók sinni og ég hef mínar
aðferðir til þess, ég vil, eins og þú segir,
segja upp samningnum milli höfundar og les-
enda þar sem lesandinn ákveður að trúa höf-
undi um stundarsakir þar sem hann viti að
hann sé að ljúga, koma þeim samningi í upp-
nám; þetta er spurning um að reyna að end-
urheimta sakleysi bókmenntanna, ná aftur til
þess tíma þegar fólk trúði því sem það las.“
„Það er munur á Javier Cercas hér fyrir
framan mig og Javier Cercas í bókunum þín-
um...“
„Já, það er oft mikill munur á þeim og
Javier Cercas bókanna er yfirleitt miklu
raunverulegri en ég enda er ég bara ímynd-
un, skáldskapur.“
„Hvernig þú blandar viðtöku síðustu bókar
inn í þá nýju minnir ögn á Javier Marías,
viðtökufræði jafnvel?“
„Svart bak tímans eftir Marías er svolítið
annað, hann skrifar bók um viðtökur eldri
bókar svo úr verður eitthvað alveg stór-
furðulegt og ekki endilega skáldsaga. Raunar
er Ljóshraði að grunni til eldra verk en
Stríðsmenn Salamis, hún fæddist af einu
andartaki: Ég var um tveggja ára skeið
sendikennari í smábæ í Bandaríkjunum, rétt
eins og sögumaður Ljóshraða, og rétt eins og
hann var herbergisfélagi minn dálítið sér-
lundaður náungi sem hafði barist í Víetnam.
Bókin fæddist á andartaki þar sem ég kom
gangandi að manninum þar sem hann lá á
sundlaugarbakka og fylgdist með börnum að
leik. Bara þetta, þessi maður sem hefur séð
allt sem hann hefur séð og upplifað mesta
hugsanlega hrylling liggur og sólar sig og
horfir á börnin leika sér. Eftir að Stríðsmenn
Salamis kom út bættist við handrit Ljós-
hraða sá hluti bókarinnar sem fjallar um vel-
gengni fyrri bókar sögumannsins og hvernig
hann höndlar frægðina. En reyndar heitir
sögumaður nýjustu bókar minnar ekki Javier
Cercas og er talsvert ólíkur sögumanni
Stríðsmannanna.“
„Kvikmyndagerðamaðurinn David Trueba
gerði kvikmynd eftir Stríðsmönnum Salamis,
annar miðill, annað form, en bækur þínar
virðast ekki beinlínis liggja vel við kvikmynd-
un...“
„Í mínum augum er það hrein sturlun að
taka sér fyrir hendur að gera kvikmynd upp
úr bókum mínum en Trueba er nógu brjál-
aður til þess og hann gerði það og tókst bara
vel. Hann er frábær náungi og við urðum
góðir vinir. Mér finnst þó bækur mínar ekki
sérlega kvikmyndavænar og ég býst ekki við
að neinn reyni þetta aftur.“
„Þema síðustu bóka þinna er stríð... Írak?“
„Þema þeirra er stríð og það tengist Írak
þótt hliðstæðan sé ekki einhlít og þótt ég
skrifi ekki beinlínis bækur um stríð. Það
þótti ótækt að nefna Víetnam í tengslum við
stríðið í Írak þegar það hófst en nú gerir það
hver maður.“
„Spænska borgarastyrjöldin er enn við-
kvæmt efni og einhverjum þótti jafnvel
Stríðsmenn vera varnarrit fyrir fasismann...“
„Efnið er mjög viðkvæmt, ekki bara á
Spáni heldur í allri Evrópu þar sem fasism-
inn var. Að bók mín sé vörn fasismans er al-
gjörlega út í hött og það voru ekki margir
sem héldu því fram. Hún er allt annað, í bók-
um mínum leita ég svara við spurningunni
hvernig skrímsli verða til. Það væri þægilegt
svar við spurningunni hversvegna Hitler hafi
verið eins og hann var og hversvegna heil
þjóð hafi fallið fyrir honum væri hægt að
segja að hann hafi verið frá plánetunni Mars
og taka það gott og gilt sem svar, fólk þaðan
sé bara svona. Og þannig er það oft afgreitt,
þá kemur Hitler manni sjálfum ekkert við,
hann er bara skrímsli frá Mars og ekki þörf
á að skilja hann og hann á ekkert sameig-
inlegt með manni sjálfum. En ég vil skilja
skrímslin í bókum mínum.“
„Sögumaðurinn í Ljóshraða lítur á vel-
gengni síðustu bókar sinnar sem, ja, nokk-
urskonar bölvun. Ert þú sama sinnis?“
„Nei, ég er þakklátur fyrir hana, nú get ég
skrifað, sel bækur, ferðast, bankareikning-
urinn er í ballans og eiginkonan ánægð…
Það er hægt að setja sig í spor þess sem
þannig hugsar en það er hending sem ræður
velgengni og ekkert annað. Sá sem fer að
ímynda sér að hans eigin verðleikar valdi vel-
gengninni er glataður og mun aldrei skrifa
góða skáldsögu framar.“
Það er hláturmildur Javier Cercas sem sit-
ur við hlið blaðamanns sem ekki höndlar
upptökutæki svo vel sé, skemmtilegur,
spænskur og líflegur og vottar ekki fyrir
hroka í honum, geysilega áhugasamur um
allt í kringum sig og gantast en það er stutt í
alvöruna. Hverri sögu fylgir sagan af tilurð
sögunnar, viðtalinu er raðað saman úr brot-
um af minni og skemmdri upptöku en það
virðist vera algerlega raunverulegur Javier
Cercas sem stendur á fætur þótt hann segist
eiga nafna í bók eftir sig sem sé raunveru-
legri.
Sagan um það hvernig tekið
er viðtal við Javier Cercas
„Javier Cercas bókanna er yfirleitt miklu
raunverulegri en ég enda er ég bara ímynd-
un, skáldskapur,“ segir spænski rithöfund-
urinn Javier Cercas en bók hans Stríðsmenn
Salamis hefur slegið í gegn víða um heim.
Eftir Hermann
Stefánsson
hermannstefansson-
@yahoo.com
Höfundur er rithöfundur.
Morgunblaðið/Golli
Javier Cercas „Það á ekki að vera hræddur við að skrifa, sá sem er hræddur er ekki rithöfundur.“