Morgunblaðið - 14.08.2005, Blaðsíða 26

26 SUNNUDAGUR 14. ÁGÚST 2005 MORGUNBLAÐIÐ
Íslensk myndlist er ekki fyrirbæri gær-dagsins né liðinnar aldar og hefur lengiverið deginum ljósara. Enn í dag þóstaglast á því í ræðu og riti að ný viðhorf
að utan hafi ekki náð til landsins fyrr en uppúr
aldamótunum 1900, mun sannverðugra að
fyrstu spírur módernismans hafi þá verið að
festa rætur. Hinir svonefndu brautryðjendur
voru að hluta í takt við ný viðhorf og nýjar
uppstokkanir í Evrópu, sem áttu í og með upp-
runa sinn í Japan og hinni austurlensku kallig-
rafíu, seinna frumstæðum skúlptúrum í Afr-
íku, Asíu og Suður-Ameríku sem myndlistar-
menn sóttu hugmyndir til í Mannfræðisafnið í
París. Upphafið, að málarinn Henri Matisse
lifði sig inn í list frumstæðra og vakti athygli
félaga sinna á hinum mikla fjársjóði óheftrar
og sjálfsprottinnar lífstjáningar, þar á meðal
Picasso. Ekki ber heldur að yfirsjást, að bak-
landið sem allt hvíldi á var aldalöng þróun að-
skiljanlegra og staðbundinna hræringa í Evr-
ópu með arfleifðina frá endurfæðingunni að
leiðarljósi sem sótti svo aftur í mal Forn-
Grikkja og Rómverja.
Alhæfingar aldrei af hinu góða og tilefni að
líta til þess að hinir ýmsu angar myndsköp-
unar héldu áfram að þróast víða á jarðkringl-
unni hvað sem öllum módernisma vestursins
leið. Ekki mögulegt að algilda afmarkaðan
sköpunarhátt sem kórrétta og endanlega
lausn og andstætt lífslögmálinu, fjölbreytni og
sveigjaleika. Nærtækasta dæmið sennilega
list frumbyggja Ástralíu „Aborginal Art“, sem
farið hefur sigurför um heiminn á undan-
förnum árum og er í engum minnstu tengslum
við vestræn gildi. Einfaldlega um að ræða
staðbundna og sjálfsprottna list án nokkurra
vísana til róttækra núhræringa í útlandinu
hvað þá módernismans. Hins vegar má ætla að
myndverkin tækju sig prýðisvel út við hlið
skreytikenndari afbrigða núlista, sem segir
hverjum sem vita vill að safaríkt sköpunarferli
hefur engan aldur. Skrifari var svo lánsamur
að rekast inn á stóra sýningu á fyrirbærinu í
Borgarlistasafninu í Tókýó fyrir réttum ára-
tug, einum upphafsreit að sigurgöngu um
heiminn. Þetta einungis eitt dæmi þess að lif-
andi og fersk listsköpun er í og með innhverf,
hún þurfi ekki endilega nýtt blóð frekar en
mannslíkaminn svo lengi sem hann er heil-
brigður, mun frekar að áhugi og staðbundin
lífsnautn sé mál málanna. Löngu kominn tími
til að margur hér á útskerinu geri sér grein
fyrir þessum fornu og heilbrigðu sannindum.
Um árabil verið skoðun mín og hef ekkilegið á henni, að íslenskur sjónar-heimur og þar með skapandi athafnir
eigi sér í og með rætur í öndvegissúlum Ing-
ólfs Arnarssonar, fagurlega skreyttum heiðn-
um rúnum, fleyjum víkinganna, klæðum, vopn-
um, verjum og hvers konar brúkslist. Þar fyrir
utan mörgu því sem fyrir var af mannvirkjum
og handgerðum hlutum papa, þarnæst öllu
samanlögðu sem gert hefur verið frá landnámi
fram á daginn í dag, svo fremi að það beri í sér
skapandi grómögn og lífsanda. Misvísandi þrá-
hyggja að vera stöðugt að vísa til þess að ís-
lensk myndlist sé ung þótt segja megi að
teygst hafi úr gelgjuskeiði hennar og afhjúpar
rangan skilning á eðli skapandi athafna. Aftur
á móti jafn rétt og nýtt í sögu þjóðarinnar að
hún hafi ekki í annan tíma gengið gegnum jafn
virka samfellda og sýnilega þróun og frá því
um aldamótin 1900 og fram á daginn í dag.
Fornleifafræðingar eru með arfleifðina á
milli handanna í vinnu sinni, en menntunar-
grunnur þeirra er fyrst og fremst fortíðin í
sjálfri sér en ekki hinn afmarkaði hluti sjón-
arheimsins sem fæddi af sér hugtakið list á
tímum endurfæðingarinnar. En þeir verða
áþreifanlega varir við margar tegundir skap-
andi athafna og skrá þær gjarnan til bókar, er
þá meira í skýrsluformi en um sé að ræða fag-
legrar rannsóknir í stílþróun. Þetta hefur
einnig gerst hér á Íslandi þar sem Matthías
Þórðarson þjóðminjavörður tók saman ævi-
skrár nokkurra íslenskra listamanna fyrri alda
sem út komu í tveim bindum 1920 og 25. Um
að ræða frumdrög, jafnframt mikilsvert fram-
lag til heildarskráningar íslenskrar listasögu,
enda styðst Björn Th. Björnsson eðlilega við
þær heimildir í fyrra bindi samtektar sinnar á
íslenskri myndlist sem út kom 1964. Seinna
bindið frá 1973 hefur í höfuðdráttum með
nýrri tíma listasögu fram yfir miðbik liðinnar
aldar að gera, og til mjög afleitrar frásagnar
að framhald hefur ekki orðið á skilgreiningu
samfelldrar þróunar. Um nær hálfrar aldar
gjá að ræða á nýjum tíma og til beggja hliða
litið gefur þetta klárlega til kynna, að stórum
minna en skyldi hafi farið fyrir eðlilegri rækt-
arsemi hér um. Og hvað fortíðina snertir hefur
engin heildarúttekt verið gerð á skapandi
þætti sjónarheimsins frá landnámi, hins vegar
eitt og annað dregið fram í brotabrotum og
allrar virðingar vert. Að hluta verið rýnt í af-
markaða þætti og nefni hér einkum doktors-
ritgerð dr. Selmu Jónsdóttur; „Býsönsk dóms-
dagsmynd í Flatatungu“ (1959) á íslensku og
ensku, ásamt ritinu Saga Maríumyndar á ís-
lensku og þýsku (1964). Einnig bók Harðar
Ágústssonar „Dómsdagur og helgir menn á
Hólum“ (1989) sem er endurskoðun á fyrri
hugmyndum um hinar merku fjalir frá Bjarn-
arstaðahlíð og Flatatungu. Ei heldur ber að yf-
irsjást einstæður hlutur Harðar hvað varðar
viðamiklar rannsóknir á húsagerðarlist í ald-
anna rás.
– Skemmst frá að segja er bók Þóru Krist-
jánsdóttur listsögufræðings „Mynd á þili“
fyrsta markverða tilraunin til samfelldrar og
línulegrar heildarúttektar á íslenskri myndlist
sem nær yfir heilar þrjár aldir; hinar sex-
tándu, sautjándu og átjándu. Er þá ekki lítið í
fang færst af einstaklingi jafn umfangsmiklar
erfiðar og tímafrekar sem slíkar rannsóknir
eru jafnaðarlega á afskekktum norðurslóðum
hvar heimildir liggja síður á lausu. Hérlendir
voru lengi óvitar um minjavernd og eru raunar
um sumt enn, þannig að gríðarlegt samsafn
heimilda hefur glatast. Ekki að ófyrirsynju að
vísa til þess hér, að mannmargt lið danskra
forvarða hefur undanfarna áratugi verið að
hreinsa burt kalk sem huldi málaðar vegg- og
loftmyndir í kirkjum um aldir og rithöfundar
og fræðimenn að skrifa um burtkústun helgi-
mynda við siðaskiptin. Kalkið verndaði þær
raunar um leið fyrir tímans tönn sem einsýnir
gerendur lútherskunnar gerðu sér sem betur
fer blessunarlega litla og/eða enga grein fyrir.
Í ljósi þessa geta Íslendingar litið í eigin barm
og spurt sig hvað hafi glatast við tvenn tíma-
mótandi hvörf, hin fyrri umskiptin frá heiðni
til kristni, þarnæst siðaskiptin meira en fimm
öldum síðar. Hvar er í bókarformi að finna af-
rakstur yfirgripsmikilla rannsókna hér um?
Getspekin að sjálfsögðu á fullu en hún ein og
sér ratar seint sem óyggjandi heimild inn á
söfn. Hér er engan veginn verið að vísa til
handavammar fornleifafræðinga sem hafa
unnið gott og frábært verk en höfðu lengstum
ekki meiri möguleika til athafna en naumar
fjárveitingar hins opinbera gáfu þeim svigrúm
til.
Við eigum svo komið marga vel menntaða
fornminjafræðinga, einnig fjölda listsögufræð-
inga en að ég best veit enga starfandi í þeirri
grein hér á landi með fornaldir sem sérfag.
Raunar ei heldur endurreisn, manerisma, ró-
kókó, barrokk né nýklassík, þótt lokaritgerðir
þeirra kunni að hafa skarað þessi tímabil. Á
öllum þessum geirum skilsmunur og nú-
listasaga stundum nefnd samtímalistarsaga
sérfag sem markar sig klárlega frá hinum.
Þóra Kristjánsdóttir er fil.cand. í listasögu,
þjóðfélagsfræði og leiklistarsögu frá háskól-
anum í Stokkhólmi og hefur víða komið við og
unnið gott verk, mörg undanfarin ár starfs-
maður Þjóðminjasafns Íslands sem hér vegur
þungt. Hún er auðsjáanlega haldin brennandi
áhuga á íslenskri list á öldum áður, sem til
skamms tíma virðist ekki hafa haft sérstaka
vigt hjá yngri kynslóðum listsögufræðinga og
listamanna. Svo komið þó um gullnámu að
ræða hvað samtímalistir snertir sé litið til
nokkurra heimsþekktra myndlistarmanna
sem gert hafa söguna að viðfangi sínu með
franska og þýska heimspeki að baklandi.
Framtak Þóru hafið yfir alla gagnrýni jafnerfitt og það hefur hingað til verið aðnálgast upplýsingar um þróun íslenskrar
myndlistar sem á línulegum grunni beini kast-
ljósinu að jafn löngu tímabili. Hér tónninn gef-
inn til ítarlegri rannsókna sem fleiri kæmu að,
jafnframt faglegri samræðu á opinberum vett-
vangi. Vonandi markar fordæmi Þóru upp-
hafsreit hér á og að einn góðan veðurdag líti
vegleg bók dagsins ljós þróunarsaga skapandi
athafna og rammíslensks sjónarheims frá
landnámi til dagsins í dag. Bjargföst trúa mín
og sannfæring að slík jarðtenging og varð-
veisla sögunnar feli í sér mikilsverða útrás ís-
lenskrar listar og þjóðmenningar, stórauki
áhuga umheimsins á landi og þjóð.
Bókin „Mynd á þili“ er áberandi, ef ekki
framúrskarandi vel úr garði gerð, til hennar
óspart vandað, augnayndi frá einni síðu til
annarrar og óaðfinnanlega innbundin, útlits-
hönnun, pappír, prentun, ljósmyndun og lit-
greining upp á hið besta.
Í stuttu máli um kjörgrip að ræða sem ekk-
ert menningarheimili getur verið þekkt fyrir
að vera án, skrásetjara, hönnuði og útgefanda
til ómælds sóma ásamt öllum þeim sem hér
lögðu hönd að.
Haldið utan um listasöguna
Hallgrímur Jónsson, útskurðarmeistari og málari, fæddur að Naustum á Akureyri 1717, dáinn 1785:
Á biðilsbuxum, útskurður á kistli úr eigu Sigurðar Guðmundssonar málara.
SJÓNSPEGILL
BRAGI ÁSGEIRSSON
Allt um íþróttir
helgarinnar
á morgun