Morgunblaðið - 15.08.2005, Síða 21

MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 15. ÁGÚST 2005 21
irrúmi hvort sem fáar nótur eða
margar voru leiknar. Virðist hann
hafa haft einstaka hæfileika til að
heyra fyrirfram á meðan spilað var
það sem næst skyldi spila, en þetta
er að sjálfsögðu lykillinn að spuna-
tónsköpun jazzins. Hann segir frá í
ævisögunni þegar hann tókst á við
þetta atriði.
Hver er staða Oscars Petersons
innan jazzins og sem jazzpíanisti?
Tæpast er hægt að segja að meg-
instyrkur Petersons hafi verið að
nema miklar nýjar lendur á la-
grænu, hrynrænu eða hljóm-
fræðilegu sviði jazztónlistarinnar
eða formsins yfirleitt. Hann bar
hins vegar merki fyrirrennara
sinna áfram og þróaði á óviðjafn-
anlegan og einstakan hátt. Það sem
einkennir stíl hans er tiltölulega
skiljanleg og aðgengileg lifandi
sveifla, n.k. gleðidans, og ekki spill-
ir tæknin þá til að móta hughrif
hustandans. Það er yfirleitt ekkert
þunglamalegt eða niðurdregið við
þessa sveiflu og grundvallarhug-
arástand tónlistarinnar er venju-
lega bjartsýni og lífskraftur og
jafnvel mætti segja hamingja.
Hvorki píanistarnir Art Tatum
né Bill Evans, svo dæmi séu tekin,
náðu slíkri gleðisveiflu að mínu
mati þótt þeirra framlag hafi
kannski verið meira að ýmsu leyti
til þessa listforms. Art Tatum, sem
var ein af meginfyrirmyndum Pet-
ersons, náði varla slíkri sveiflu,
jafnvel ekki með stuðningi með-
leikara, enda lá styrkur hans sem
fremsti jazzpíanisti allra tíma að
margra mati í einleikstækninni
með ofurflóði hugmynda.
Svipað má segja um Bill Evans;
þótt hann hafi í raun fundið upp og
þróað nútíma jazzhljómfræði pí-
anósins og hafi þar með haft meiri
áhrif á næstu kynslóðir jazzpían-
ista en flestir aðrir var sveiflan
ekki hans aðalsmerki og jafnvel
heldur ekki laglínan. Í raun má
segja að grunnhugarástand tónlist-
ar Bills Evans, þrátt fyrir tilfinn-
ingalega og vitsmunalega snilld, sé
þunglyndislegt sem flyst yfir í ang-
urblíða fegurð óviðjafnanlegrar
sköpunar einkum á sviði hljóm-
fræði og tónhugsunar. En það er
önnur saga.
Í alhliða gleðiupplifun jazz-
tónlistarinnar og í sveiflunni, er
lætur engan ósnortinn sem á hlýð-
ir, ber hins vegar Oscar Peterson
höfuð og herðar yfir flesta aðra
jazzpíanista. Ég veit að jazzelskir
lesendur Morgunblaðsins taka
undir árnaðaróskir til afmæl-
isbarnsins á þessum tímamótum og
ósk um að hann megi flytja okkur
list sína áfram sem lengst um
ókomin ár.
kæmi píanóleikur Petersons þeim
mun betur fram, ótruflaður af
hugsanlegum árekstrum við gít-
arinn. Undir þetta gátu vafalaust
ýmsir píanistar tekið sem áheyr-
endur. Hins vegar
segir Peterson í ævi-
sögunni að þegar tríó
hans voru skipuð gít-
arleikara fékk hann
þá hvatningu og ögr-
un samspilsins sem
kallaði fram það besta
þrátt fyrir hugsanlega
árekstra tveggja
„hljómahljóðfæra“.
Líklega kunnu þeir að
afstýra slíkum
árekstrum!
Ferill Petersons er
skráður í a.m.k. þrem-
ur ævisögum auk
ótölulegs fjölda við-
tala, greina og hljóð-
ritana. Auk sjálfsævisögu sem
hann vann að sjálfur í 17 ár og kom
út á árinu 2003 undir nafninu „A
Jazz Odyssey“ kom út bók eftir
Richard Palmer (1984) og Gene
Lees (1988), „The Will to Swing“.
Segja má að ferill Oscars Pet-
ersons hafi verið einkar farsæll ef
undan er skilið áfallið 1993 er hann
lamaðist að hluta í vinstri hendi
eftir heilablóðfall en náði sér ótrú-
lega þegar frá leið.
Hver er lykill velgengni Pet-
ersons? Unnt er að velta upp ýms-
um svörum, og líklega koma marg-
ir samverkandi þættir þar saman.
Einstakir tónlistarhæfileikar er t.d.
felast í fullkominni tónheyrn,
ásamt líkamlegu atgervi og styrk.
(Hendur hans að sögn ná allt að 13-
und á hljómborðinu!) Klassískur
grunnur og mikill metnaður fjöl-
skyldunnar, bæði föður og eldri
systkina, eins og áður segir, er
breyttist í persónulegan styrk,
metnað og aga sem stóð af sér
miklar kröfur án þess að brotna.
Þetta leiddi síðan til mikillar
tækni og valds á hljóðfærinu í
heild. Þótt Peterson hafi verið
gagnrýndur fyrir ofuráherslu á
tækni fylgdi tækninni jafnan skýr
tónhugsun og laglínur er voru í fyr-
At The Philharmonic“ (JATP) í
Norður-Ameríku og víðar og er
þekktur fyrir framlag sitt til jazz-
ins með því að færa hann af „búll-
um og börum“ inn í tónleikasali.
Hann var á leið heim og staddur í
leigubíl á leið á flugvöllinn í Mont-
real þegar hann heyrði beina út-
sendingu frá Alberta-barnum þar
sem Oscar Peterson lék. Um-
svifalaust bað hann leigubílstjór-
ann að snúa við og aka rakleiðis að
þessum bar. Þannig vildi það til að
Peterson varð sérstakur gestur á
tónleikum JATP í Carnegie Hall í
New York í september 1949 ásamt
stórstjörnum svo sem Ellu Fitz-
gerald, Ray Brown, Buddy Rich
o.fl.
Eftir tónleikana í New York var
ísinn brotinn og varð Norman
Granz þegar fram liðu stundir aðal-
umboðsmaður Pet-
ersons sem ferðaðist
með JATP-hópnum
um Bandaríkin með
langferðabílum milli
tónleikastaða. Fljót-
lega eftir að hann
kom fram í Carnegie
Hall stofnaði hann
dúó með Ray Brown
bassaleikara (sem var
gestur Jazzhátíðar
Reykjavíkur fyrir
nokkrum árum) og
síðan bættust Barney
Kessel og því næst
Herb Ellis við sem
gítarleikarar í tríói.
Sambandið við
Norman Granz átti eftir að þróast
yfir í nána vináttu er stóð allt þar
til yfir lauk. Norman Granz stofn-
aði Verve-hljómplötufyrirtækið
sem hljóðritaði Peterson-tríóið og
einnig var síðar hljóðritað undir
merkinu Pablo records. Auk þess
voru gerðar á 8. áratugnum merk-
ar hljóðritanir af þýska auðkýf-
ingnum Hans Georg Brunner
Schwer (gefnar út af MPS records)
í sérstökum gæðaflokki er hæfðu
vel tónlistinni.
Framhaldið þekkja margir af
ótölulegum fjölda hljóðritana Pet-
ersons og af tónleikahaldi sem of
langt mál er að rekja hér. Nefna
má að þekktasta skipan hins klass-
íska tríós samanstóð líklega af Ed
Thigpen á trommur ásamt Ray
Brown á bassa. Síðar fékk Pet-
erson til liðs við sig danska bassa-
snillinginn og síðar Íslandsvininn
Niels Henning Ørsted Pedersen og
voru þeir gestir Listahátíðar í
Reykjavík 1978 sem margir muna.
Á tónleikunum í Laugardalshöll
hafði þriðji maður tríósins, gít-
arleikarinn Joe Pass, forfallast
vegna veikinda. Mig minnir að
Ingimar Eydal heitinn hafi í út-
varpsviðtali sagt eitthvað á þá leið
að þetta væri ekki alslæmt því þá
E
inn fremsti og þekkt-
asti píanóleikari
heims frá upphafi á
sviði jazztónlistar,
Kanadamaðurinn
Oscar Emmanuel Peterson, er átt-
ræður í dag. Hann er mörgum Ís-
lendingum að góðu kunnur en hann
kom fram á listahátíð í Reykjavík
árið 1978 á hátindi ferils síns. Í dag
er hann ein af stórstjörnunum á
sviði jazztónlistar en margar slíkar
af hans kynslóð eru því miður falln-
ar frá.
Oscar Peterson fæddist í Kan-
ada 15. ágúst 1925, en er ættaður
frá Vestur-Indíum, foreldrar hans
fluttu hvort í sínu lagi til Kanada,
hittust í Montreal, og stofnuðu
heimili. Oscar ólst upp í stórum
systkinahópi og voru börnin öll
gædd miklum tónlistarhæfileikum
og höfðu tvö eldri systkini hans,
Fred og Daisy, veruleg mótandi
áhrif. Berklaveiki lagðist á fjöl-
skylduna og var Oscar rúmt ár á
spítala sem m.a. varð til þess að
hann sneri sér alfarið að píanóinu
en hafði áður einnig lagt stund á
trompetleik. Bróðir hans Fred lést
af völdum veikinnar en hafði þó áð-
ur opnað augu og eyru Oscars fyrir
jazztónlistinni.
Fjölskyldufaðirinn, Daniel Pet-
erson, var upphaflega sjómaður og
var sjálflærður á ferðaorgel sem
honum hafði áskotnast. Eftir að
hann fluttist til Kanada starfaði
hann hjá kanadísku járnbraut-
unum og var fjarri heimilinu lang-
tímum saman, en hafði mikinn
metnað fyrir hönd barna sinna og
setti þeim fyrir heimaverkefni á
meðan hann var fjarverandi.
Hann var mjög strangur og
kröfuharður uppalandi og við
heimkomuna kallaði hann börnin
eitt í einu að píanóinu til að fara yf-
ir verkefni vikunnar. Ef honum
þótti árangurinn ekki sem skyldi
fékk viðkomandi miskunnarlausar
ákúrur, en ef vel var gert var farið
yfir verkefni næstu viku. Oscar var
næmur og lét stundum nægja að
æfa þar til daginn áður en von var
á föðurnum heim og lesa í stað
teiknimyndasögur. Það gekk þó
ekki til lengdar og átti eftir að
breytast þegar móðir hans þurfti
að draga hann frá píanóinu síðla
kvölds eftir langar æfingar allan
daginn með stuttum hléum.
Faðirinn hélt syninum ávallt
niðri á jörðinni og eitt sinn þegar
honum fannst hann vera of góður
með sig kom hann heim með plötur
með píanóleikaranum Art Tatum
og spilaði fyrir unga manninn. Osc-
ar hefur sagt sjálfur frá því að
hann hafi farið í þunglyndiskast
þegar hann heyrði snillinginn Art
Tatum og ekki snert píanóið í lang-
an tíma.
Oscar Peterson var í klassísku
námi framan af hjá ýmsum kenn-
urum og er sá markverðasti líklega
Paul de Marky, ungverskur pían-
isti og vel heima í Liszt og Debussy
en einnig fær jazzpíanisti. Eftir yf-
irferð í klassískum fræðum endaði
einkatíminn gjarnan á jazzinum.
Snemma á unglingsárum var hann
farinn að sýna einstæða hæfileika;
sagan segir að hann hafi t.d. oft
spilað í samkomusal skólans síns
umkringdur námsmeyjum! Fyrstu
hljóðritanir voru í boogie woogie-
stíl fyrir RCA-Kanada.
Hann fékk síðan stöðu í þekktri
hljómsveit Johnnys Holmes uns
hann stofnaði tríó með bassaleik-
ara og trommuleikara og hóf
skömmu síðar að leika á Alberta-
barnum í Montreal. Þetta tríóform,
þ.e. píanó, kontrabassi og tromm-
ur, hefur líklega verið hið áhrifa-
mesta í tónlistarflutningi Oscars
Petersons allar götur síðan þótt
tríó með gítar hafi einnig komið við
sögu.
Hljóðritanir og beinar útvarps-
sendingar voru frá Alberta-
barnum þar sem tríóið lék 1947–
1949. Bandaríkjamaður að nafni
Norman Granz stóð fyrir jazz-
tónleikahaldi undir nafninu „Jazz
Oscar Peterson áttræður
Höfundur er prófessor við Háskóla
Íslands og jazzpíanisti.
Eftir Egil
Benedikt Hreinsson
Morgunblaðið/Ól. K. M.
Oscar Peterson er mörgum Íslendingum að góðu kunnur en hann kom fram á Listahátíð í Reykjavík 1978.
Egill B. Hreinsson
’Í alhliða gleði-upplifun jazztónlist-
arinnar og í sveifl-
unni, er lætur
engan ósnortinn
sem á hlýðir, ber
hins vegar Oscar
Peterson höfuð og
herðar yfir flesta
aðra jazzpíanista.‘
i Vigdís
ði síðan
á nátt-
lað fyrir
átengda
ærum á
því tungumáli sem 33 kynslóðir
hefðu talað í landinu. Hún sagði
menn hafa vaknað upp við það í
nágrannalöndunum að farið færi
að kvarnast úr heimatungum, þær
væru fátækari að orðaforða. Hún
sagði Norðurlandamenn hafa sett
varðveislu tungumála sinna á dag-
skrá þjóðþinganna og væru farnir
að velta því fyrir sér hvernig megi
sporna við og auka á ný orðgnótt
sem hefði týnst á örfáum árum.
Vigdís kvaðst í ræðu sinni ekki
hafa áhyggjur af tökuorðum í ís-
lensku, þau hefðu sinn gang og
gætu aðlagast íslensku beyging-
arformi ef þau næðu að festa ræt-
ur.
„En ég hef áhyggjur af nýjum
áhrifum enskunnar í setningum og
notkun óþarfra aukasagna til að
styðja við sagnir. Sagnorð hafa
alltaf verið flaggskip íslenskunnar,
sterk fullyrðing, sem ekki þarf
neina hækju til að styðja sig við,
eins og farið er að heyrast æ oftar
í nútímamáli,“ sagði Vigdís og
nefndi sem dæmi setningar eins
og „ég er ekki að skilja það – það
var boðið mér í veislu – þeir voru
að spila vel í gær – það var strítt
mér í gær“.
Árveknin að glatast
Vigdís sagði það fjarri sér að
hrópa úlfur úlfur og hún kvaðst
ekki telja að íslensk tunga væri að
gefast upp en fullyrða mætti að
það væri eins og að við, sem bær-
um ábyrgð á tungunni, værum að
glata árvekni okkar.
„Það má heldur ekki framhjá
okkur fara að fjöldinn allur af
orðatiltækjum er að glatast úr
hugum fólks, orðatiltæki sem eru
svo undurfalleg og lýsandi fyrir ís-
lenska tungu. Eða þá að það er
farið svo vitlaust með þau því ungt
fólk fær ekki þjálfun í að skilja
þau,“ sagði Vigdís og sagði það
niðurstöðu sína að aðkallandi væri
að efla vitund um mikilvægi þess
að varðveita íslenskt mál og efla
íslenskukennslu í skólum. Jafn-
framt þyrfti að efla vitund for-
eldra um að lykill að sjálfsöryggi
barnsins í framtíðinni væri að geta
komið vel fyrir sig orði á því máli
sem er opinbert mál í landinu.
Sagði hún það heldur ekki geta
skaðað að koma á sérstökum
kennslustundum í orðatiltækjum
og sagði að þrátt fyrir að Mjólk-
ursamsalan hefði unnið þrekvirki
með mjólkurumbúðum væri það
ekki nóg í þessum efnum.
ka tungu á Hólahátíð
nnslu-
tækjum
Aðalsteini Baldvinssyni, Karli Sigurbjörnssyni
ssíu-
Morgunblaðið/jt
gann af
i for-
joto@mbl.is